Имом Абу Исо Термизий жаҳон тамаддунига ўзининг маънавий-илмий мероси билан катта ҳисса қўшган буюк олимлардан ҳисобланади. Аллома таниқли ҳофиз имомлардан бири бўлиб, унинг маънавий мероси мусулмонларга манфаатли бўлиб келмоқда[1]. Манба ва адабиётларда муҳаддис қаламига мансуб асарлар сони аниқ қайдланмаган бўлса-да, йигирмага яқини зикр қилиб ўтилган. Шунга қарамасдан, кўпчилик олимларнинг фикрича унинг ҳали номаълум китоблари ҳам мавжуд. Шубҳасиз, “Сунани Термизий” ҳадис тўплами Имом Абу Исо Термизийнинг шоҳ асари ҳисобланади. Бу китоб олимнинг бир умрлик илмий сафар машаққатларининг самараси бўлиб, уни “Адҳа” куни 270/883-884 йили ёзиб тугатган[2]. Муаллифнинг ўзи китоби ҳақида бундай дейган: “Ушбу китобни тасниф қилганимдан кейин, уни Ҳижоз, Ироқ ва Хуросон уламоларига тақдим этдим. Улар розилик билдириб, қабул қилдилар. Кимнинг уйида ушбу китобдан бўлса, ўша хонадонда худди Набий саллаллоҳу алайҳи ва саллам гапираётгандек бўлади”[3].

Муҳаддис ва унинг “Сунани Термизий” китоби ҳақидаги нафақат замонасининг, балки бугунги куннинг олимлари ҳам ижобий фикрлар билдирмоқда. Жумладан, Ҳофиз Муҳаммад ибн Ҳиббон ибн Аҳмад ат-Тамимий ал-Бустий (ваф. 354/965 й.) ўзининг “Китоб ас-Сиқот” номли асарида Абу Исо Термизий ҳақида бундай деган: “Абу Исо Термизий ҳадисларни жамлаган, ёзган, ёд олган ва зикр қилганлардан биридир”[4]. Абу Саид ал-Идрисий бундай деган: “Ҳифзда унга тенг келадигани бўлмаган”[5].

Абу Саъд Абдулкарим ибн Муҳаммад ибн Мансур ат-Тамимий ас-Самъоний (ваф. 562/1166 й.) ўзининг “Китоб ал-Ансоб” асарида Абу Исо Термизийни бундай васф этган: “Муноқашасиз, у ўз асрининг пешқадами бўлиб, турли асарлар соҳибидир. Ҳадис илмида эргашиладиган имомлардан биридир”[6].

Бу ҳақида машҳур ҳанафий олимларидан Аҳмад ибн Мустафо Тошкўпризода (901-968/1495-1561) ўзининг “Мифтоҳ ас-саода” номли китобида бундай деган: “Буюк ҳофиз уламолардан бири эди. Фиқҳда қимматли асарлари бор. Ҳадисни бир гуруҳ муҳаддис олимлардан ўрганган бўлиб, “биринчи табақа” шайхлари билан кўришган. Ҳадис илмида кўпгина китоблар ёзган. Унинг ушбу “Ал-жомиъ-ас-саҳиҳ” китоби бу асарлар орасидаги энг фойдалиси, энг ихчам тартиблиси ва энг такрори озидир. Унда бошқа ҳадис китобларида учрамайдиган хусусиятлар ҳам мавжуд. Жумладан, мазҳаблар ва истидлол (далил келтириш) жиҳатлари эътиборга олинган, саҳиҳ, ҳасан ва ғариб деб ҳадис даражалари аниқ белгиланган. Бу китобда жарҳ ва таъдилга ўрин ажратилган; китоб охирида иллатларга доир махсус бир боб илова қилинган. Хуллас, бу китобда улкан фойдалар жамлангандир. Китобни мутолаа қилган кишилар бунга тан берадилар”[7].

Машҳур муаррих олимлардан Шиҳабуддин Абулфаллаҳ Абдулҳай ибн Аҳмад ад-Дамашқий (1032-1089/1623-1678) ҳам ўзининг “Шазарот аз-заҳаб” китобида “Тенгдошларининг таниқлиси ва хотира ҳамдаетукликда бир мўъжиза эди”, дея таъкидлаган[8].

Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий (ваф. 748/1347 й.) ўзининг “Мизон ал-иътидол фи нақд ар-рижол” асарида олимни “Билиттифоқ, Абу Исо Термизий ишончга созовор инсон”, деб таъкидлаган[9].

Ал-Идрисий ҳам у зотни “Ҳадис илмида эргашиладиган имомлардан бири бўлган”, деб тавсифлайди[10].

Шунингдек, ушбу китоб ҳақида Ҳофиз Абул-Фазл Ал-Мақдисий қуйидагича баён этган: “Ҳиротда имом Абу Исмоил Ал-Ансорийдан эшитдим. У ўз мажлисида, Термизий ва унинг китоби борасида сўз кетганида бундай деди: “Менинг учун унинг (Термизийнинг) китоби Бухорий ва Муслим китобларидан кўра фойдалироқ. Чунки,Саҳиҳи Бухорий ва Саҳиҳи Муслимдан фақат мутахассис олимларгина фойдалана олади. “Сунани Термизий”дан эса ҳар ким фойдаланиши мумкин”[11].

Шайх Абдулазиз Мансур ушбу асари ва унинг таркибий тузилиши ҳақида шундай деган: Улуғ ватандошимиз – Абу Исо Муҳаммад Ат-Термизийнинг қўлингиздаги “Сунани Термизий” китоби “Ал-жомиъ ас-саҳиҳ” (“Ишонарли тўплам”), “Ал-жомиъ ал-кабир” (“Катта тўплам”) ёки (“Саҳиҳи Термизий”) номлари билан ҳам машҳур. Аммо ҳазрати Имом Ат-Термизий ҳадис илмида “Сунани Термизий” йўналишига асос солган муҳаддислардан бўлгани учун бу китоб, асосан, “Сунани Термизий” номи билан шуҳрат қозонган. Маълумдирки, Ер юзи мусулмонларининг асосий кўпчилиги ҳазрати Имоми Аъзам мазҳабларига риоя қиладилар. “Сунани Термизий” китобида эса худди ана шу мазҳаб жиҳатлари эътиборга олинган. Ҳанафий мазҳабининг фикр-қарашларини Имом Ат-Термизий “Куфа аҳли”нинг фикр-қарашлари тарзида баён қилганлар[12].

“Сунани Термизий” ҳадис тўплами манбаларда турли номлар билан келтирилган. Жумладан, улардан қуйидагиларни келтириш мумкин:

1. Ал-Жомиъ. Бу номни Шиҳобуддин Абулфазл Аҳмад ибн Али ибн Ҳажар ал-Асқалоний ўзининг “Таҳзиб ат-таҳзиб” номли асарида ва Аҳмад ибн Абдуллоҳ ал-Жазарий ўзининг “Хулосот Таҳзиб таҳзиб ал-камол” номли китобида зикр қилганлар[13].
2. Ал-Муснад ас-саҳиҳ. Мансур ал-Холидий бу ҳақида шундай деган: “Абу Исо деди: Мен бу китоб, яъни, “Ал-Муснад ас-саҳиҳ”ни тасниф қилиб, уни Ҳижоз, Ироқ ва Хуросон уламоларига тақдим этдим. Улар уни ижобий қабул қилдилар”[14].
3. Ас-Сунан. Китобнинг бу ном билан аталишига сабаб шуки, ундаги ҳадисларнинг фиқҳий мавзулар тартибида таснифланганлигидир. Асарнинг ушбу номи бошқаларига нисбатан кенг танилгани ва асар таркибига моси ҳисобланади.
4. Ал-Жомиъ ас-саҳиҳ.“Сунани Термизий” асарига нисбатан бу номни Ҳожи Халифа (1017-1067/1609-1657) ўзининг “Кашф аз-зунун”номли асарида ва Исмоил Пошо Бағдодий (ваф. 1339/1920 й.) “Ҳадият ал-орифин” китобида келтирилганлар[15].
5. Китаб ас-саҳиҳ.
6. Ал-Муснад ал-Жомиъ. Бу номни Ҳофиз Абулқосим ал-Исъардий (ваф. 692/1293 й.) ўзининг “Фазоил ал-Китаб ал-жомиъ ли Абу Исо ат-Термизий” номли асарида ишлатган.
7. Ал-Жомиъ ал-Кабир. Абулҳасан Али ибн Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн ибн Абдулкарим ал-Жазарий аш-Шайбоний (555-630/1160-1233) ўзининг “ал-Комил фи ат-тарих” номли асарида бундай дейди: “Абу Исо Термизий имом ва ҳофиз бўлган. Ажойибасарлар муаллифи бўлиб, китобларининг энг яхшиси “ал-Жомиъ ал-кабир”[16]. Шунингдек, ушбу ном “Сунани Термизий”нинг замонавий нашрларида ҳам қўлланилган[17].
8. Ал-Жомиъ ал-мухтасар мин сунан Расулуллоҳ. Бу ном ҳам баъзи манбаларда келтирилган.
9. Китоб ал-Жомиъ.

Бу борадаги хулосани машҳур тарихчи олимлардан Ҳожи Халифа ўзининг “Кашф аз-Зунун” номли китобида қуйидагича баён этган: “Бу ҳадис бобида тасниф этилган “ал-Кутуб ас-ситта” (олти саҳиҳ ҳадис китоб) нинг учинчи китоби бўлиб, у “Жомиъ ат-Термизий” номи балан аталади. Шунингдек, у “ас-Сунан” деб ҳам юритилади. Аммо, биринчи номи кўпроқ қўлланилади”[18].

Имом Абу Исо Термизийнинг “Сунани Термизий” ҳадис тўплами ишончлилик даражасидан “ал-Кутуб ас-ситта” таркибига киради. Лекин, унинг тартиб бўйича нечанчи ўринда туриши борасида олимлар турли фикрларни билдирганлар. Юқорида атилгани сингари, Ҳожи Халифа “ал-Кутуб ас-ситта”нинг учинчи китоби деган. Шунингдек, бу ҳақида машҳур ҳанафий олимларидан Аҳмад ибн Мустофа Тошкўпризода ўзининг “Мифтоҳ ас-саъода” номли китобида бундай деган:

1. Саҳиҳи Бухорий;
2. Саҳиҳи Муслим;
3. Ал-Муватто;
4. Сунани Абу Довуд;
5. Сунани Термизий;
6. Сунани Насоий;
7. Сунани Ибн Можа;
8. Сунани Дорақутний;
9. Муснади Аҳмад;
10. Муснади Ибн Абу Шайба;
11. Муснад Боззор[19].

Асар таркибига тўхтанилса, унда жами 3956 ҳадис жамланган бўлиб[20], улар бир юз эллик бир китобга таснифланган[21].Лекин, мазкур ҳадислар миқдорида баъзи бир ҳадислар борасида келтирилган икки санад ривояти инобатга олинмаган.

Дарҳақиқат, Имом ат-Термизийнинг “Сунан” асари нафақат ҳадис илмида, балки фиқҳ илмида ҳам катта мавқега эгадир. Чунки, ушбу китоб манба сифатида икки илм соҳасида бирдек аҳамиятга касб этади. Қолаверса, унда келтирилган ҳадисларни саралашда асосий эътибор амалиётга қаратилган. Жумладан, бу ҳақида Имом Абу Исо Термизий “Кибот ал-Илал ас-сағир” китобида қуйидагича баён қилган:

“Бу китобда жамланган барча ҳадисларга амал қилинган ва уларни баъзи илм аҳллари ҳужжат сифатида қабул қилганлар. Фақат, икки ҳадис бундан мустаснодир.

Шу жиҳатдан ҳам китобнинг фиқҳий аҳамияти катта бўлиб, бу ўринда эса, асарнинг ҳанафий мазҳабидаги ўрни тадқиқ этилади.

“Сунан” асарининг турли жой ва йилларда нашр қилинган нусхаларининг аксарида китобдаги ҳадислар сони такрори билан қўшиб ҳисоблаганда 3956 та экани кўрсатилган бўлиб, шулардан ҳукмий ҳадисларни ифодалашда тўқсон олтита атама қўлланилган. Аслида, ушбу китоб фиқҳий манба сифатида Аҳл ас-сунна ва-л-жамоадаги тўртта фиқҳий мазҳаб (ҳанафий, шофиий, моликий ва ҳанбалий) учун ҳам бирдай қадрли ҳисобланади. Шунинг баробарида, китобнинг мазкур мазҳаблардан ҳанафий мазҳабидаги ўрни анча салмоқли бўлиб, фиқҳий масалаларни далиллашда муҳим аҳамият касб этади. Бу ўринда шуни алоҳида таъкидлаш керакки, Имом ат-Термизий ушбу тўртта мазҳабнинг бирортасига ёки бошқа олимларнинг фикрига ён босмаган ва рад ҳам қилмаган, балки муайян масала доирасида олимларнинг фикрларини жамлаб баён қилган ва ўша масалада мавжуд ҳадиснинг даражасини кўрсатиб ўтган, холос. Бунинг боиси шуки, Имом ат-Термизийнинг ўзи мужтаҳидликнинг таржиҳ даражасига етганлигидир. Лекин, баъзан муҳаддиснинг баъзи олимлар томонидан шофиий ёки ҳанафий мазҳабига эргашганлиги баён қилинган. Шу нуқтаи назардан, Имом ат-Термизийнинг қайси мазҳабга эгашганлиги эмас, балки “Сунан” асарининг ҳанафий мазҳабидаги манбавий ўрни ёритилади. Аслида, “Сунан” китобининг ҳанафий мазҳабидаги ўрнини унга ёзилган шарҳларнинг аксари ҳанафий мазҳаби вакиллари томонидан битилгани ҳам кўрсатиб турибди. Шунга қарамасдан мавзуни батафсил баён этиш учун бу ўринда китобдаги ҳадисларнинг ҳанафий мазҳабида қўлланишилиш жиҳатига эътибор қаратилади.

Имом ат-Термизийнинг “Сунан” асарида муайян ҳадис борасидаги фиқҳий масала доирасида ҳанафий мазҳаби мавқени баён қилиш учун “أهل الكوفة” (Куфа аҳли) истилоҳини қўллаган ва у фақҳий мазҳабларни ифодалайдиган ибораларининг энг кўп истифода этилгани ҳисобланади. Энди, китобда келтирилган ҳадислардан қай даражада ҳанафий мазҳабида истифода қиниши ва унинг аҳамияти “كتاب الوتر” ҳақидаги ҳадислар доирасида баён этилади. Хусусан, “Сунан”да Витр намози ҳақида йигирма битта ҳадис (453-ҳадисдан 472-ҳадисгача) келтирилга.

Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, ҳанафий мазҳабида ушбу мавзу доирасида “Сунан”да келтирлган йигирма бир ҳадиснинг ўн иккитаси ҳужжат сифатида қабул қилинган, еттитаси ҳужжат сифатида қабул қилинмаган ва иккитаси таъвил қилинган. Шу билан бир қаторда, ҳанафий мазҳабида қабул қилинмаган ҳадислар бошқа мазҳаб вакиллари томонидан қабул қилинганини кузатиш мумкин. Хуллас, ушбу ҳадис тўплами нафақат ҳанафий мазҳаби учун, балки бошқа мазҳабларга ҳам бирдек қадрли ва муҳим манба сифатида эътироф этилади. Аммо, ҳанафий мазҳаби фиқҳий масалаларига ҳужжат сифатида асосланган ҳадисларнинг кўпчилиги “Сунан”да келтирилгани туфайли унинг бошқа мазҳабларга қараганда ҳанафий мазҳаби учун муҳим манба ҳисобланади. Шунинг учун, тарихда ҳам, бугунги кунда ҳам ушбу китобга ҳанафий мазаҳби вакиллари томонидан кўплаб шарҳлар битилган ҳамда битилмоқда.

[1] Жамолуддин Абулҳажжож Юсуф ал-Миззий. Таҳзиб ал-Камол. – Байрут: Муассасат ар-рисала, 1996. – Ж. XXVI. – Б. 250.

[2] Абу Бакр Муҳаммад ибн Абдулғаний. Китаб ат-тақйид. – Ҳайдаробод: Матбаа мажлис ад-доират ал-усмония, 1983. – Ж. I. – Б. 92.

[3] Абу Абдуллоҳ Шамсуддин Муҳаммад аз-Заҳабий. Китоб Тазкират ал-ҳуффоз. – Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмия, 1998. – Б. 634.

[4] Ал-Ҳофиз Муҳаммад ибн Ҳиббон ибн Аҳмад ат-Тамимий ал-Бустий. Китоб ас-Сиқот. – Ҳайдаробод: Доирот ал-маърифа ли Умания, 1973. – Ж. IХ. – Б. 153.

[5] Шиҳобуддин Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий. Сияр аълом ан-нубало. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. ХIII. – Б. 273.; Шиҳобуддин Абулфазл Аҳмад ибн Али ибн Ҳажар ал-Асқалоний. Таҳзиб ат-таҳзиб. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. III. – Б. 668.

[6] Абу Саъд Абдулкарим ибн Муҳаммад ибн Мансур ат-Тамимий ас-Самъаний. Ал-Ансоб. – Ҳайдаробод: Доирот ал-маърифа ли Умания, 1980. – Ж. II. – Б. 335; – Ж. III. – Б. 45.

[7] Абулхайр Исомуддин Аҳмад ибн Мустофа ибн Жалил Тошкўпризода. Мифтаҳ ас-Саода. – Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмия, 1975. – Ж. II. – Б. 122.

[8] Шиҳабуддин Абулфаллаҳ Абдулҳай ибн Аҳмад ибн Муҳаммад ад-Дамашқий. Шазарот аз-Заҳаб фи ахбор ман заҳаб. – Байрут: Дор ибн Касир, 1986. – Ж. III. – Б. 327.

[9] Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий. Мизон ал-иътидол фи нақд ар-рижол. – Байрут: Дор ал-маърифа, 1975. – Ж. III. – Б. 678.

[10] Шиҳобуддин Абулфазл Аҳмад ибн Али ибн Ҳажар ал-Асқалоний. Таҳзиб ат-таҳзиб. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. III. – Б. 668.

[11] Шиҳобуддин Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий. Сияр аълом ан-нубало. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. ХIII. – Б. 277.

[12]Абу Исо Муҳаммад ат-Термизий. Сунани Термизий./ Таржимон, шарҳ ва изоҳлар муаллифи: Мирзо Кенжабек. – Т.: Шарқ, 2010. – Б. 12.

[13] Шиҳобуддин Абулфазл Аҳмад ибн Али ибн Ҳажар ал-Асқалоний. Таҳзиб ат-таҳзиб. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. III. – Б. 668.; Аҳмад ибн Абдуллоҳ ал-Жазарий. Хулосот Таҳзиб таҳзиб ал-камол. – Миср: ал-Матбаа ал-кубро, 1884. – Б. 355.

[14] Шиҳобуддин Абулфазл Аҳмад ибн Али ибн Ҳажар ал-Асқалоний. Таҳзиб ат-таҳзиб. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. III. – Б. 669.

[15] Мустафо ибн Абдуллоҳ. Кашф аз-зунун. – Байрут: Дор иҳя ат-турос ал-арабий, 2004. – Ж. I. – Б. 320.

[16] Абулҳасан Али ибн Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн ибн Абдулкарим ал-Жазарий аш-Шайбоний. Ал-Комил фи ат-тарих. – Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмия, 1994. – Ж. VI. – Б. 373.

[17] Қаранг. Абу Исо Термизий. Сунан. – Байрут: Дор ал-ғарб ал-исломий, 1996. 6 жилд.

[18] Мустафо ибн Абдуллоҳ. Кашф аз-зунун. – Байрут: Дор иҳя ат-турос ал-арабий, 2004. – Ж. I. – Б. 320.

[19] Абулхайр Исомуддин Аҳмад ибн Мустофа ибн Жалил Тошкўпризода. Мифтаҳ ас-Саода. – Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмия, 1975. – Ж. II. – Б. 113-114.

[20] Қаранг. Абу Исо Термизий. Сунан. – Байрут: Дор ал-ғарб ал-исломий, 1996. VI ж.

[21] Шиҳабуддин Абу Ҳафс Умар ибн Касир ибн Давъин ибн Касир ал-Қураший. Ал-Бидая ва-н-ниҳая. – Байрут: Дор ал-маориф, 1990. – Ж. XI. – Б. 67.

Тошкент ислом институти

"Ҳадис ва ислом тарихи фанлари" кафедраси ўқитувчиси Ф.Хомидов

Қуръони кримда нозил бўлган биринчи оят ўқишга ва илмга даъватдир. Ислом ўзиниг биринчи лаҳзаларидан бошлаб илм тарқатиш, жаҳолатни йўқатиш учун келганиганидан нишонадир.    

Аллоҳ таъало шундай марҳамат қилади : “إقرأ بسم ربك الذى خلق” “Яратган роббинг номи билан ўқи”.демак,ўқиш,илм талаб қилиш Аллоҳ таолонинг розилиги учун бўлиши,мансаб, шон-шуҳрат ва бошқа шунга ўхшаш нарсалар учун бўлмаслиги керак экан.

Аллоҳ таоло Пайғамбаримизга хитоб қилиб шундай марҳамат қилади: “هل يستوى الذين يعلمون والذين لا يعلمون” “Биладиганлар билан билмайдиганлар тенг бўлармиди?!”деб айтинг”.

Пайғамбаримиз соллаллҳу алайҳи ва саллам  марҳамат қилиб айтадилар“إنما بعثت معلما ” Албатта мен ўргатувчи қилиб юборилдим.

Яна Пайғамбаримиз соллаллҳу алайҳи ва саллам  марҳамат қилиб айтадилар “Албатта фаришталар толиби илм учун, қилаётган ишларидан рози бўлиб қанотини ёйиб туради” имом Аҳмад ривояти. Имом ибн Можа Сунанларида келтирган ҳадисда Пайғамбаримиз соллаллҳу алайҳи ва саллам  Марҳамат қилиб айтдилар “Илмдан бир боб ўрганиб тонг оттирмоғинг юз ракат нафл номоз ўқимоқлигингдан афзалдир”.

Аллоҳ таъало шундай марҳамат қилади “Аллоҳ пайғамбарлардан: Сизларга китоб ва ҳикмат  берганим учун кетингиздан сизлардаги нарсани тасдиқловчи пайғамбар келганда, албатта унга иймон келтирасиз ва ёрдам берасиз, - деб аҳду паймонларини олиб туриб:- иқрор бўлдингизми? бу ҳақда ишончли аҳду паймонимни қабул қилдингизми? ,,деганин эсла. Улар“иқрор бўлдик” дейишди. У: “ бас , гувоҳ бўлинглар , мен ҳам гувоҳ бўлгувчилардандирман- деди”.  “Оли имрон” 81 -оят

Аллоҳ таъало шундай марҳамат қилади“Аллоҳ аҳли китоблардан: Уни одамларга албатта баён қилурсиз ва беркитмассиз ,,деб аҳд олганини эсла. Бас, уни ортларига қаратиб отдилар ,ва арзон нарсага сотдилар,сотиб олган нарсалари қандай ҳам ёмон ”  “Оли Имрон” 187- оят. Расулуллох,с.а.в мана бу оятларни ўқигач марҳамат қилиб айтдилар : “ Аллоҳ таъало олимга илм бергач ундан аҳд олди , пайғамбарлардан олган кўра; уни яширмасликка ва уни баён қилишга”.

Абу Наъим ,илм фазилатида келтирган...Пайғамбаримиз  соллаллҳу алайҳи ва саллам  марҳамат қилиб айтдилар :“Аллоҳ сен билан бир кишини ҳидоят  қилмоғи , сен учун дунё ва ундаги барча нарсадан афзалдир” Имом Ал-Бухори Имом Муслим ривояти.

Умар разияллоҳу анҳу айтадилар: “ кимки бир хадис баён қилса , ва ўша хадисга амал қилинса у учун ўша амал ажрининг мислича   ажр бўлади”. 

Муозибни жабал разияллоҳу анҳу, таълим бериш ва таьлим олиш фазли ҳақида айтдилар : “Илм ўрганинглар, чунки илм ўрганиш   Аллох йўлида, яхшиликдир , ва уни талаб қилиш ибодатдир , илм ўқиш ва уни ўрганиш тасбеҳдир , ва унда изланиш жиҳотдир , уни билмаганга ўргатиш садақадир , уни илм аҳлига сарфлашлик Аллоҳ таолога яқинликдир, у ёлғизликда суҳбатдошдир , хилватда дўстдир , у динга йул кўрсатувчи , қийинчиликда ва оғир дамда сабр қилдирувчидир , биродарлар хузурида вазир , дўстлар ёнида дўстдир, жаннат йўлини ёрутувчидир , Аллоҳ  таоло илм билан қовмларни даражасини кўтаради , ва уларни яхшилкда раҳбар  қилади , яхшиликда уларни далил қилиб улар билан ҳидоят қилади ва уларнинг изларидан  эргашилади. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади " Эй иймон келтирганлар! агар сизларга масжидларда “силжиброқ ўтиринглар” дейилса, бас, силжинг , агар туринг дейилса, туринг.Аллоҳ сизлардан иймон келтирганларни ва илм берилганларнинг даржаларини кўтаради. Аллоҳ нима килаётганларингиздан хабардордир”

Илмни дунёвий манфаат учун,бошқадан ўзини устин дейиш учун ёки бошқаларга сўзамонлигини кўрсатиш учун бўлса илм уни ташлаб кетади. Инсон кўп нарсани билиши мумкин лекин шу илм Аллоҳ учун бўлмаса илм ўша одамга манфаат бермайди.Инсоннинг  илм олишдан асосий мақсади Аллоҳнинг розилиги  бўлиши лозим.

Тошкент ислом институти

“Тиллар кафедраси ўқитувчиси:

Ахмедов Самариддин

Инсон танасида витаминлар мувозанатини сақлаб қолиш, соғлом юриш ва теран фикрлаш учун кунига уч марта овқатланиш керак, деган фикр мавжуд. Эҳтимол бу озиқ-овқат ишлаб чиқарувчилар ва фармацевтика саноати вакиллари катта даромад олиши мақсадида тез-тез танаввул қилиб туришга рағбатлантиришдир.

Албатта, бу корпорацияларга одамлар озиқ-овқат ва ичимликни ортиқча истеъмол қилишдан тийилишлари, рўза тутишлари ёки соғлом турмуш тарзини кечиришлари кабиларда манфаатдорлик йўқ. Шунинг учун улар реклама орқали очкўзликка тарғиб қилишади ҳамда еб-ичиш фақат очлик ва чанқоқни қондириш учун эмас, балки ўйин-кулги ва вақтни ўтказиш учун ҳам керак бўлишини инсонларга уқтириб боришади.

Бунга қарши ўлароқ дунёдаги миллионлаб мусулмонлар Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг тавсияларига мувофиқ ҳар ҳафтада икки марта душанба ва пайшанба кунлари рўза тутадилар, натижада улар шундай катта фойда олишадики, ҳатто улар бу фойдани тахмин ҳам қила олишмайди.

Шу билан бирга, замонавий тадқиқотчилар кўплаб касалликларни озиқ-овқатни чеклаш ва рўза тутиш орқали самарали тарзда даволаниши мумкин деган хулосага келишади. АҚШдаги Бостон коллежи профессори, доктор Томас Сейфрид, онкология билан курашда метаболик ёндашувни қўллаш бўйича илк қалдирғоч сифатида ушбу хулосага келди.

Жон Хопкинс университетининг нейробиология лабораториясининг мудири профессор Марк Мэттсон ўзининг эълон қилган кўплаб мақолаларида таъкидлашича, ҳафтада икки марта оч юришлик Паркинсон ва Алцгеймер каби кенг тарқалган касалликлар ривожланиш хавфини камайтириши мумкин экан.
Овқатланиш режимини ўзгартириш мия фаолиятига таъсир қилади. Нейробиологлар овқатни меъёридан кўп танаввул қилиш, ортиқча тўйиш мия иш қобилиятини тўхтатишини пайқашди. Озиқ-овқатдан сақланиш миянинг нейрокимёвий ўзгаришига олиб келади, асабийлашиш даражасини пасайтиради ва стрессга чидамлилигини оширади.

Рўза - мия учун чақирувдир. Рўза тутадиган киши миясида протеинни кўпроқ ишлаб чиқартиради ва нейрон ва нейлон боғламлари ўсишини тезлаштиради. Рўза туфайли ўрганиш қобилияти ортиб, хотира яхшиланади. Рўза янги асаб ҳужайралари ва илдиз ҳужайраларнинг ишлаб чиқарилишига ёрдам беради.

Профессор Маттсон, тез-тез рўза тутувчиларда ДНКларини қайта тиклаш учун кўпроқ нерв ҳужайралари борлигини аниқлади. Рўза илдиз ҳужайраларини янгилаш орқали иммунитет тизимини ҳимоя қилишга ёрдам беради.

2007 йилда Американинг “Клиническое питание” журналида рўза тутиш саратон, юрак-қон томир тизимининг касалликлари ва диабет касалликлари учун самарали восита эканлигини тасдиқловчи бир қатор ишлар эълон қилинган эди. Ушбу тадқиқот натижалари фармацевтика компаниялари ва озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқарувчилари учун мутлақо зарарли. Уларнинг ниятлари жуда аниқ: одамларни меъёридан кўп ейишга мойил қилиш, ва бунинг натижасида одамларни семириб кетиш билан боғлиқ муаммоларини ҳамда диабет ва бошқа кўплаб касалликлардан даволаш ишлари билан шуғулланиш.
Бироқ, олимлар ҳафтада икки марта овқатланишдан тийилиш ва рўза тутишнинг афзалликларини тасдиқлайдиган кўплаб янги далилларни тобора кашф этишда давом этишларига ва охир-оқибат инкор қилиб бўлмас далиллар орқали вазиятни ўзгартириш мумкин бўладиган вақт келишига ишонтирмоқдалар.

Сўзимиз охирида Пайғамбаримиз Муҳаммад (соллоллоҳу алайҳи васаллам) нинг кам ейишни турли хил касалликларнинг олдини олиши ва одамга очликни қондириш учун оз миқдордаги озиқ-овқат кифоя қилишига урғу берган сўзларини келтирмоқчимиз. Ҳадисда келтирилишича, киши қорнидан кўра ёмонроқ идишни тўлдирмайди. Унга ўз кучини сақлаб қолиши учун кифоя қиладиган луқмалар етарлидир. Агар (ундан кўп) овқат ейиши муқаррар бўлса, ошқозоннинг учдан бир қисми овқат учун, учдан бир қисми ичиш учун ва қолган учдан бири эса нафас олиш (ҳаво) учундир. (Имом Термизий). Муқаддас динимизнинг битмас-туганмас мўжизалари шу тариқа қиёматга қадар кашф қилинишда давом этаверади.

Саиджамол Масайитов,

ЎМИ Халқаро алоқалар бўлими ходими

Нақл қилинишича, Бухоро муҳаддиси ва ҳофизи, Имом Бухорийнинг устози Муҳаммад ибн Салом Пойкандий тушларида Росулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васалламни Бухорога ҳадисларда сифатланган машҳур туяларини миниб, бошларига оқ кулоҳ (дўппи) кийган  ҳолда келганларини кўрди. Одамлар бу муборак ташрифдан бағоят хурсанд эдилар. Росулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам Абу Ҳафс Кабирнинг уйларига келиб тушдилар. Сўнг Абу Ҳафс Кабир Росул алайҳиссаломга китоб ўқиб берди, Ул зот эса Абу Ҳафс Кабирнинг мутолаасига қулоқ солар ва мақуллар эдилар[1].

Мусулмон олами балки бутун дунё Мовароуннаҳрдан етишиб чиққан фақиҳ-алломаларимизни катта ҳурмат-эътибор билан тилга олишлари ҳаммага маълум. Аммо ўлкага энг биринчи фиқҳ илмини олиб келиб, уни кенг ёйган ва бу жойда бутун оламга машҳур Мовароуннаҳр фиқҳ мактабига асос солган фақиҳ бобокалонимизнинг ҳаётлари кўпчилигимизга ҳали номаълум ва қизиқарли эканига шубҳа йўқ.

Ислом ҳуқуқи – фиқҳ шаклланганидан сўнг бу ўлкада Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбонийнинг машҳур шогирди Абу Ҳафс Кабир ал-Бухорий орқали илк бор, том маънода кенг тарқала бошлаган. Имом Шофиъий Абу Ҳанифа ҳақларида «Одамлар фиқҳда у зотнинг боқимандаларидир (шогирдларидир)» деган бўлсалар, Мовороуннаҳр фақиҳлари ҳам Абу Ҳафс Кабирнинг боқимандалари, шогирдлари ҳисобланади. Чунки, Мовороуннаҳрга фиқҳ илмини олиб келган ва Бухорода илк мадрасани қурдирган ҳам Абу Ҳафс Кабир ҳисобланадилар.

Бутун ислом оламига Абу Ҳафс Кабир номи билан танилган буюк фақиҳ, муҳаддис, Имом Бухорийнинг  замондоши ва устози[2] бўлган юртдошимизнинг тўлиқ исмлари Абу Ҳафс Аҳмад ибн Ҳафс ибн Зибриқон ибн Абдуллоҳ Ижлий Бухорий бўлиб, 150/768 йили Кўҳна Бухоронинг “Фахсодара” махалласида туғилган. Алломага Кабир (Катта) номи берилиши ҳақида Абдулҳай Лакнавий: «Абу Ҳафс Бухорийни Кабир деб аташлари ўғиллари Абу Ҳафс Сағир (Кичик Абу Ҳафс) билан фарқлаш учун бўлган», дейдилар.[3] Чунки фарзандлари Абу Ҳафс Сағир ҳам отасидек ислом оламида машҳур фақиҳ бўлган. Бу ҳақда Имом Заҳабий «Сияру аъламин нубала»асарида: «Аҳмад ибн Ҳафс (яъни Абу Ҳафс Кабир) буюк фақиҳ, Мовороуннаҳр ва бутун машриқ устози ҳамда Бухоронинг шайхул-исломи бўлган Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Ҳафс (яъни Абу Ҳафс Сағир)нинг отасидир», дейдилар.

Абу Ҳафс Кабир бошланғич таълимни Бухорода олгандан сўнг, Бағдодга бориб, Имом Аъзам (раҳматуллоҳи алайҳ)нинг шогирди Имом Муҳаммад (раҳматуллоҳи алайҳ)дан таълим олдилар. Бу ҳақда Имом Заҳабий: «Абу Ҳафс Кабир Имом Муҳаммаддан фиқҳни ўрганди ҳамда Вакиъ ибн Жарроҳ, Абу Усома, Ҳушайм ибн Башир, Жарир ибн Абдулҳамид каби муҳаддислардан ҳадис эшитди. Билингларки, Абу Ҳафсдан келган ривоятлар ишончли ҳисобланади», дейдилар.[4] Муҳаммад Зоҳид Кавсарий ҳам:«Абу Ҳафс Кабир ва Абу Сулаймон Жузжоний Имом Муҳаммад китобларининг ривоятида асос ҳисобланадилар», дейдилар[5]. Бундан кўринадики, Имом Муҳаммаднинг асарлари кейинги авлодга асосан ушбу икки шогирд орқали етган ва улар Имом Муҳаммаднинг энг яқин шогирдларидир.

Шунингдек, Абу Ҳафс Кабир Имом Муҳаммаднинг асосий илмий мероси ва ҳанафий мазҳабининг асоси ҳисобланган «Зоҳирур-ривоя» китобларининг ровийси ҳамдир. Фақатгина олтинчи китоб – «Китаб ас-сияр ал-кабир» Абу Ҳафс Кабир она юртларига қайтгандан сўнг ёзилгани учун уни ривоят қилиш насиб этмади.[6] Абу Ҳафс Кабир ривоятлари билан бизгача етиб келган Имом Муҳаммаднинг асарлари нафақат Ислом оламида балки бутун дунё ҳуқуқшунослигининг асос манбаси ҳисобланади. Ушбу олти китобни ўрганиб чиққан ғарб шарқшунослари Имом Муҳаммадни «Ислом Гроцийси[7]» деб аташган эди. Лекин Имом Муҳаммад Гроцийдан саккиз ярим аср муқаддам халқаро ҳуқуқнинг барча соҳаларидаги меъёрларни ўз асарларида илк бор муфассал ёритиб берган эдилар.

Абу Ҳафс Кабир Ироқ аҳли фиқҳи ва бошқа кўпгина илмларни пухта эгаллагандан сўнг, она шаҳри Бухорога илм ва тақво билан бойиган хазина мисол бўлиб қайтдилар. Халқ у кишини катта хурсандчилик билан кутиб олди. Шундан сўнг, эски манзиллари яқинига бир неча масжид ва мадраса қурдириб, талабаларга таълим бериш ҳамда халқдан тушган саволларга фатво бериш билан машғул бўлдилар. Абу Ҳафс Кабир, амир ёки оддий фуқаро бўладими, қандай муаммо билан келса, ҳал қилиб беришга ҳаракат қилган. Шу боис, одамлар олимни «Ҳожатбарор имом» деб ҳурматлашган.

Ривоят қилинишича, бир куни Имомнинг зиёратига Бухоро амири Муҳаммад ибн Толут келиб, салобатларидан тили айланмай қолади ва зиёрат сўнгигача бир оғиз гапиришга ботина олмайди. Қайтишда ҳамроҳи бўлган вазирига: «Мен Халифа ва жуда кўп улуғлар ҳузурига кирганман лекин, ҳеч кимдан бунчалик ҳайбатланмаган эдим» деган экан.[8] Шунингдек, фақиҳнинг ҳар кун Қуръони каримнинг тенг ярмини хатм қилишга одатланганлари ва бу умрларининг охиригача давомий бўлгани манбаларда зикр қилинади.[9]

Абу Ҳафс Кабир ўзлари берган фатволарни жамлаб «Фатовойи Абу Ҳафс» китобини ёзганлар. Алломанинг фатволари Ислом оламида кенг тарқалган бўлиб, у киши берган фатволар ва асарларидан олинган иқтибослардан кейинги давр уламолари ўз асарларида кенг истефода этишган. Жумладан: «Баҳрур-роиқ шарҳу канзул-дақоиқ», «Фатовои Оламгирия», «Фатовои ҳиндия», «Тахриж мин фатовои Абу Хафс Кабир Бухорий»,«Дурру-л-мухтор», «Иноя шарҳу-л-ҳидоя», «Мабсуту-с-Сарахсий», «Бадоиъу-с-саноиъ», каби китобларда мавжуд. Шунингдек, Абу Ҳафс Кабир «Китаб ат-тахриж» ва «Наводир» номли асарлар муаллифи ҳамдир.[10]

Муҳаммад ибн Жаъфар Наршахийнинг «Бухоро  тарихи» китобида қуйидагича ҳикоя қилинади:«Абу Ҳафс Кабирнинг шуҳрати Ислом оламига тарқалди, ҳатто араб диёри олимлари бирон-бир мушкул масаланинг жавобини билмай қолишса, Бухородан улар томон қатнайдиган карвонга ўз вакилларини қўшиб масаланинг жавобини билиб келиш учун жўнатишар эди. Бир куни ҳожилар карвони келаётганида, карвондан бир киши Абу Ҳафснинг ёнига келиб, бир масаланинг жавобини сўради, Абу Ҳафс ажабланиб: «Нима учун Ироқ олимларидан сўрамадингиз?» деди. Ҳалиги одам: «Улардан сўрадик, лекин улар жавоб бера олмади ва менга Бухорога бориб, бу масалани Абу Ҳафсдан ёки унинг фарзандидан сўрагин, улар сенга бу масаланинг жавобини айтади дейишди», деб жавоб берди.[11]

Абу Ҳафс Кабирнинг мадрасаси ҳозирги «Пойи Калон» мавзеида бўлган. Аллома уйдан мадрасага боришда бозор орқали ўтганида ҳайбатларидан бозорчиларнинг шовқин-сурони тўхтаб қолар эди.[12]

Абу Ҳафс Кабир тарбиялаган шогирдлардан Абу Ҳафс Сағир, Абу Жаъфар Ризвон ибн Салим Бадокорий, Ҳотам ибн Наср ибн Молик Ғиждивоний, Абул Ҳасан Муқотил ибн Саид Байдарий, Муҳаммад ибн Ҳотам Субизғукий, Абу Заҳҳок Фазл ибн Ҳассон Сутиканий, Абу Саид Сулаймон ибн Довуд Шарғий ва унинг ўғли Абу Усмон Саид ибн Сулаймон Шарғий, Ҳорис ибн Абул Вафо ал-Бухорий, Абу Солиҳ Тоййиб ибн Муқотил Ҳуноматий, Абул Ҳасан ибн Толиб Ғишатий каби алломалар етишиб чиқди.[13] Жумладан, буюк муҳаддис – Имом Бухорий ҳам фақиҳдан ёшликларида таълим олган.[14]

Абу Ҳафс Сағир(фақиҳниг фарзанди кичик Абу Ҳафс)нинг тўлиқ исмлари – Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Ҳафс ибн Зибриқон ал-Бухорийдир. У киши ўз оталарида талим олиб, катта фақиҳ ва Бухоро шайхи даражасига етишган.

Абу Ҳафс Сағир ҳам араб юртларига илмий сафар қилганлар. Бу сафар давомида Абул Валид ат-Таёлиси, Ҳумайди, Яҳё ибн Маъин каби муҳаддислардан ҳадис эшитган. Сафар давомида Имом Бухорий билан ҳамроҳ бўлган.[15]У зотни «ал-Аҳваъ вал-ихтилаф» («Ҳавойи гаплар ва ихтилофлар»), «ар-Радду ала-л-лафзийя» («Юзаки қаровчиларга раддиялар») номли китоблари мавжуд. Шу ўринда юқоридаги икки китоб ҳақидаги Абдулҳай Лакнавий қуйидаги сўзларини келтирамиз: «Ушбу икки китобни кўпгина манбаларда, жумладан «Кашфуз-зунун» ҳамда «ал-Фунун» асарларида Абу Ҳафс Кабирга нисбат беришган, бу эса хатодир. Аслида бу китобларни Абу Ҳафс Сағир ёзган», деб айтадилар.[16] Абу Ҳафс Сағир 264/878 йили Рамазон ойида вафот этганлар.[17]

Абу Ҳафс Кабир 216 ҳиж. (832 мил.) йили вафот этганларида Бухородаги Дарвозайи Нав қаршисидаги тепаликка дафн қилинди. Шундан кейин одамлар бу дарвозани Ҳазрати Имом дарвозаси деб атай бошлашди.

Абу Ҳафс Кабир дафн қилинган тепаликга яқин жойда алломанинг дарсхонаси ва атрофда кўплаб масжидлар жойлашгани ҳамда кейинроқ Абу Ҳафс Кабирнинг қабри устига мақбара қурилганини Наршахий «Бухоро тарихи»да зикр қилиб ўтган.

Тошкент ислом институти

 “Ҳадис ва ислом тарихи фанлари”

кафедраси ўқитувчиси Юсуф Абдурахимов

[1]Ҳуснут-тақозий. – Б. 72.

[2]Қаранг: Муҳаммад Зоҳид ал-Кавсарий. Булуғул аманий фи сийрати имам Муҳаммад ибн ал-Ҳасан. Ҳимс, (Сурия) “Ал-Андалус” 388/1969.– Б.9.

[3]Абдулҳай Лакнавий. Ал-Фавоидул ал-Баҳийя фи тарожимил ҳанафия. –Миср, «Матбаъа ас-саъада” 1324/1906.

[4]Имом Заҳабий. Сияру аъламин нубала. – Миср:«Мактаба ат-тавфиқия” (йили кўрсатилмаган)Ж. 10. – Б. 159.

[5]Ҳуснут-тақозий – Б.72.

[6]Доктор Али Аҳмад ан-Надавий. Имом Муҳаммад ибн Ҳасан аш-Шайбоний нобиғоут фиқҳил-ислами. –Дамашқ, «Дорул қалам” 1314/1994. –Б.54.

[7]Европаликлар томонидан халқаро ҳуқуқ асосчиси сифатида қабул қилинган олим.

[8]Муҳаммад Зоҳид Кавсарий. Ҳуснут-тақозий фи сийрати Имам Абу Юсуф. Миср, “Мактабтул-азҳарийя” (йили кўрсатилмаган) – Б. 70.

[9]Ҳуснут-тақозий.– Б.72.

[10]Тузувчилар гуруҳи. Исломшунослик қомусий луғати. –Т: Тошкент ислом университети, 2014. –Б.70.

[11]Абу Бакр Муҳаммад ибн Жаъфар Наршахий. Бухоро тарихи. – Т.:«Шарқ баёзи”. – 1993.  –Б.53, 54.

[12]Қаранг: Ҳуснут-тақозий. – Б. 71.

[13]Тузувчилар гуруҳи. Исломшунослик қомусий луғати. –Т.: Тошкент ислом университети 2014. –Б.70.

[14]Ҳуснут-тақозий. – Б. 71.

[15]Қаранг: Ҳуснут-тақозий. – Б. 71.

[16]Фаваидул баҳийя. – Б.19.

[17]Фаваидул баҳийя. – Б.19.

Лайлатул қадр - йил давомидаги энг афзал кеча...

Аллоҳ таоло бу кечани ойлар султони Рамазон ойига хослади ва бу кечада Қуръони Каримни Ўз Пайғамбари Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга нозил қила бошлади. Аллоҳ таоло “Қадр” сурасида айтадики:

“Албатта, Биз у(Қуръон)ни Лайлатул Қадрда туширдик” (1-оят)

Мана шу ояти карима ҳам қадр кечасининг қадри қанчалик улуғ эканини кўрсатади.

Лекин Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло бу кечани барча инсонлардан сир тутди.

Уламоларимиз бу сир тутишликнинг бир неча сабаблари бор эканлигини айтишади.

Қуйида уларнинг баъзиларини келтириб ўтамиз:

- Имом Фахр ар-Розий роҳимаҳуллоҳ ўзларининг ”Тафсийул кабир” китобларида шундай деганлар: ”Аллоҳ таоло бу кечани бир неча сабаблар туфайли махфий қилди.

Биринчи сабаб: Аллоҳ таоло баъзи бир нарсаларни яширгани каби у кунни ҳам яширди.

Мисол учун, бандаларини барча тоат-ибодатига ундаш учун ўз розилигини тоатларига, барча гуноҳлардан сақланишлари учун ғазабини маъсиятларга, инсолар барчалари бир бирларини ҳурмат қилишлари учун ўз валийларини инсонлар ичига ва кўпроқ дуо қилишлари учун эса ижобатини дуоларга яшириб қўйди. Шу билан бирга, барча исмларини улуғлашлари учун ”Исми Аъзам”ини, барча намозларга эътиборли бўлишлари учун ”ўрта намоз”ни, кўпроқ тавба қилишлари учун тавбаларининг қайси бири қабул бўлганини ва доим хавфда бўлишлари учун ўлим вақтини махфий қилди. Худди шунингдек, Рамазоннинг барча кунларини ғанимат билишлари учун бу кечани ҳам махфий қилди.

Иккинчи сабаб: Аллоҳ таоло бу кечани яширгани сабаби ўлароқ айтадики: Агар сиз бандаларимни гуноҳга бўлган жуъратингизни била туриб, бу кечани маълум бир кунга таъйин қилганимда ва сизлар нафсингизни гуноҳга ундаши туфайли ана шу кунда гуноҳ қилиб қўйсангиз. Ва натижада, билиб туриб қилган гуноҳингиз, билмай қилган гуноҳингиздан оғирроқ бўлар эди. Ана шу сабаддан, мен сизларга бу кечани сир тутдим.

Учинчи сабаб: Бандам бу кечани излаб топишга ҳаракат қилиб, шу қилган саъй-ҳаракати сабабли савобга эришишлари учун бу кечани махфий қилдим.

Тўртинчи сабаб: Қачонки банда Лайлатул қадр қайси кун эканини билмаса, Рамазоннинг ҳар бир кечаси қадр кечаси бўлиши мумкин деб ҳар бир кечани тоат ибодат билан ўтказади ва Аллоҳ таоло бундай бандаси билан фаришталарга мақтанади ва уларга “сизлар “ерда фасод тарқатиб қон тўкадиган кимсани яратасанми?”- деган эдингизми?” - деб айтади ва кўриб қўйинглар дейди.

Аллоҳ таоло барчамизни шундай улуғ кечага етишни ва кўплаб ажрларга эришишимизни насиб қилсин.

Интернет маълумотлари асосида тайёрланди.

Тошкент Ислом институти талабаси

Муҳаммад Али Муҳйиддин