03 Декабр, 2025, 12 Жумадул сони, 1447
03 Декабр, 2025, 12 Жумадул сони, 1447
Аҳмад Яссавий шажараси ва муҳри ҳақида хилма хил фикрлар айтиляпти. Айрим муаллифлар: бу – Хожа Аҳмад Яссавийнинг муҳри, унда исмлари битилган 11 нафар шайх Аҳмадлар – Хожа Аҳмад Яссавийнинг турли тахаллуслари, дея далилламоқчи бўлаётирлар.
Шайхул-машойих Хожа Аҳмадга тааллуқли ушбу мавзуга аниқлик киритиш ва чалкашликларга чек қўйишни лозим топиб, қуйидагиларни илиндик.
Бизнинг аниқлашимизча, ўша машҳур муҳр мақбарага тегишли бўлиб, унда номлари зикр этилган шайх Аҳмадлар – улуғ юртдошимиздан аввал ва кейин яшаган зоти поклардир.
Ўтган асрдаги қатағонлик ва динга қарши кураш касофати туфайли анчагина тарихимиз ўзгариб кетган. Тарихга юзаки қарашлар ҳамон учраб турибди. Анча вақтдан бери айрим адабиётчилар ҳамда тарихчилар Ҳазрат авлодлари қўлида сақланиб қолган кўҳна муҳрни: «Хожа Аҳмад Яссавий муҳри» дея ёзишмоқда ва бу янглиш фикр ҳамон давом этиб келяпти.
Биз аниқлаганимиз бўйича ушбу муҳр Ҳазрати Султон оламдан ўтганидан сўнг, Соҳибқирон Амир Темур томонидан мақбара тикланганидан кейинроқ тайёрланган.
Хўш, нега муҳрдаги ўн бир шайх Аҳмадни юқорида биз тилга олган тарихчилар ва адабиётчилар Хожа Аҳмад Яссавийнинг турли тахаллуслари, деб ҳам ёзишаяпти?
Аслида Султон ул-Орифин ўз асарларида Мискин Аҳмад, Аҳмад Яссавий, Хўжа Аҳмад, Туркистоний, Ғариб Аҳмад сингари номларни ишлатган. Шоирнинг «Девони ҳикмат» китобидаги кўпчилик ҳикматларида ушбу исм-тахаллуслар учрайди.
Шундай экан, муҳрдаги ўн бир нафар шайх Аҳмадлар кимлар? Айни саволга, аввало, бундан икки аср муқаддам ёзилган «Чор китоб»нинг саҳифаларидан жавоб топамиз. «Яздаҳ Аҳмад» ҳақида берилган маълумотларда ушбу муҳрда зикр этилган ўн бир Аҳмаднинг номлари ёзилган ва бу азизларни ёдларида сақлаган кишиларга кўп яхшиликлар бўлади, дея хабар берилган. Ўша арабий битикдаги китобда ҳам мазкур муҳрдаги ўн бир шайх Аҳмад номлари, деярли, айнан бирма-бир зикр этилган.
Шуниси ҳам муҳимки, Хожа Аҳмад Яссавийдан олдин ва кейин яшаган, ўз замонасида машҳур бўлган, илм-у маърифат фидойилари – аллома, вали, шайх Аҳмадлар эканлигини тарихий китобларда, жумладан, Ҳасан Хўжа Нисорийнинг «Музаккирул аҳбоб» ва Ҳомиджон Ҳомидийнинг «Тасаввуф алломалари», шунингдек, «Тазкиратул авлиё» , «Сирож ул-муслимин» (“Муслимлар чироғи”) китобларидан ўқиб, аниқлаб олишимиз мумкин бўлди.
Ўн бир Аҳмад рўйхатининг бошида АҲМАД МУРСАЛ – Пайғамбаримиз Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи васаллам) битиғлик. Ҳаммамизга маълумки, Сарвари олам Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи васаллам) (570-632 йиллар) Маккада туғилган, отаси Абдуллоҳ, боболари – Абдумуталиб, Абдуҳошим, Абдуманноп, оналари Омина эканлигидан хабардормиз. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг юқори оталари Иброҳим Халиюллоҳга бориб тақалади.
Алломалар демишларким, ҳар бир умматман, деган одам пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломни ўз ота-онасини танигандай билиши лозим. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ўзлари араб наслининг қурайш қабиласи, бани ҳошим уруғидан бўлиб, исми шарифлари Муҳаммад Мустафо (соллаллоҳу алайҳи васаллам).
Улуғ китобларда таъкидланишича, пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламни, унинг авлодларини, саҳобалари ва алломаларини билиб қўйиш, ҳурматлаш катта савобдир.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг биз – умматларига қилган меҳрибончиликлари, нозил бўлган Қуръони Каримни етказиши, умматлари тўғрисида қайғуриб, Оллоҳ таолодан раҳмат, офиятлар сўраганлиги ва ўзининг гўзал одоби, фаолияти то қиёматгача унутилмайди, биз муслимларга дастуриламал бўлиб қолади, иншоАллоҳ.
Мурсал Аҳмад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сийрати ва сурати тўғрисида катта-катта китоблар ёзилган. Шу боис биз бу ерда битигимизни мухтасар қилдик.
ШАЙХ АҲМАД ХАНБАЛ – (вафоти 855 йил). Суннийликдаги ханбалийлик мазҳабининг асосчиси, илоҳиёт олими. Бағдодда таҳсил олган. Аҳмад Ханбал Қуръони Карим, ҳадис ва ижмоъага асосланмаган дин ва ҳаётга оид янгиликларни қоралаган. У зот пайғамбар сўзларини сақловчи эди. Ўз даврининг пешқадам имоми, фақиҳ, олим эди. Ўттиз минг ҳадисни тўплаб, «Ал-муснад» номли олти жилдлик китоб ёзган.
ШАЙХ АҲМАД ХАЙР НАССОЖ – ўша муҳрда исмлари битилган машҳур Аҳмадлардан бири. У киши бағдодлик, шайхи замон, «яхшиларнинг яхшиси», ахлоқ масалаларини нақл ва ривоятларда ёрқин талқин этган зотдир. Бу инсон тўқувчилик қилиб кун кечирган. 127 йил умр кўрган. 946 йили вафот этган.
ШАЙХ АҲМАД АРҚАМ – ўткир кашф ва каромат эгаси бўлган. У киши Ўш шаҳрининг бино бўлишида каромат кўрсатган, шу ерда вафот этган. Муҳрда исми битилган.
ШАЙХ АҲМАД РОВАНДА – Бағдодда яшаган, илоҳиёт олими. У киши илоҳиётга оид қирқдан ортиқ асарлар ёзган, муътазилийларнинг ақидаларини рад этган. X аср бошида, 80 ёшида вафот этган.
ШАЙХ АҲМАД МУХТОР – (вафоти 899 йил). Қутб ул-машойих, тариқат ва ҳақиқат билимдони эканлар, қабри Ҳиротда. Айтишлари-ча, у зот Оллоҳ ишқида ҳосил бўлган шавқ туфайли тунларини бедор ўтказган.
ШАЙХ АҲМАД КАБИР – соҳибкаромат авлиё, фиқҳшунос, олим-у фузало. Бухорода яшаган, шайх-уш-шуйух, валийуллоҳ (832 йили вафот этган).
ШАЙХ АҲМАД САҒОРИЯ – (877 йилда вафот этган). Шайх Аҳмад Кабирнинг фарзанди – Аҳмад Сағория каромати ҳақ, валийуллоҳ, фақиҳи сиддиқ, обид-у олим бўлган. Бухорода катта фаолият юритган, тинчлик ўрнатган.
Шуни ҳам алоҳида таъкидламоқчимиз-ки, мазкур машҳур ўн бир шайх Аҳмадларнинг ҳар бири ҳақида катта китоблар ёзилган, ҳали кўплаб ёзилади. Уларнинг инсоният учун ўрнак бўларли фазилатли ҳаётларини ўрганаверамиз. Иншоолоҳ!
ХОЖА АҲМАД ЯССАВИЙ – Туркистон мулкининг шайх ул-машойихи, султон-ул-орифийн, кутб ул-ақтоб. Яссавий ҳикматларида Қуръони Карим маънолари, ислом аҳкомлари ва тариқат асослари тарғиби, илоҳий ишқ мавзуси, эзгу ахлоқ, нафс тарбияси сингари комил муслим фазилатлари талқин этилган. Улуғ юртдошимизнинг жаҳонга машҳур «Девони ҳикмат» китоби ҳаётимизда дастуриламаллардан бўлиб қолажак.
Муҳрда нақшланган шайх Аҳмадлардан бири АҲМАД ХУЗРАВИЯ ҳазратларидир. Аҳмад Хузравия VIII асрнинг охири ва IX асрнинг биринчи чорагида Балхда яшаган шайхлардандир. У Абутуроб Нахшабий, Иброҳим Адҳам, Яҳё Маоз ҳамда Ҳотам Асимлар билан ҳамсуҳбат бўлган ва улардан таълим олган.
Аҳмад Хузравия бир неча марта Макка ва Мадинада бўлган. Ҳаж сафарларидан бирида Нишопур ва Бистом шаҳарларида бўлиб, машҳур донишмандлар Абу Хафс Хаддод, Боязид Бистомийларнинг муборак нафасларидан файз топган. Аҳмад мурувват ва футувват бобида мислсиз мартабага эришган.
Фаридуддин Атторнинг «Тазкират ул-авлиё»сида ёзилиши-ча, шайх доим аскарий либосда юраркан. Муҳаммад Сиддиқ Рушдий айтади: Аҳмад Хузравиянинг мингта муриди бор эди, «ҳар бири сув узра юрмоқ, ҳаво узра учмоқ даражасига етиб эрди», Ҳотам Асимнинг муриди Абутуроб Нахшабий билан кўп суҳбат қурганди, дея ёзиб қолдирган. Шайх Абулҳафз: «Аҳмад Хузравия ҳаммадин баланд мартабалик эрди» – деган экан.
Аҳмад Хузравия Балх ҳокимининг қизи Фотимага уйланган ва у ҳам тариқатга кириб, Оллоҳ ишқида жавлон урган.
Юқорида келтирилган маълумотлардан шу нарса маълум бўлди-ки, машҳур муҳрдаги ўн бир Аҳмад айрим ўзбек, қозоқ, рус ва бошқа олимлар ёзганларидек, Аҳмад Яссавийнинг тахаллуслари ёхуд лақаблари эмас, балки ҳазратдан аввал ва кейин яшаган, ислом динига катта хизмат қилган илм-у маърифат фидойилари, забардаст, буюк зотлар экан. Мазкур муҳр Хожа Аҳмад Яссавий мақбараси қурилганидан сўнг тайёрланган.
Ушбу якуний хулосани олимлар ҳам, ёзувчилар ҳам, таржимонлар ҳам келгусида эътиборга оладилар, дея ўйлаймиз.
Мираҳмад МИРХОЛДОР ўғли,
“Турон” ФА академиги, jarchi.kz.
Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати
(Бир ҳадис шарҳи)
Баъзан одамлар Қуръоннинг турли қироатларини эшитганда, ўзи билмай туриб, уларни хато деб баҳолайди. Оқибатда тортишувлар юзага келади.
Қуръони карим Аллоҳ таолонинг каломидир. У Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга Жаброил алайҳиссалом орқали нозил қилинган. Аллоҳ таоло араб қабилаларининг англаши енгил бўлиши ва Китобнинг илоҳий мўъжизалигини намоён этиш учун уни бир неча ҳарфда (қироатда) нозил қилган.
عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ رضى الله عنه قَالَ: سَمِعْتُ رَجُلاً قَرَأَ ، وَسَمِعْتُ النَّبِىَّ صلى الله عليه وسلم يَقْرَأُ خِلاَفَهَا فَجِئْتُ بِهِ النَّبِىَّ صلى الله عليه وسلم فَأَخْبَرْتُهُ فَعَرَفْتُ فِى وَجْهِهِ الْكَرَاهِيَةَ وَقَالَ: كِلاَكُمَا مُحْسِنٌ ، وَلاَ تَخْتَلِفُوا ، فَإِنَّ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمُ اخْتَلَفُوا فَهَلَكُوا.
Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Бир кишининг қироат қилаётганини эшитдим. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг у (оят сўзлари)ни бошқача қироат қилаётганларини эшитган эдим. Шунда уни Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларига олиб бориб, у зотга бор гапни айтиб бердим. Шу пайт юзларида норозиликни пайқадим. У зот: “Иккингиз ҳам тўғри қилгансиз. Ихтилоф қилманг, чунки сиздан олдингилар ихтилоф қилиб, ҳалокатга учраган”, дедилар” (Бухорий ривояти).
Ушбу ҳадисда Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу бир одамнинг – баъзилар Убай ибн Каъб деган – Қуръон оятини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан тинглаган қироатига ўхшамаган тарзда ўқиётганини эшитган. Иккиси Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай қироатда ўқитганларини даъво қилиб, тортишиб қолган. Шунда Ибн Масъуд розияллоҳу анҳу ўша одамни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига олиб борган. Ҳар бири у зотга ўрганган қироатида тиловат қилиб кўрсатган. Шунда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Иккингиз ҳам тўғри қилгансиз”, деганлар. Яъни, иккингиз ҳам тўғри ўқидингиз, икки қироат ҳам жоиз. Сўнг огоҳ этиб: “Ихтилоф қилманг, чунки сиздан олдингилар ихтилоф қилиб, ҳалокатга учраган”, деганлар. Яъни, аввалги қавмлар оғир оқибатга олиб борадиган ихтилофларга берилиб кетган. Бу ихтилофлар нафс истакларига кўра муқаддас китоблардаги сўзларни ўзгартиришгача бориб етган.
Шариат иттифоқ ва бирликка даъват қилади, тафриқа (фирқаланиш) ва бўлинишни қаттиқ ман этади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам гўё бундай демоқдалар: Қуръонни ўқинг ва маъносига мувофиқ бирликда бўлинг. Қандайдир шубҳа келиб чиқиб, ихтилофга олиб борса, ўша шубҳани йиғиштиринг ва одамларни бирликка етаклайдиган очиқ маънога қайтинг. Илгариги умматлар каби ҳалокатга элтувчи ихтилофга тушманг.
Қуръон қироатида ихтилоф қилиш мумкин эмас. Чунки ҳар бир қироат Аллоҳдан нозил қилинган ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам томонидан ўргатилган. Қироатдаги рухсат берилган турлилик Қуръоннинг маъносига дахл бермайди. Демак, Қуръоннинг бир ояти ё сўзи бир неча қироатда ўқилиши мумкин. Улардан бирортасини инкор қилган киши Қуръонни инкор қилган бўлади.
Ихтилофнинг олдини оладиган яна бир чора – етарлича илм олмаган киши Қуръон ҳақида, жумладан, қироат тўғрисида ўз фикри билан сўз юритиши мумкин эмас. Қуръон қироати суннат билан собит бўлган. Шунинг учун баҳсталаб вазият юзага келганда ўзаро тортишмасдан, илмлироқ кишидан сўраш лозим.
Маълумки, Қуръони карим исломнинг бошланғич даврида ҳижоз шевасига (Макка, Мадина ва Тоиф аҳолисининг лаҳжасига) мос ҳолда нозил қилинган. Ҳудайбия сулҳидан сўнг турли араб қабилалари исломга кира бошлади. Шунда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам бир неча марта Аллоҳдан одамлар учун Қуръонни турли лаҳжа ва шеваларга мос ҳолда ўқишни енгил қилишни сўраганлар. Турли араб қабила ва уруғлари ўз шевасига ғурур билан боғланган эди, шунинг учун бу енгиллик уларга Қуръон маъноларини яхшироқ англаш имконини берарди. Аллоҳ таоло у зотнинг илтижосидан ҳам ортиқроқ енгиллик инъом этиб, Қуръони каримни етти ҳарфда нозил қилди.
Бу ҳақда Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Жаброил менга (Қуръонни) бир ҳарфда ўқитди. Мен ундан зиёда қилишни сўрайвердим, ниҳоят, етти ҳарфга етди”, дедилар” (Бухорий ва Муслим ривоят қилган).
“Ҳарф” – қироат илми истилоҳида бирор сўзнинг муайян шаклларда ўқилиши. Шунингдек, умумий бир услубда ўқиш ҳам “ҳарф” дейилади. “Етти ҳарф” ҳақида уламолар турли фикрларни айтган. Баъзилар етти ҳарфдан мурод ўша пайтдаги араб лаҳжаларига мослик бўлганини таъкидлаган. Айримлар буни қироатдаги ихтилоф (турли жоиз шакл)лар етти туркумга бўлиниши билан изоҳлаган. Бошқалар айнан муайян адад эмас, балки кўплик, яъни бир неча турдаги қироат назарда тутилганини айтган. Яна баъзилар етти қироатнинг айнан ўзи эмаслигини айтган.
Умуман, бу ҳақда қирқдан зиёд фикр айтилган. “Ҳарф” нима экани ҳақида бирор ҳадис ё ривоят йўқ. Шунинг учун алломаларнинг фикрлари ижтиҳодий саналиб, умуман олганда, Қуръон калималарини ўқишдаги турлилик маълум ва машҳур, энг муҳими, мумкиндир. Бу бирор ихтилофга асос бўлмаслиги керак.
Бу – Қуръоннинг ҳар бир сўзи турлича ўқилади ва ҳар ким, ўз хоҳишига кўра, сўзларни ўз лаҳжасидаги маънога ўзгартириши мумкин, дегани эмас, албатта. Қайси турда бўлса ҳам, қироат фақат Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан тингланган ва у зот ўқиб берган шакллардан бирига мос бўлиши керак.
Демак, илмли мутахассис (қори) биз одатланган, ўқиб-ўрганган, ўзимиз анъанавий ҳисоблаган қироатдан фарқли тарзда тиловат қилса, бу хато эмас, саҳиҳ ривоят асосидаги қироат бўлади. Унинг ҳарфи – биз одатлангандан бошқача, холос.
Қироат бобида “тўғри-нотўғри” деб тортишиш илмсизлик оқибати бўлиб, бу хусусда тортишиш фитнага, фитна эса ҳалокатга олиб боради. Шунинг учун мўмин киши қироатлардаги фарқни инкор этмаслиги, балки уни Аллоҳнинг ҳикмати сифатида қабул қилиши керак экан.
Қодирхон МАҲМУДОВ,
Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази илмий ходими
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 