21 Апрел, 2025, 23 Шаввол, 1446
21 Апрел, 2025, 23 Шаввол, 1446
Рамазон барокатли ва фазилатли ой. Унда дунё ва охират учун яхшиликлар бисёр. Айниқса “минг ойдан яхшироқ” бўлган “Лайлатул қадр” – қадр кечаси Рамазонда кутилади. “Қадр” деб номланишига сабаб унда ризқлар ўлчанади, ажаллар ёзилиб, ўша йили бўладиган ишлар битиб қўйилади, тақдир қилинади.
فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ
“У (кечада) барча ҳикматли иш(лар) ажрим қилинур”, Духон,4 оят
“Барча бўладиган ишлар Лавҳул маҳфуздан кўчирилади. Саид ибн Жубайр Ибн Аббосдан ривоят қиладилар: “Албатта, сен бир кишини бозорда учратасан, лекин унинг исми ўликлар сафига киритиб қўйилган бўлади”.[1]
Бундан ташқари қадри ва шарафи улағлиги учун ҳам шундай аталган. Яна ким бу кеча тоат-ибодатларга берилса, қадри баланд бўлади, бу кечадаги тоатларнинг қадри бўлакча бўлади, деган маънолар ҳам айтиб ўтилган.
Шомий[2] айтадилар: “Меърожуд дироя”да келтирилади: “Билингки, қадр кечаси – фазилатли кеча бўлиб, уни излаш, талаб қилиш мустаҳабдир. У йилнинг энг яхши тунларидан биридир. У кечада қилинган амал йилнинг бошқа пайтида қилинган минг амалга тенг. Ибн Мусайййиб айтади: “Ким қадр ҳуфтонига гувоҳ бўлса, ундаги насибасини олибди”. Шофеъий айтадилар: “Ҳуфтон ва бомдодига гувоҳ бўлса. Мўминлардан Аллоҳ хоҳлагани қадр кечасини кўради, кўрганлар эса уни яширишлари лозим бўлади. Аллоҳга ихлос билан дуо қилинади”.
Қадр кечаси қайси кун эканлиги борасида 46 та фикр бор.
“Мароқил фалаҳ”да[3] айтилади: “Ибн Масъуд айтадилар: “Қадр кечаси йилнинг барчасида бўлиши мумкин. У кишининг гапларини Имом Аъзам ҳам олиб, йилнинг исталган пайтида айланиб юради. Гоҳо рамазон, гоҳо бошқа ой ҳам бўлиши мумкин. Буни Қози Хон ҳам айтган”.
Шомий айтадилар: “Юқоридаги гапни орифлар султони, жанобим – Муҳйиддин ибн Арабий ўзларининг “Футуҳотул Маккийя” асарларида ҳам келтирганлар: “Лайлатул қадр ҳақида инсонлар турлича фикрдадирлар. Яъни унинг пайти ҳақида. Улардан баъзилари йилнинг барчасида айланиб юради дейишган. Мен ҳам шу фикрдаман. Мен уни Шаъбонда ҳам, Робиъул аввалда ҳам, Рамазонда ҳам кўрганман. Кўпроқ рамазоннинг охирги 10 кунлигида гувоҳ бўлганман. Яна рамазоннинг ўртадаги 10 кунлигидаги тоқ бўлмаган кечада ҳам, тоқ бўлган кечасида ҳам кўрганман. Мен шуни аниқ ишонч билан айта оламанки, йилнинг барчасида тоқ кечасида ҳам, жуфт кечасида ҳам келаверади”.
“Мабсут”да айтилади: “Бу борада Абу Ҳанифанинг мазҳаблари қадр кечаси рамазонда бўлади, лекин у олдинга сурилиб ёки кечикиб келиши мумкин. Икки соҳиблари наздида эса муқаддам ҳам бўлмайди, кечикиб ҳам келмайди”.
Унинг аломати: ойдин, соф, сокин; совуқ ҳам эмас, иссиқ ҳам эмас; қадр кечасининг тонгида қуёш нурсиз тоғорга ўхшаб қолади.
Унинг аниқ куни яширин бўлиши: инсонлар уни топишда, излашда жидду жаҳд қилсинлар, ибодатда мужтаҳидлар ажрини олсинлар.
Шавконий айтадилар: “Уламолар унинг қайси кун эканлиги ҳақида ихтилоф қилдилар. “Фатҳул Борий”да ўша фикрлар келтирилган (ундан бошқа ерда бу қавллар келтирилмаган), уларни қисқача зикр қилиб ўтамиз:
1-Қовл: Қадр кечаси одамлар орасидан кўтарилган, буни Мутаваллий Рофизийлардан ривоят қилган. Ҳанафийлардан ҳам шу гап келган. Мен айтаман: бу асли йўқ гап, ҳанафийлар китобларида бунақа гап учрамайди.
2-Қовл: Қадр кечаси фақат бир йил учун хосланган бўлиб, Набий саллоллоҳу алайҳи васаллам замонларида юз берган. Фокуҳоний шу гапни айтган.
3-Қовл: Қадр кечаси мана шу уммат учун хосланган. Моликийлардан бир жамоанинг фикрлари.
4-Қовл: Йилнинг исталган патида бўлиши мумкин. Бу ҳанафийларнинг машҳур гаплари ва салафи солиҳларнинг бир жамосининг фикри.
5-Қовл: У рамазонга хосланган бўлиб, унинг барча тунларида содир бўлиши мумкин.
6-Қовл: У муайян ва яширинган бир тунда. Насафий шу фикрни айтган.
7-Қовл: Рамазоннинг биринчи кечасида. Абу Розийн Уқайлий Саҳобий айтган.
8-Қовл: Рамазоонинг ўртасидаги бир кеча. Ибн Мулаққин айтган.
9-Қовл: Шаъбоннинг ўртасидаги бир кеча. Қуртубий “Муфҳим”да айтган.
10-Қовл: Рамазоннинг 17 кечасида.
11-Қовл: Рамазоннинг ўртадаги 10 кунлигида яширинган.
12-Қовл: Рамазоннинг 18 кечаси.
13-Қовл: 19 кечаси.
14-Қовл: Охирги ўн кунликнинг биринчи кечаси. Шофеъий шунга моил бўлганлар.
15-Қовл: Агар ой тўлиқ бир ой бўлса, 20 куни, ноқис бўлса, 21 куни.
16-Қовл: 22 кечаси.
17-Қовл: 23 кечаси. Бунга кўплаб саҳобий ва тобеъинлар эргашганлар.
18-Қовл: 24 кечаси.
19-Қовл: 25 кечаси. Ибн Жавзий Абу Бакрадан ривоят қилган.
20-Қовл: 26 кечаси. Мен буни аниқ билмадим. Фақат Иёз шу фикрни айтган.
21-Қовл: 27 кечаси.
22-Қовл: 28 кечаси.
23-Қавл: 29 кечаси. Ибн Арабий келтирган.
24-Қовл: 30 кечаси. Иёз айтган.
25-Қовл: Охирги 10 кунликнинг тоқ кунларида. “Фатҳ”да мана шу тўғрироқ дейилган.
26-Қовл: Рамазоннинг охирги кечаларида.
27-Қовл: Охирги 10 кунликда кўчиб юради. Абу Қалоба айтган.
28-Қовл: Охирги 10 кунликда, фақат баъзи кечалар баъзиларидан кўра қадр бўлиши умид қилинади.
29-Қовл: 27 кеча. Фақат 23 бўлиши умид қилинади.
30-Қовл: 23 кеча. Фақат 27 бўлиши умид қилинади.
31-Қовл: Охирги 7 кунликнинг барчасида кўчиб юради. Аҳли илмлар бундан нима назарда тутилгани ҳақида ихтилоф қилдилар: ойнинг охирги 7 кунлигими ёки ойдан саналадиган охирги 7 кунми? Бундан 32 қовл келиб чиқади.
33-Қовл: Охирги 15 кунликда кўчиб юради. Абу Юсуф ва Муҳаммаддан ривоят қилинган.
34-Қовл: 16 ёки 17 кечада.
35-Қовл: 17, 19 ёки 21 кечада.
36-Қовл: Рамазонинг биринчи ёки охирги кечаси.
37-Қовл: 19, 21 ёки 23 кечада.
38-Қовл: 1 ёки 9 ёки 17 ёки 21 ёки охирги кечада.
39-Қовл: 23 ёки 27 кечада
40-Қовл: 21 ёки 23 ёки 25 кечада.
41-Қовл: Охирги 27 кечага чекланган.
42-Қовл: 22 ёки 23 кечада.
43-Қовл: ўртадаги ва охирдаги 10 куликнинг жуфт кечаларида.
44-Қовл: охирги ўн кунликнинг учинчи ёки бешинчи кечаси.
45-Қовл: Ойнинг иккинчи 15 кунлигидаги 7 ёки 8 кеча.
46-Қовл: 1 ёки охирги ёки тоқ кечада бўлиши мумкин.
Ҳофиз Ҳажар Асқалоний айтадилар: “Мен охирги учратган қовлим мана шу. Уларнинг баъзиси баъзисини рад қилиши мумкин. Рожиҳроғи охирги 10 кунликнинг тоқ кечаларида бўлиб, улар кўчиб юриши мумкин. Шофеъий наздида 21 ё 23 бўлса, жумҳур наздида рамазоннинг 27 кечаси деб зикр қилинган”.
Қадр кечасига тўғри келган одамга зоҳирий аломат бўладими ёки йўқ, деган масалада ҳам ихтилоф қилдилар. Баъзилар ҳамма нарса сажда қилган ҳолда кўринади, деса, айримлар ҳатто қороғу ерда ҳам нур сочилиб туради, деган. Малоикалардан гап ва салом эшитилади, ҳам деб айтилган. Тобарий буларнинг барчаси юз берадиган ишлар эмас деганлар. Бирор нарсани кўриш ёки эшитиш шарт қилинмаган.
Хулоса: Қадр кечаси турли кунларда бўлиши, турли кечаларда айланиб юриши ҳақидаги фикрларни инобатга олсак, уни фақат 27 кечада кутмай, рамазоннинг охирги тоқ кунлари, имкон бўлса рамазоннинг ғанимат барча кечаларидан излаган, кўпроқ ибодат, тиловат, истиғфор ва тавблар қилиб қолган маъқул. Агар Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳнинг ижтиҳодларига назар солинса, лайлатул қадр йилнинг барчасида бўлиши мумкин. Балки, мана шу нарса аввалги уламоларимизни кўп тоат-ибодат қилишга, бугун қадр кечаси бўлиши мумкин деган умидда сергак юришларига бир сабаб бўлгандир... Валлоҳу Аълам!
Аҳмад Саҳаронфурийнинг “Базлул мажҳуд фий ҳалли
Сунани Аби Давуд” китоби асосида Нилуфар Саидазиз қизи тайёрлади
[1] “Тафсири Самарқандий”
[2] Ибн Обидийн
[3] 264 б
“Аср намози киши руҳи ва баданига таъсир қиладиган кўпгина касалликларга даво бўлади...”.
Бир қарашда бироз муболағага ўхшаб кўринган бу фикр Қоҳирада бўлиб ўтган Қуръони каримнинг тиббий ҳақиқатларига бағишланган Халқаро Ислом анжуманидаги тиббий тадқиқотга оид маърузанинг хулосасидир. Аср намози даво бўладиган касалликлар рўйхатида яна қуйидагилар жой олади: гипертония (хафақон, қон босими юқори бўлиши), асаб бузилиши, ўта семизлик, цирроз, одатланган ҳомила тушиши, жинсий қобилиятсизлик, дисминорея (оғриқли ҳайз кўриш), псориаз, катаракта, астма ва мигрен (бош оғриғи)...
Фақатгина аср намозини тарк этиш туфайли кишига таъсир қиладиган жиддий касалликлар ҳам бор-ми? Бу саволга анжуманда иштирок этган доктор Зубайр Карамий “албатта бор” деб жавоб беради.
Буни изоҳлаш ва кашфиётини янада равшанлаштириш учун “ал-Арабия” журналига ёзган мақоласида Доктор Карамий Исломнинг жаҳоншумул ва инсонга энг муносиб дин эканини кўрсатувчи Қуръонда “солатул вусто”, яъни “ўрта намоз” дея зикр килинган ва Исломнинг улуғ мўъжизаларидан бири бўлган аср намози ҳақида қуйидагиларни келтиради: Бу намоз ҳақида Қуръонда икки жойда сўз юритилади. Биринчиси Бақара сурасининг 238-ояти бўлиб, маъно таржимаси бундай:
“Барча намозларни ва хусусан ўрта намозни (аср намозини) сакланглар - ўз вақтларида адо қилинглар! Ва Аллоҳ учун бўйинсунган ҳолда туринглар!”.
Иккинчиси эса Аср сурасининг илк ояти бўлиб: “Вал аср”, яъни “Асрга қасамки” деган оятдир. Баъзи тафсирларда бу оятдаги “аср” сўзидан аср намози вақти назарда тутилгани айтилган. “Қачон Қуръондаги бу оятни ўқисам, айниқса аср намозига алоҳида урғу берилгани ҳақида тафаккур қилсам, таажжубга тушардим...”.
Доктор Карамий узоқ вақт ушбу тушунчага қониқарли жавоб излади. У Қуръонда аср намози ҳақида алоҳида таъкидланишига, мазкур намоз истироҳат вақтига тўғри келиши туфайли уни адо этиш қийин бўлиши сабабининг кўрсатилишини тўғри, деб билмайди. Зеро, масалага бу нуқтаи назардан яқинлашиш, бомдод ва шом намозлари ҳақида ҳам худди шундай қийинчилик мавжудлиги хулосасига олиб келиши керак эди. Бу борада Карамий илгари сураётган сабаблардан энг муҳими, миядаги биологик соат бўлмиш марказ билан аср намози орасидаги синхронликдир (бир вақтда содир бўлишлик).
Шошилинч бир ҳолат билан дуч келинганида керакли реакцияни бошлайдиган кортизон ва адреналин деб аталмиш иккита гормоннинг қанчалик муҳим эканлиги кўпчиликка маълум бўлса керак. Мазкур икки гормон биологик соатга кўра турли вақтларга тақсимланган. Бизга биринчи ўринда зарур бўлган гормон адреналиндир.
Доктор Карамий адреналин таъсирларини қисқача бундай ифодалайди: “Адреналин пулс (юрак уриши)ни тезлатади, қон томирларини торайтиради, юқори қон босимига, кўп терлаш ва сўлак ишлаб чиқарилишига сабаб бўлади. Шунингдек, у қонда лейкоцитлар сонини орттиради, қонашни тўхтатадиган қуюлиш (ивиш) жараёнини тезлатади, зарурат бўлмаганда бутун баданни доимий ва кучли фаолиятга тайёрлайди ҳамда охирида барча вазифалар учун баданни нормал ҳолатига қайтаради”. Бироқ адреналиннинг хавфли томони ҳам бор. Зеро, у кучли тоқатсизланиш ва қайталанувчи қўрқув “психосоматик” деб номланувчи жиддий касаликка сабаб бўлиши мумкин. (Тоқатсизланиш ва қўрқув онларида адреналин ишлаб чиқариш кўп миқдорда ортади. Бунинг доимий равишда бўлиши ёки тез-тез такрорланиб туриши “психосоматик касалликлар” гуруҳига кирувчи турли касалликларга йўл очиши мумкин).
Хавф-хатар ва ғам-ғусса каби ҳолатлар юқорида айтилган реакцияларни юзага келтиради. Доктор Карамий: “Қондаги адреналин ортишининг, юқорида санаб ўтилган касалликларга (гипертония, асаб бузилиши ва ҳ.к.) йўл очувчи энг муҳим омил эканини аниқладик”, дейди. Шу ўринда энг муҳим нуқта, аср намозинииг бу гормонга қандай таъсир кўрсатишидир. “Бу намоз дарҳақиқат кучли таъсирга эга. Аср намози санаб ўтилган касалликларга сабаб бўладиган адреналин гормони миқдорини туширишга ёрдам беради”, дейди Карамий ва яна шуларни илова қилади: “Бу гормон қондаги энг юқори миқдорига пешиндан кейин бир неча соат ўтгач, соат 15-17 лар атрофида, яъни айнан аср вақтида эришади”.
“Аср намози мия марказларидан гипокаммни уйғотиб, бўшаши (истироҳатланиш ҳолати)ни ҳосил қилади ва бунинг натижасида ларасимпатиктизим уйғониб, симпатик тизим сусайтирилади”. Бу ҳодиса симпатик тизим фаол бўлган вақтда, яъни аср намози вақтида бўлса муҳим аҳамият касб этади. Зеро, асаб тизимининг кўпинча бир-бирига зид равишда ишлайдиган икки қисми бўлган симпатик ва парасимпатик тизимларидан биринчиси юқорида айтиб ўтилган адреналин ва шунга ўхшаш гормонлар воситасида фаолият олиб борадиган тизим бўлиб, айниқса, хавф-хатар ва стресс ҳолатларида танада ҳукмрон вазият кўриниш олади. Парасимпатик тизим эса тананинг нормал фаолиятини давом эттиришида муҳим аҳамият касб этади (Симпатик тизим таъсирининг узоқ давом этиши ёки тез-тез такрорланиб туриши психосоматик касалликларга йўл очишини юқорида таъкидлаган эдик).
Карамий чиқарган охирги хулоса эса бундай: “Аср намози, руҳий озуқамиз бўлиши билан бир қаторда, тиббий жиҳатдан ҳам муҳофаза қилувчи – қалқондир”.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа