Dunyoda yashab qadam bosayotgan har – bir inson yordam beruvchi, ko‘maklashuvchi, suyanuvchi va qalbi bilan unga yuzlanuvchi boshqa bir insonga muxtojdir. Shuning uchun foyda keltirish, zararlarni daf qilish, rizq talab qilish, dushmanga nisbatan yordam so‘rash, kasalliklarga shifo so‘rash uchun Allohga suyanish va U Zotga tavakkal qilish vojib amallardandir. Tavakkal qilish mo‘minlarning sifati, imonning sharti, qalbni quvvatlovchi va nafsni xotirjam qiluvchi omillarning asosidir. Allohga tavakkal qilish vojibligiga dalolat qiluvchi oyatlar Qur’oni Karimda ko‘p bo‘lib, ulardan:
Mo‘minlar – Alloh (nomi) zikr etilganida – dillarida qo‘rquv bo‘ladigan, oyatlari ularga tilovat qilinganida – imonlari ziyoda bo‘ladigan, Parvardigorlarigagina (barcha ishlarida) tavakkul qiladigan. Anfol surasi 2-oyat.
Allohning rahmati sababli (Siz, ey, Muhammad,) ularga (sahobalarga) muloyimlik qildingiz. Agar dag‘al va toshbag‘ir bo‘lganingizda, albatta, (ular) atrofingizdan tarqalib ketgan bo‘lur edilar. Bas, ularni afv eting, (gunohlari uchun) kechirim so‘rang va ular bilan kengashib ish qiling!* (Biror ishga) azmu qaror qilsangiz, Allohga tavakkul qiling, zero, Alloh tavakkul qiluvchilarni sevar. Oli Imron surasi 159-oyat.
Muttafaqun alayh bo‘lgan sahih hadisda Nabiy sollallohu alayhi va sallam jannatga hisobsiz kiruvchi yetmish ming mo‘minlarning sifatlarini bayon qilib ulardan Robbilariga tavakkal qiluvchilarni ham sanab o‘tganlar.
Ibrohim alayhissalom ham olovga tashlanganda Allohga tavakkal qilib “Hasbunalloh va ne’mal vakil” (Bizga yordam berishga Alloh kifoya qiladi va U Zot qanday ham yaxshi Yordam beruvchi) deb aytganlar.
Umar ibn Xattob roziyallohu anhu rivoyat qiladilar: Nabiy sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Sizlar Allohga haqiqiy tavakkal qilsalaringiz ertalab och chiqib kechqurun to‘q qaytgan qushlar kabi sizlarni ham rizqlantiradi”. Ahmad va Termiziy rivoyati.
Ibn Rajab tavakkal haqiqati haqida shunday deydilar: “U solih amallarni bajarishda, dunyo va oxirat ishlaridan bo‘lgan zararli narsalarni ketkazishda qalbni Allohga suyanishdagi sodiqligidir. Ya’ni, beradigan, man qiladigan, zarar beradigan va foyda keltiradigan Zot yagona Alloh deb bilish”.
Tavakkal - dinning yarmi bo‘lib, ikkinchi yarmi esa Allohga qaytishdir. Din - yordam so‘rash va ibodatdan iborat. Yordam so‘rash - tavakkal, Allohga qaytish esa - ibodatdir.
Banda dunyo ishlarida Allohga tavakkal qilish bilan birga qalbini va dinini isloh qilishda, tilini va irodasini saqlashda ham tavakkal qilish kerak. Shuning uchun barcha namozlarimizda Sengagina ibodat qilamiz va Sendangina madad so‘raymiz. deb iltijo qilamiz. Fotiha 5 oyat.
Ba’zilar tavakkalni sabablarni qilmasdan, uni ishlamay yotish deb tushunadilar. Bu xato tushunchadir. Ibni Rajab aytadilar: “Tavakkal qilish Alloh narsalarda taqdir qilib qo‘ygan sabablarni ushlab harakat qilishni inkor qilmaydi. Chunki Robbimiz sabablarni qilib, so‘ngra tavakkal qilishga buyuradi”. A’zolarimiz bilan sabablarni qilishdagi harakatimiz toat bo‘lsa, qalb bilan tavakkal qilishimiz imondir. Alloh Taolo marhamat qiladi:
Bas, qachonki, namoz ado qilingach, yerda tarqalib, Allohning fazli (rizqi)dan istayveringiz! Allohni ko‘p yod etingiz! Shoyad (shunda) najot topsangiz. Juma surasi 10-oyat.
Anas roziyallohu anhu rivoyat qiladilar: “Bir kishi ey Rasululloh hayvonni bog‘lab tavakkal qilaymi yoki uni qo‘yib yuborib tavakkal qilaymi?” dedi. Rasululloh: “Uni bog‘la va tavakkal qil” dedilar. Termiziy rivoyati.
Ibn Abbos roziyallohu anhu rivoyat qiladilar: “Yaman ahli kerakli narsalarni olmasdan, “Biz tavakkal qiluvchilarmiz”, deb haj qilardilar. So‘ng ahli Makkaga kelib ulardan yordam so‘rardilar. Shunda, Alloh quyidagi oyatni nozil qildi. Haj (mavsumi uchun) ma’lum oylar (belgilangan)*. Bas, kim shu oylarda hajni o‘ziga farz qilsa (hajni niyat qilsa), haj davomida xotiniga yaqinlashish, gunoh-ma’siyat va janjal (kabi ishlarga ruxsat) yo‘q. Har qanday yaxshi (savobli) ish qilsangiz, albatta, uni Alloh bilur. (Haj safariga) ozuqa olib chiqing**. Eng yaxshi ozuqa taqvodir. Taqvoni Menga qilingiz (Mendan qo‘rqingiz), ey, oqillar! Baqara surasi 197-oyat”. Buxoriy rivoyati.
Demak, tavakkal musulmon nazdida – qalb va nafs xotirjamligi bilan amal va orzu qilishdir. Va yana, Alloh hoxlagan narsa bo‘lib, hoxlamagan narsa bo‘lmaydi deb qat’iy e’tiqod qilish. Albatta, Alloh go‘zal amal qilganlarni savobini zoye ketkazmaydi. Insonlar tavakkal qilish borasida uch toifadir:
Tavakkal qilib, sabablarni qilmasdan ishlamaydiganlar. Bu Allohning koinotdagi sunnatiga xilof ishdir.
Sabablarini qilib tavakkal qilmaydiganlar. Ya’ni barcha narsaga o‘z kuchimiz va aqlimiz bilan erishamiz deb o‘ylaydiganlar.
Sabablarini qilib so‘ng Allohga tavakkal qiladilar. Bu eng to‘g‘ri yo‘l bo‘lib, payg‘ambarlar va ularga ergashganlarning yo‘llaridir. Ba’zi olimlar tavakkulga quyidagicha ta’rif berganlar: “Tavakkal aslida ilmga ergashish bo‘lsa, haqiqiysi ishonchga suyanishdir”.
“Qalbinga Alloh taolodan o‘zga hech kim foyda va zarar yetkazmaydi degan hayoldan boshqasi kelmasligi, senga keladigan har qanday holatga taslim bo‘lishing, va undan qalbing iztirobga tushmasligidir”.
Alloh barchamizni O‘ziga haqiqiy tavakkal qiluvchilardan qilsin.
Andijon shahar «Chinor» jome masjidi imom xatibi: A. Mo‘minov
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Imom Moturidiy tavalludining 1155 yilligini keng nishonlash to‘g‘risida”gi qarori bu boradagi amaliy ishlarning yana bir yorqin ifodasidir. Mamlakatimizda mohi Ramazonning shukuhi kezayotgan shunday fazilatli kunlarda mazkur qarorning qabul qilinishi ajdodlarimiz xotirasiga ehtirom ko‘rsatish, ruhini shod etish bilan birga, ular merosini atroflicha o‘rganish borasidagi muhim tashabbuslardan biri bo‘ldi.
Yuqorida nomi keltirilgan qarorning mazmun-mohiyati haqida Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazining direktori, taniqli dinshunos olim, tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) Jamoliddin Karimov bilan suhbatlashdik.
– Prezidentimizning kuni kecha qabul qilingan "Imom Moturidiy tavalludining 1155 yilligini keng nishonlash to‘g‘risida"gi qarori ahamiyati haqida to‘xtalsangiz.
– So‘nggi yillarda mamlakatimizda mutafakkir allomalarimizning ibratli hayot yo‘llarini o‘rganish, ularning boy ilmiy-ma’naviy merosini keng targ‘ib qilishga har qachongidan ham ko‘proq e’tibor qaratilmoqda. Zotan, insoniyat sivilizatsiyasi rivojiga bebaho hissa qo‘shgan ajdodlarimizning asarlaridagi ezgu g‘oyalar, umuminsoniy qadriyatlar, bag‘rikenglik va mo‘tadillik, ilm-fan, aql va tafakkurning inson hayotidagi o‘rni va ahamiyatiga oid qarashlar yoshlarni komil inson etib tarbiyalash, jamiyatda ijtimoiy-ma’naviy muhit barqarorligini ta’minlashning muhim omili bo‘lib hisoblanadi.
Mamlakatimizda diniy-ma’rifiy sohada amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar natijasi o‘laroq tashkil etilgan O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi, O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi, Imom Buxoriy, Imom Moturidiy va Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazlari boy tarixiy-madaniy merosimizni o‘rganish va qayta tiklashga xizmat qilmoqda.
Mamlakatimizda buyuk mutafakkir ajdodimiz, aqida ilmi rivojiga ulkan hissa qo‘shgan Imom Abu Mansur Moturidiy va u asos solgan moturidiylik ta’limotini o‘rganishga alohida ahamiyat berilishi diqqatga sazovor. Hanuz o‘z dolzarbligini yo‘qotmasdan kelayotgan mazkur ta’limotning bugungi kundagi o‘rni va ahamiyati haqida yurtboshimiz: “Moturidiy ta’limoti ilm egallash jarayonida bag‘rikenglik g‘oyasi asosida inson aql-zakovatining o‘rni va ahamiyatiga yuksak e’tibor qaratadi. Bu o‘z navbatida ushbu ta’limotning keng ommalashuvida muhim o‘rin tutgan. Bunday g‘oyalarga bugungi kunda ham insoniyat katta ehtiyoj sezmoqda”, deb ta’kidlagan edi.
So‘nggi kunlarda mamlakatimiz tarixida, xususan, moturidiyshunoslik sohasida yuqorida zikr qilingan ishlarga hamohang bo‘lgan ulkan tarixiy voqelik sodir bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev “Imom Moturidiy tavalludining 1155 yilligini keng nishonlash to‘g‘risida”gi qarorni imzoladi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, ushbu qaror nafaqat yurtimizda, balki xalqaro miqyosda ham Imom Moturidiy va moturidiylik ta’limotini tizimli hamda ilmiy asosda o‘rganishni yangi bosqichga olib chiqishga zamin yaratadi.
Unga muvofiq, joriy yilda buyuk ajdodimiz, mutafakkir olim Imom Abu Mansur Moturidiy tavalludining 1155 yilligi mamlakatimizda keng nishonlanadi. Shu munosabat bilan tashkil qilinadigan tadbirlar doirasida Samarqand shahrida “Moturidiylik – bag‘rikenglik, mo‘tadillik va ma’rifat ta’limoti” mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya tashkillashtirish, xorijlik tadqiqotchilar o‘rtasida moturidiylik ta’limoti bo‘yicha ilmiy tanlov o‘tkazish, olim asarlarining o‘zbek tilidagi ilmiy-izohli akademik tarjimalarini nashr qilish, uning serqirra hayot yo‘li va ilmiy merosining bugungi kundagi ahamiyatini ochib beradigan badiiy-publitsistik film yaratish, esdalik suvenirlari, pochta markalari, taqvimlar va boshqa ko‘rgazmali axborot vositalarini muomalaga chiqarish, Samarqand shahridagi Imom Abu Mansur Moturidiy majmuasini qayta ta’mirlash va obodonlashtirish ishlarini amalga oshirish belgilab olindi.
Mazkur qarorning qabul qilinishi nafaqat O‘zbekistonda, balki musulmon mamlakatlarida ham katta quvonch bilan kutib olindi. Ta’kidlash lozimki, qaror yurtimizda Imom Moturidiy va moturidiylik ta’limotini o‘rganishni yanada rag‘batlantirish, bu borada amalga oshirilayotgan ishlarni mutlaqo yangi bosqichga ko‘tarish, Imom Moturidiy siymosini xalqimizga yanada kengroq tanitishga xizmat qilishi bilan birga, Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markaziga alohida mas’uliyat ham yuklaydi. Birinchi navbatda, Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazida Imom Moturidiy va moturidiylik ta’limotini o‘rganish va keng targ‘ib qilish yuzasidan amalga oshiriladigan ishlar, ilmiy-tadqiqot mavzulari qarorda belgilangan vazifalardan kelib chiqqan holda belgilanib, asosiy faoliyat yo‘nalishlari muvofiqlashtiriladi.
–Buyuk ajdodimiz Imom Moturidiy ilmiy merosi ma’naviy hayotimizda qanday o‘rin egallaydi?
– Imom Abu Mansur Moturidiy musulmon olamida buyuk mutakallim, qomusiy olim va ulug‘ mutafakkir, moturidiylik ta’limotining asoschisi sifatida keng e’tirof etiladi. U asos solgan moturidiylik ta’limoti paydo bo‘lganidan to hozirgi kunga qadar e’tiqod musaffoligini asrab-avaylash, musulmonlarning jipsligi va birdamligini ta’minlash, islom niqobi ostidagi oqimlarning buzg‘unchi g‘oyalarga qarshi raddiyalar berishda muhim ilmiy-amaliy ahamiyatga ega bo‘lib kelmoqda.
Xususan, turli adashgan oqimlarning g‘oyalariga qarshi naqliy va aqliy dalillar asosida raddiya berish metodologiyasi hamda ma’rifiy asoslarini ishlab chiqqan Imom Moturidiy mazkur xizmatlari uchun “Imom al-huda” – “Hidoyat imomi”, “Musahhih aqida al-muslimin” – “Musulmonlarning aqidasini to‘g‘rilovchi” degan sharafli nomlarga sazovor bo‘lgan. Allomaning Abu Muin Nasafiy, Abu Barakot Nasafiy, Abu Hafs Nasafiy kabi izdoshlari uning yo‘lini munosib davom ettirib, ixtilofli aqidaviy muammolarga ilmiy yechim topish, mo‘tadil ta’limotni odamlar orasida keng tarqatishga ulkan hissa qo‘shganlar.
Imom Moturidiyning mutaassiblikka qarshi kurash metodologiyasi ham naqliy, ham aqliy dalillarga asoslangani sababli buzg‘unchi oqimlar faoliyatiga barham berishda o‘ta samarali bo‘lgan. Ushbu metodologiyaning asosini olimning “Qurolingni ilmdan yasa”, degan hikmatli so‘zi tashkil qilgan. Bugungi kunda Imom Moturidiyning ushbu hikmati mamlakatimizda muvaffaqiyatli qo‘llanilayotgan “Jaholatga qarshi ma’rifat” g‘oyasi bilan har tomonlama mushtarak ekanini ko‘rishimiz mumkin. Umuman olganda, yuqoridagilardan kelib chiqib, Imom Moturidiy hayoti, ilmiy merosi va moturidiylik ta’limotini o‘rganish hamda keng targ‘ib qilish yoshlar tarbiyasida, shuningdek, jamiyatda bag‘rikenglik va mo‘tadillik tamoyillarini qaror toptirib, ijtimoiy-ma’naviy muhitni sog‘lomlashtirishda naqadar yuksak ahamiyatga ega ekani oydinlashadi.
– Imom Moturidiy ilmiy-tadqiqot markazi faoliyati haqida qisqacha so‘zlab bersangiz. Shu bilan birga, yuqorida nomi keltirilgan qaror markaz zimmasiga qanday vazifalarni yuklaydi?
– Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi tomonidan Imom Moturidiy va moturidiylik ta’limotining o‘rganilishi xususida shuni aytish mumkinki, bugungi kunda Markazda bu borada keng ko‘lamli ishlar amalga oshirib kelinmoqda. Eng birinchi navbatda, Markaz qoshida tashkil qilingan Xalqaro ilmiy hay’at faoliyatini alohida tilga olish zarur. Misr, Turkiya, Iordaniya, Bosniya va Gersegovina, Germaniya, Rossiya, Malayziya kabi mamlakatlarning yetuk olimlari, mahalliy mutaxassislarni o‘z tarkibida jamlagan ushbu Hay’at ilmiy-tadqiqot mavzularini mazmunan boyitish va yanada takomillashtirish, Markaz faoliyatini zamonaviy talablar asosida yo‘lga qo‘yishda benazir platforma vazifasini bajarmoqda. Shu bilan birga, Hay’at a’zolari Imom Moturidiy siymosini jahonga tanitishga ham katta hissa qo‘shmoqdalar.
Shuningdek, Ta’lim, fan va madaniyat masalalari bo‘yicha islom tashkiloti (ICESCO), Islom tarixi, san’ati va madaniyatini tadqiq qilish markazi (IRCICA), Turkiya Islom tadqiqotlari markazi (ISAM), Islom tafakkuri instituti, Saljuq universiteti, Anqara Yildirim Boyazid universiteti, Al-Azhar universiteti, Malayziya islom ilmlari universiteti kabi jahonning nufuzli ilmiy va ta’lim muassasalari bilan imzolangan hamkorlikka oid memorandumlar doirasida moturidiylik ta’limoti tarixi va bugungi kundagi ahamiyati, shuningdek, zamonaviy islomshunoslikka oid dolzarb muammolarni hal qilishga qaratilgan konferensiya, seminar, davra suhbatlari va boshqa ilmiy-ma’rifiy tadbirlar muntazam tashkil etib kelinmoqda.
Markaz tomonidan Misrning Al-Azhar majmuasi tadqiqotchilari o‘rtasida Imom Moturidiy merosi bo‘yicha xalqaro tanlov o‘tkazildi. Shuningdek, xorijlik tadqiqotchilar uchun Imom Moturidiy nomidagi xalqaro stipendiya joriy qilindi. Bu, o‘z navbatida O‘zbekistonda diniy-ma’rifiy sohada amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar, ijobiy o‘zgarishlarni jahon hamjamiyatiga yetkazish bilan birga, Markaz faoliyatini ham xorijda keng targ‘ib qilishga xizmat qilmoqda.
Imom Moturidiy va moturidiylik ta’limotiga oid manbalarning o‘zbek tilidagi ilmiy-izohli akademik tarjimalarini yaratish, qo‘lyozmalar asosida ilmiy-tanqidiy matnlarini tayyorlash, shu asosda xalqchil risolalarni nashr qilib, aholi, ayniqsa yoshlar orasida moturidiylik ta’limotidagi bag‘rikenglik va mo‘tadillik g‘oyalarini keng targ‘ib qilishga ham alohida e’tibor qaratilayotganini ta’kidlab o‘tish lozim. Jumladan, o‘tgan yilning o‘zida bugungi kundagi dolzarb muammolarga bag‘ishlangan 40 ga yaqin monografiya, kitob va xalqchil risola chop etildi.
Imom Moturidiy tavalludining 1155 yilligini keng nishonlash to‘g‘risidagi qarorning qabul qilinishi Markaz faoliyatini yangi bosqichga olib chiqishga, uni mahalliy va xalqaro miqyosda kengaytirishga xizmat qiladi. Shu nuqtayi nazardan, ushbu qaror nafaqat O‘zbekiston, balki xalqaro miqyosdagi moturidiyshunoslik sohasi rivojida muhim o‘rin tutishiga shubha yo‘q.
– Samimiy suhbat uchun tashakkur!
O‘zA muxbiri
Nazokat Usmonova suhbatlashdi.