Ўзбекистон мусулмонлари идораси

Ислом тарихи: МУҲИМ САНАЛАР

02.11.2020 7975 13 min.

ҲИЖРИЙ ЎН БИРИНЧИ ЙИЛДАГИ МУҲИМ ҲОДИСАЛАР

Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам видолашув ҳажини адо этиб Арафотда турганларида, Аллоҳ таоло у зотга Моида сурасидаги:

«Бу кун сизга динингизни мукаммал қилиб бердим. Сизга неъматимни батамом қилдим ва сизга Исломни дин деб рози бўлдим» (3-оят) оятини нозил қилди.

Ушбу оят нозил бўлганда ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу йиғладилар. У кишидан нимага йиғлаётганлари сўралганда: «Ҳар бир нарса камолга етгандан сўнг нуқсони бўлади. Бу нуқсон Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг видолашувларидир», деган гапни айтдилар.

Дарҳақиқат, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам ўзлари ҳам ҳажда юриб: «Бу йилдан кейин сизлар билан учрашмасам керак», деган эдилар. Бунинг устига, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак умрлари охирлаб қолганининг бошқа аломатлари ҳам аёнлашиб қолган эди. Одатда ҳар йили Рамазонда у зот ўн кун эътикоф ўтирар эдилар. Уша йили эса одатдан ташқари йигирма кун эътикоф ўтирдилар.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳар йили бир марта – Рамазонда Қуръони Каримни Жаброил алайҳиссаломдан ўтказиб олар эдилар. Ўша йили икки марта ўтказдилар ва бу ажаллари ҳозир бўлганининг аломати эканини таъкидладилар.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг тутган ишларида ва гап-сўзларида ҳам сафарга ҳозирлик аломатлари сезилиб қолди. У зот Уҳуд шаҳидларига қайтадан жаноза ўқидилар. Шунингдек, «Мен умматимнинг фаратиман»^{^[1]}, «Менинг вафотимдек ўхшаш мусибатга асло учрамаслар» ва яна шу маънодаги ҳадисларни айтдилар.

Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам зулҳижжа ойининг беш куни қолганда ҳаждан қайтиб келдилар. Янги ҳижрий ўн биринчи йилнинг биринчи ойи – муҳаррам ҳам ўтди. Сафар ойининг охирига келиб душанба куни хасталиклари бошланди.

Хаста бўлишларига қарамай, Шом тарафга Усома ибн Зайд розияллоҳу анҳу бошлиқ сарийя юборишга аҳамият бердилар. Бу сарийя Мадинадан чиқиши билан у зотнинг хасталиклари оғирлашиб қолди. Ҳоллари келмай қолганда жамоат намозига Абу Бакр розияллоҳу анҳунинг имом бўлишларини ихтиёр қилдилар.

Имом Бухорий ва Муслим Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қиладилар:

«Абу Бакр Пайғамбар соллаллоҳу алайҳй васалламнинг вафотларидан олдинги беморликларида одамларга намоз ўқиб берар эди. Ниҳоят душанба куни келиб, улар намозга саф тортиб турганларида, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳужранинг пардасини очдилар ва тик турганча бизга назар сола бошладилар. Юзлари худди мусҳафнинг варағидек эди. Сўнг табассум қилиб жилмайдилар. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламни кўриб, хурсанд бўлганимиздан намозимиз бузилиб кетай деди. Абу Бакр сафга етиб олиш учун орқасига тисарилди. У киши «Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам намозга чиқадилар» деб ўйлаган эди. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам қўллари билан «Намозингизни тугатаверкнг» деб ишора қилдилар ва пардани туширдилар. У зот ўша куни вафот этдилар».

Бу аламли ҳодиса ҳижрий 11 йил 12 рабиъул аввал (милодий 632 йил 6 июнь), душанба куни чошгоҳ пайтида содир бўлди. Ўшанда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам қамарий ҳисобда олтмиш уч ёшда эдилар.

Мусулмонлар бошига оғир ва улкан мусибат тушди. Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳуга ўхшаган баъзи кишилар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг вафотларига ишон мадилар. Шунда Абу Бакр розияллоҳу анҳу хутба қилдилар. Бу ҳақда имом Бухорий қуйидаги ҳадисни келтиради:

Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят цилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот қилдилар. Абу Бакр Сунхда эди. Умар туриб: «Аллоҳга қасамки, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўлганлари йўқ», деди.

Узи: «Аллоҳга қасамки, ўшанда шундан бошқа нарса ақлимга келмаган эди. «Аллоҳ у зотни албатта қайта тирилтиради ҳамда одамларнинг қўллари ва оёкдарини кесадилар», дер эдим», деган.

Абу Бакр келди. Расулуштоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг юзларини очиб, у зотни (пешоналаридан) ўпди ва: «Ота-онам сизга фидо бўлсин. Тириклигингизда ҳам, вафотингизда ҳам поксиз. Жоним қўлида бўлган Зот ила қасамки, Аллоҳ сизга икки ўлимни ҳеч татитмас», деди. Кейин ташқарига чиқди ва: «Эй қасам ичаётган! Бир оз жим тур! – деди. Умар ўтирди. Сўнг Абу Бакр гапирди. Аллоҳга ҳамду сано айтди ва: – Огоҳ бўлинглар! Ким Муҳаммадга ибодат қилаётган бўлса, Муҳаммад ўлди. Ким Аллоҳга ибодат қилаётган бўлса, Аллоҳ тириқдир, ўлмас. Аллоҳ таоло: «Сен ҳам ўласан, улар ҳам ўладилар»,[2] деган. Яна: «Муҳаммад ҳам бир расул, холос. Ундан олдин ҳам расуллар ўтган. Агар у ўлса ёки қатл қилинса, орқангизга қайтасвдми?! Кимки орқасига қайтса, Аллоҳга ҳеч қандай зарар келтира олмас. Ва Аллоҳ шукр қилувчиларни албатта мукофотлар»,[3] деган», деди.

Одамлар йиғлай бошлашди...»

Шундагина одамлар ўзларига келишди. Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу ҳам ўзларига келдилар.

Бутун оламнинг сарвари бўлган, охирги илоҳий китобни Роббул оламийндан қабул қилиб олиб, умматга омонат билан етказган ва ўша мўъжиза Китобни ўз ҳаётларига татбиқ қилиб кўрсатган зот омонатни адо этиб, рисолатни етказиб бўлгач, кичкина ҳужрада сокин ётар эдилар...

МУҲИМ САНАЛАР

Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг туғилишлари – ҳижратдан аввалги 53 йил, Фил йили, 8, 9, 10 ёки 12 рабиъул аввал (милодий 571 йил апрель).
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг оналари билан Мадинага боришлари ва оналарининг вафоти – туғилганларининг олтинчи йили.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг боболари Абдулмутталибнинг вафоти ва у зот амакилари Абу Толибнинг қарамоғига ўтишлари – туғилганларининг саккизинчи йили.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг амакилари Абу Толиб билан Шом сафарига чиқишлари – туғилганларининг ўн иккинчи йили.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Фижор урушида ҳозир бўлишлари – туғилганларининг йигирманчи йили.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Фузул шартномасида ҳозир бўлишлари – туғилганларининг йигирманчи йили.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Хадийжанинг ғуломи Майсара исмли йигит билан тижорат сафарига чиқишлари – туғилганларининг йигирма бешинчи йили.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Хадийжа бинт Хувайлид розияллоҳу анҳога уйланишлари – туғилганларининг йигирма бешинчи йили.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Каъбани қайта қуришда иштирок этишлари – туғилганларининг ўттиз бешинчи йили.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга ваҳий нозил бўлишининг бошланиши – туғилганларининг қирқинчи йили, пайғамбарликнинг биринчи йили.
Ҳабашистонга биринчи ҳижрат – пайғамбарликнинг бешинчи йили.
Ҳабашистонга иккинчи ҳижрат – пайғамбарликнинг олтинчи йили.
Қамал саҳифаси – пайғамбарликнинг еттинчи йили боши.
Қамал саҳифасининг бекор қилиниши – пайғамбарликнинг ўнинчи йили боши.
Абу Толибнинг вафоти – пайғамбарликнинг ўнинчи йили.
Хадийжа розияллоҳу анҳонинг вафоти – пайғамбарликнинг ўнинчи йили.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Савда бинт Замъа розияллоҳу анҳога уйланишлари – пайғамбарликнинг ўнинчи йили.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга Қурайш озорининг шиддатли тус олиши – пайғамбарликнинг ўнинчи йили.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Тоифга чиқишлари – пайғамбарликнинг ўнинчи йили.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам қабилаларни Исломга даъват қилиш билан бирга, улардан ҳимоя сўрашлари – пайғамбарликнинг ўнинчи йили.
Ансорлар билан танишув – пайғамбарликнинг ўн биринчи йили зулҳижжа ойи.
Оиша розияллоҳу анҳога фотиҳаланишлари – пайғамбарликнинг ўн биринчи ёки ўн иккинчи йили.
Биринчи Ақаба байъати – пайғамбарликнинг ўн иккинчи йили зулҳижжа ойи.
Мусъаб ибн Умайр розияллоҳу анҳунинг Мадинага юборилиши – пайғамбарликнинг ўн иккинчи йили.
Исро ва Меърож – пайғамбарликнинг ўн учинчи йили.
Намознинг фарз бўлиши – пайғамбарликнинг ўн учинчи йили.
Иккинчи Ақаба байъати – пайғамбарликнинг ўн учинчи йили.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Мадинага ҳижратлари – пайғамбарликнинг ўн тўртинчи йили сафар ойи (ҳижрий биринчи йил).
Масжиди Набавий қурилишининг бошланиши – ҳижрий биринчи йил рабиъул аввал ойи.
Азоннинг жорий қилиниши – ҳижрий биринчи йил.
Мусулмонларни биродарлаштириш – ҳижрий биринчи йил.
Урушга изн берилиши – ҳижрий биринчи йил.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Оиша розияллоҳу анҳога уйланишлари – ҳижрий биринчи ёки иккинчи йил шаввол ойи.
Қибланинг ўзгартирилиши – ҳижрий иккинчи йил ражаб ойи.
Рўза ва закотнинг фарз қилиниши – ҳижрий иккинчи йил шаъбон ойи.
Катта Бадр ғазоти – ҳижрий иккинчи йил Рамазон ойининг ўн еттинчи куни.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қизлари Руқайя розияллоҳу анҳонинг вафотлари – ҳижрий иккинчи йил Рамазон ойи.
Ҳазрати Алий ва Фотималарнинг никохдари – ҳижрий иккинчи йил.
Бану Қайнуқоъ ғазоти – ҳижрий иккинчи йил шаввол ойи.
Савиқ ғазоти – ҳижрий иккинчи йил зулҳижжа ойи.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Ҳафса розияллоҳу анҳога уйланишлари – ҳижрий учинчи йил шаъбон ойи.
Уҳуд ғазоти – ҳижрий учинчи йил шаввол ойининг еттинчи куни.
Хамр – маст қилувчи ичимликларнинг бутунлай ҳаром қилиниши – ҳижрий учинчи йил шаввол ёки тўртинчи йил рабиъул аввал ойи.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Зайнаб бинт Хузайма розияллоҳу анҳога уйланишлари – ҳижрий тўртинчи йил рабиъул аввал ойи.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Умму Салама розияллоҳу анҳога уйланишлари – ҳижрий тўртинчи йил шаввол ойининг йигирма бешинчи куни.
Давматул жандал ғазоти – ҳижрий бешинчи йил рабиъул аввал ойи.
Хандақ (Аҳзоб) ғазоти – ҳижрий бешинчи йил шаввол ойи.
Бану Қурайза ғазоти – ҳижрий бешинчи йил зулқаъда ойи.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Зайнаб бинт Жаҳш розияллоҳу анҳога уйланишлари – ҳижрий бешинчи йил зулқаъда ойи.
Бану Мусталиқ ғазоти – ҳижрий олтинчи йил шаъбон ойи.
Ифк ҳодисаси – ҳижрий олтинчи йил шаъбон ойи.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Жувайрия бинт Ҳорис розияллоҳу анҳога уйланишлари – ҳижрий олтинчи йил шаъбон ойи.
Ҳудайбия сулҳи – ҳижрий олтинчи йил зулқаъда ойи.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг атрофдаги подшоҳ ва амирларга даъват мактубларини юборишлари – ҳижрий олтинчи йил зулҳижжа ойининг охири ёки еттинчи йил муҳаррам ойининг боши.
Хайбар ғазоти – ҳижрий еттинчи йил муҳаррам ва сафар ойлари.
Мутъа никоҳи ва эшак гўштини ейишнинг ҳаром қилиниши – ҳижрий еттинчи йил сафар ойи, Хайбар ғазоти асносида.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Сафийя бинт Ҳуяй розияллоҳу анҳога уйланишлари – ҳижрий еттинчи йил, Хайбар ғазотидан Мадинага қайтаётганларида.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Умму Ҳабиба бинт Абу Суфён розияллоҳу анҳога уйланишлари – ҳижрий еттинчи йил.
Зотур-риқоъ ғазоти – ҳижрий еттинчи йил рабиъул аввал ойи.
Қазо умраси – ҳижрий еттинчи йил зулқаъда ойи.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Маймуна бинт Ҳорис розияллоҳу анҳога уйланишлари – ҳижрий еттинчи йил зулқаъда ойининг охири, қазо умрадан кейин.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг катта қизлари Зайнаб розияллоҳу анҳонинг вафотлари – ҳижрий саккизинчи йил муҳаррам ойи.
Муъта жанги – ҳижрий саккизинчи йил жумодул аввал ойи.
Макканинг фатҳ қилиниши – ҳижрий саккизинчи йил Рамазон ойининг ўн еттинчи куни.
Ҳунайн ғазоти – ҳижрий саккизинчи йил шаввол ойининг ўнинчи куни.
Тоиф ғазоти – ҳижрий саккизинчи йил шаввол ойи.
Жиърона умраси – ҳижрий саккизинчи йил зулқаъда ойи.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўғиллари Иброҳимнинг туғилиши – ҳижрий саккизинчи йил зулҳижжа ойи.
Турли қабила ва юртлардан элчи-вакилларнинг Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига келишлари – ҳижрий тўққизинчи йил.
Табук ғазоти – ҳижрий тўққизинчи йил жумодул аввал ойи.
Нажоший раҳматуллоҳи алайҳнинг вафоти – ҳижрий тўққизинчи йил ражаб ойи.
Умму Кулсум розияллоҳу анҳонинг вафотлари – ҳижрий тўққизинчи йил шаъбон ойи.
Рибонинг ҳаром қилиниши – ҳижрий тўққизинчи йил.
Абу Бакр розияллоҳу анҳунинг одамлар билан ҳаж қилишлари – ҳижрий тўққизинчи йил зулҳижжа ойи.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг кенжа ўғиллари Иброҳимнинг вафоти – ҳижрий ўнинчи йил жумодул охир ойи.
Видолашув ҳажи – ҳижрий ўнинчи йил зулҳижжа ойи.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг вафотлари – ҳижрий ўн биринчи йил ўн иккинчи рабиъул аввал.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

Рисолаи муҳаммадиянинг инсониятга фазли ва унинг оламшумул армуғонлари

Рисолаи муҳаммадиядаги раҳматнинг сон ва сифат жиҳатидан қиймати

Рисолаи муҳаммадия башариятни бадбахтлик ва ҳалокатдан сақлаб қолган

[1] «Фарат» деб лашкардан олдин бориб, уларнинг келишига дам оладиган жой тайёрлаб турувчига айтилади.

[2] Зумар сураси, 30-оят.

[3] Оли Имрон сураси, 144-оят.

Кутубхона

МАЪЛУМОТНИ ИЖТИМОИЙ ТАРМОҚЛАРДА УЛАШИНГ

Мусҳафларни ёзиш ва нашр қилиш тарихи

07.11.2025 17425 13 min.

Қуръони каримни жамланиш тарихида китобат – ёзиб қолдириш ўзига хос ўрин тутган. Оятларни ёзиб олиш Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам даврлариданоқ бошланган, котиб саҳобалар ҳар бир оятни нозил бўилиши билан кечиктирмай ёзиб олишга катта эътибор беришар эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам Қуръонга бандалар сўзи аралашиб қолмаслиги учун Қуръондан бошқа нарсани ёзиб олмасликни буюрганлар.

Ҳазрати Абу Бакр розияллоҳу анҳу даврларида эса тарқоқ саҳифалардаги оятлар бир бутун ҳолга – Мусҳаф шаклида ёзиб қолдирилган. Бу жамлашда бош котиблик вазифасида бўлган Зайд ибн Собит розияллоҳу анҳу фақат оғзаки тиловат билан кифоянмадилар, балки, эшитган ҳар бир оятларни мавжуд битикларга солиштириб, оғзаки тиловат ёзувдаги билан мос келиб, тасдиғини топса, Мусҳафга қўшардилар. Бу ҳолат ҳам Мусҳаф тарихида ёзишни нечоғли юқори аҳамият касб этишини кўрсатади.

Ҳазрати Усмон розияллоҳу анҳунинг даврларида ёзиб, катта шаҳарлара тарқатилган Мусҳафлар эса, кейинги авлод хаттотлари учун Мусҳафлар кўчириб тарқатишларига асосий манбаа бўлиб хизмат қилди. Ўша замонларда Мусҳафлар қўл меҳнати билан кўчирилган

Ҳазрати Алий каррамаллоҳу важҳаҳунинг набиралари Алий Зайнулобидин айтадилар: “Мусҳафлар варағи кетма-кет (бир-бирига боғланган, уланган) бўлмас эди, кимда Мусҳаф бўлса масжид минбарини олдига келиб, “Ким хоҳласа мендан кўчириб олсин” дер эди. Хоҳловчилар келиб ундан бир саҳифа, бир саҳифа қилиб Мусҳафни охиригача кўчириб олишар эди”[1].

Абу Ҳакима ал-Абидий айтадилар: “Мен Куфа шаҳрида хаттотлар билан биргаликда Мусҳафни кўчирар эдим. Кунлардан бирида Алий розияллоҳу анҳу биз кўчирган нусхалардан бирини кўрдилар ва бизнинг ёзгани хатимиз у зотни жуда ажаблантирди, шунда “Аллоҳ нурлантирган нарсани (Мусҳафни) мана шундай нурлатаверинглар”, бошқа бир ривоятда “Аллоҳ таоло бунга (Мусҳафга) нур бергани каби сизлар ҳам нурлантиринглар” дедилар[2]”.

Исломнинг дастлабки асрларидаги ҳолат шундай бўлган. Ўша замонларда нашр қилиш имконияти бўлмагани учун кимга Мусҳаф керак бўлса, хат саводи борлар ўзи кўчириб оларди, хат саводи бўлмаганлар хаттотларга илтимос қилиб, баъзан ҳақ тўлаш эвазига кўчиртириб олар эди. Хаттотлар имон-эътиқодининг мустаҳкамлиги, Қуръони каримга бўлган ҳурмат-эҳтироми ва асосийси, Аллоҳ таолонинг олдидаги масъулиятини ҳис қилиб, омонатдорлик билан ўз касбига ёндашуви натижасида Мусҳафлар бехато кўчирилар, камдан-кам ҳолларда йўл қуйилган камчиликлар Қуръонни ёд олган ҳофизлар тарафидан ўз вақтида тўғриланарди ҳам. Айрим моҳир хаттотлар умри давомида юзлаб нусхалар кўчириб, эхтиёжига ярашасини сотар, қолганларини илм давраларига, масжид ва толиби илмларга вақф қилиб тарқатар эди.

Нашр қилиш дастгоҳи ихтиро қилингач, китоб нашр қилиш жабҳасида мисли кўрилмаган ютукққа эришилди. Дастлаб нашр дастгоҳлари Германияда 1431 мелодий санада ишлаб чиқилди. Йиллар давомида бу ускунларнинг салоҳияти ва имкониятлари кенгайди, дастлаб Италия, сўнгра Франция давлатларида ишлатиладиган бўлди. Кейинчалик дунёнинг бошқа илғор мусулмон мамлакатларига ҳам тарқалди. Жумладан, Ҳалаб шаҳрида 1698 йилда, Ливанда 1733 йилда сурён тилида, кейинчалик араб тилига ихтисослашган, Байрутда 1753 йилда “Қудайс” номли нашриёт фаолияти жорий қилинди. Мисрга Франциялик ҳарбий қўмондон Бонапарт 1798 йилда ўзи билан нашр дастгоҳини олиб кириши натижасида Қоҳирадаги “Аҳлийя” матбаасига асос солинган. Кейинчалик бу матбаа “Булоқ” номида фаолият олиб бориб, Ислом оламига жуда машҳур бўлган. Туркияга Султон Аҳмад III даврида кириб келган. Бироқ бу дастоҳларда диний адабиётларни нашр қилиш ўша замон Турк уламолари тарафидан рухсат берилмаган. 1141 йилдан кейин аста-секин араб адабиёти, тарихи ва луғатига оид китоблар нашр қилинган.

Нашр этиш дастгоҳида чоп этилиши билан тарихда қолган Мусҳаф 1694 йилда Германиянинг Гамбург шаҳрида Абрахам Хинкельман (Abrahmi Hinckelmanni) исмли шарқшунос олимнинг саъй-ҳаракати билан 560 саҳифада нашр қилинган[3]. Ҳар бир саҳифа 16 сатрдан иборат бўлиб, оятлар бошланиши тартиб рақм билан белгиланган.

Бундан аввал Италиядаги “Бундуқия” нашриётида ҳам 1530 йилда нашр қилинган, бироқ, ўша замон ҳукмрон бошқарув табақа вакиллари томонидан нашр ўрнида йўқотиб ташланган[4].

Шунга кўра ҳозиргача сақланиб қолган Мусҳафлар орасида энг қадимийси Германиянинг Гамбург шаҳрида чоп қилингани ҳисобланади. Мусҳафнинг мазкур нусхаси бизгача сақланиб қолганлари орасида илк нашр қилингани билан аҳамиятли бўлсада, кўплаб хато ва камчиликлардан холи эмас эди. Унда учрайдиган хатолар асосан араб тили қоидаларига мос келмаслиги ҳамда нашр дастгоҳидаги техник камчиликларга бориб тақаларди. Масалан, ёнма-ён калималарни ўрин алмашиб қолиши, нуқталарнинг оз ёки кўпайиб қолиши, ораси ажратиб ёзилиши керак бўлган икки калиманинг ораси боғланиб қолиш каби камчиликларни келтириш мумкин.

Ана шундан кейин Мусҳафлар кетма-кет нашр қилина бошланди.

Дастлабки нашр қилинган Мусҳафлар сифатида Россиянинг Санкт-Петербург шаҳрида 1787 йилда Мавло Усмон бошчилигида нашр этилган Мусҳафни, Эронда нашр қилинган иккита тошбосма нусха: бири 1828 йили Теҳронда, иккинчиси 1833 йили Табризда нашр қилинган нусхани, Қозон шаҳрида 1877 йилда босилган Мусҳафни, ҳудди шу йили Туркияда хаттот Ҳофиз Усмон қаламига мансуб нашр қилинган Мусҳафларни келтириш мумкин. Қозон шаҳрида босилган нусха аввалги Гамбург шаҳрида нашр қилинган Мусҳафга деярли ўхшаб кетсада, унда йўл қуйилган камчиликлар олди олинган, калима ва ҳарфларда учраган техник хатолар тузатилан эди. Бироқ ҳарфлар устига қўйиладиган ҳаракатларда камчиликлар бор бўлиб, Мусҳаф сўнгидаги махсус жадвалда йўл қўйилган хатолар кўрсатиб ўтилган[5]. Кейинчалик, Мусҳафнинг кўплаб нашриётларда чоп қилиш оммалашиб кетди. Мисрда 1890 йилда Ризвон ибн Муҳаммад Мухаллалотий бошчилигида, 1923 йилда хаттот Муҳаммад Алий Ҳусайний бошчилигида нашр қилинган.

Санаб ўтилган Мусҳафларнинг барчасида ҳарфлар Усмоний Мусҳаф асосида, ҳаракатлар эса Халил ибн Аҳмад ва имом Сибавайҳлар асос солган йўналишда бўлган.

Кейинги пайтларда тижорий нашриётларнинг кўпайиши, унда иш олиб борадиган ходимларнинг масъулиятсизлиги, беэътиборлик билан нашр қилинган бир қанча Мусҳафларда техник хатолар кўпайиб кетиш оқибатида, айрим нашриётлар Мусҳафни кўпайтириб, тарқатиш эмас, балки турли нашрларда учрайдиган хато ва камчиликлардан тозалашни ўз олдига мақсад қилиб қўйди. Ҳозирда бундай эзгу мақсад сари фаолият олиб бораётган нашриётлар орасида энг кўзга курингани бу – Мадинаи мунавварадаги “Малик Фаҳд” нашриётидир. 1404 ҳижрий сана 20 рабиуссоний ойида Саудия Арабистони подшоҳлиги муассислигида Мусҳаф ва унга алоқадор илм аҳллари, мутахассислардан иборат ўн беш кишилик қўмита ташкил қилинган. Қўмита ҳайъат аъзолари Қуръони каримни ҳар бир калима, ҳарф ва ҳатто ҳаракатлари, тўхташ белги ва кўрсатмалари устида бош қотириб, чуқур тадқиқ қилишган, йиллар давомида Мусҳафга кириб қолган қушимчалар олиб ташланиб, хатолар тузатилган, камчилиги тўлдирилган, бундай машаққатли вазифани уддалаш мақасадида ҳайъат азолари Мусҳафни икки юз мартадан ошиқроқ ўқиб чишларига тўғри келган.[6] Нашр учун тайёр ҳолига келган Мусҳафнинг кўриниши, ҳажми ва хат тури борасида ҳам муаммолар бор эди. Ислом оламига машҳур хаттотларнинг Мусҳаф устида олиб борган изланиш ва маҳоратлари илмий ўрганиб чиқилди ва бер неча қўлёзма Мусҳафлар орасидан Дамашқлик хаттот Усмон Тоҳонинг ёзув услуби танлаб олинди. Усмон Тоҳо чиройли ёзиш ва ёзув қоидаларига риоя қилиш билан бир қаторда, танзим яъни тартибга, табвиб яъни жузларга ажратишни ҳам йўлга қўйган эди. Қуръони каримни 30 жузга бўлиб, ҳар бир жузга 20 саҳифа ажратган, Фотиҳа ва Бақара сурасининг биринчи саҳифасига чиройли шакл бериш учун икки бет, охирги жузда “Бисмиллоҳ” билан сураларнинг ажратилиши кўп бўлгани учун яна икки бет қўшилиб, жами 604 саҳифага жойлаган эди. Бундан ташқари, ҳар бир саҳифани оят билан бошлаб, оят билан якунлашга эриша олгани энг катта афзаллиги бўлган[7]. Санаб ўтилган жиҳатлари билан бошқа қўлёзма нусхалардан тубдан ажралиб турган Мусҳафни янги нашр қилинмоқчи бўлган “Мадина Мусҳафи” нусхасига асос қилиб олинди ва ҳозирда дунёга тарқалган Мусҳафлар орасида энг мукаммал шаклга эга бўлди.

Саудия Арабистони подшоҳлиги ҳомийлигида 1405-1425-ҳижрий йиллар оралиғида “Мадина Мусҳафи” 193 миллион тиражда босиб чиқишга эришилди[8] ва бу дунёдаги энг кўп тираж қилинган босма деб баҳоланмоқда.

Ҳозирда йилига 30 милион тиражда ҳар хил ҳажм ва кўринишда нашр қилиб, тарқатиб келинмоқда.

Кейинги йиллирда юртимизда ҳам ҳар соҳада бўлгани каби диний соҳани ривожлантириш мақсадида кенг қамровли ислоҳотлар олиб борилмоқда. Бундай ислоҳотлар Мусҳафи шарифни нашр қилиш ва аҳолимиз мўъмин-мусулмонларининг Қуръони каримга бўлган эхтиёжини қоплаш жиҳатини ҳам қамраб олди.

Аллоҳ таолонинг муборак каломи — Мусхафи шариф Ўзбекистонда нашрдан чиқиши қалбларни сурурга тўлдирган шарафли воқеалардан бири бўлди. Юртимизнинг кўзга куринган нашриётларидан бири «Ҳилол нашр» матбаа-нашриёти томонидан чоп этилган Мусҳафи шариф китобхонлар оммасига тақдим этилди.

Нашриётнинг кўп йиллик самарали фаолияти давомида Қуръони Каримни қадимий анъаналарга, ўзига хос тартиб-қоидалари ва одобларига риоя қилган ҳолда, илғор технологиялар ёрдамида сифатли ва гўзал шаклда чоп этиш учун барча шарт-шароит ва имкониятлар яратилди.

«Ҳилол нашр» матбаа-нашриёти Мусҳафи шарифни нашр қилиш лойиҳаси бўйича дунёда Мусҳаф нашри бўйича етакчи матбаалардан ҳисобланган — Миср Араб Республикасидаги «Дорус-салом» нашриёти билан ҳамкорлик шартномаси тузди. Тузилган шартномага кўра, «Дорус-салом» нашриёти «Ҳилол-нашр»га Мусҳафни чоп этиш учун махсус ижозат берди ва Қуръони Карим нусхаси андозасини тақдим қилди. Шундан сўнг Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Дин ишлари бўйича қўмита ҳамда Ўзбекистон мусулмонлари идораси кўмагида ушбу табаррук лойиҳани бажаришга киришилди.

Нашриёт имкониятидан келиб чиқиб биринчи босқичда мазкур Мусҳафнинг адади 50 000 дона деб белгиланди, дастлаб шу ададдан 10 000 нусха савдога чиқарилди ва 31000 сўмдан сотилди. Бундан буён ҳар икки-уч ойда ана шундай ададда Мусҳафи шарифларни халқимизга тақдим қилиб бориш кўзда тутилмоқда. Зеро, Қуръони Карим кириб борган, ўқиладиган ҳар бир хонадонга Аллоҳ таолонинг файз-баракоти ёғилиб туради. Бинобарин, Аллоҳ таолонинг каломи — Қуръони Каримнинг кўп минг нусхада босмадан чиқарилиши ва унинг самараси ўлароқ, ҳар бир мўмин-мусулмоннинг хонадонида мусҳафлар кўз қорачиғидек сақланиши жонажон Ватанимиз учун мислсиз хайр-баракадир. Қуръони бор хонадонда тарбияланган фарзандлар динига, эл-юртига, миллатига содиқ, ватанпарвар, чинакам авлод сифатида камол топади.

Қалби Қуръонга ошно халқимиз ҳам янги нашр этилган Мусҳафи шарифни шод-хуррамлик, хурсандчилик ва севинч кўз ёшлари билан кутиб олди. Бу ёрқин ҳодиса мамлакатнинг деярли барча оммавий ахборот воситаларида кенг ёритилди.

Абдулбоқий Турсунов

[1] Муҳаммад Тоҳир Курдий “Тарийхул хаттил арабий” китоби, 182 саҳифа.
[2] Канзул уммол 10/536 саҳифа.
[3] Тарихул Қуръон: Ҳафаний Носиф 112 саҳифа, Тарихул Қуръон: Муҳаммад Тоҳир Курдий 16, 186-саҳфалар. Ҳозирда Мисрнинг “Дорул кутуб ал-Мисрия” кутубхонасида (176 рақам остида) ва “Қоҳира” унверситети кутубхонасида бир нусха сақланади.
[4] Мабоҳис фий улумил Қуръон: Субҳий Солиҳ, 99-саҳифа.
[5] Муҳаммад Тоҳир Курдий “Тарийхул хаттил арабий” китоби, 339 саҳифа, Мабоҳис фий улумил Қуръон: Субҳий Солиҳ, 99-саҳифа.
[6] Диросот фий улумил Қуръон. 505-саҳифа.
[7] Ҳошимов Нуриддин “Қуръони карим ёзувчиси – Хаттот Усмон Тоҳо” мақоласидан қисқартириб олинди.
[8] Диросот фий улумил Қуръон. 506-саҳифа.