18 Ноябр, 2024, 17 Жумадул аввал, 1446
18 Ноябр, 2024, 17 Жумадул аввал, 1446
Араб тилида ёзилган манбаларни мутолаа қилар экансиз Бухорий, Самарқандий, Шоший, Термизий, Насафий, Хоразмий, Кеший, Фарғоний, Намангоний дея танилган юзлаб, балки минглаб олимларнинг исмига ва уларнинг ёзган нодир асарларига дуч келасиз. Улар ҳақида айтилган мақтовлар, уларнинг илм даражалари ва қилган хизматларини ўқисангиз беихтиёр ана шундай зотларнинг авлоди эканингиздан фахрланасиз. Ана шундай зотлардан бири улуғ муҳаддис Абу Исо Термизийдир. У зотнинг сийрат фанида ёзган “Шамоил” китоби бу соҳада катта бурилиш ясади. Қуйида у зотнинг ҳаётлари ва ушбу асарлари ҳақида олиб борилган илмий тадқиқот маълумотларини эътиборингизга ҳавола қиламиз.
Имом Термизийнинг насаби: Муҳаммад ибн Исо ибн Савра ибн Мусо ибн Заҳҳок[1] бўлиб, манбаларда келган боболари исмининг энг ишончлиси мана шудир. Айрим таржима китобларда Муҳаммад ибн Исо ибн Язид ибн Савра деб ҳам келган[2]. “Иршод ила маърифати уламои-л-ҳадис” китобининг муаллифи Имом Термизийни Муҳаммад ибн Исо ибн Савра ибн Шаддод деб келтирган[3]. Лекин кўпчилик тарихчи олимлар Муҳаммад ибн Исо ибн Саврага иттифоқ қилганлар.
Куняси: Имом Термизийнинг куняси Абу Исо бўлиб, Имом Термизийни ўзи ҳам бу куняни яхши кўрар эди. У зот бу куняни ўз исмига ихтиёр қилиб, ўзини фақат Абу Исо, деб номланишини яхши кўрган[4].
Имом Термизийга ал-Буғий, ат-Термизий ва ас-Суламий деб нисбат берилишига қуйдагилар сабаб бўлган:
- Термизий – ушбу нисбат Термиз шаҳрида туғилган инсонларга берилган. Бундай нисбат бериш ислом оламида жуда машҳур бўлиб, ҳар бир инсон ўзи туғилган жойга нисбати берилган.
- Буғий – бунга сабаб Имом Термизий туғилган қишлоқ бўлиб, бу қишлоқ Термиз шаҳридан олти фарсах узоқликда жойлашган. Ҳозирда Сурхондарё вилоятининг Шеробод тумани ҳудудида. Лекин Марказий Осиёлик машҳур тарихчи Абу Саъад Абдулкарим ас-Самъоний (1113-1167) Термизий Буғ қишлоғида вафот этганлиги учун Буғий тахаллусини олган деган.
- Суламий деб нисбат берилишининг тарихчи олимлар икки қабилага нисбат берган. Улардан бири Сулайм ибн Мансур бўлиб, бу араб қабилалари ичидаги машҳур қабиладир. Бу нисбатни “ал-Ансоб” китоби соҳиблари берган[5]. Мулла Али ал-Қори бўлсалар Сулайм ибн Фаҳм қабиласига нисбат берган[6]. Шу ўринда айтиш лозимки, Имом Термизийнинг оилалари ва ота-оналари ҳақида манбаларда аниқ маълумот йўқ. Олимлар Имом Термизийдан фақатгина “Бобом асли Марвлик бўлиб, Лайс ибн Сайёр даврида Марвдан Термизга кўчиб келган ”, деган сўзини келтирадилар[7].
Таваллуди: Имом Термизий ҳижрий III асрнинг аввалида 209/824 йили Термиздаги Буғ қишлоғида ўртаҳол бир оилада таваллуд топган. Имом Заҳабий ўзининг "Сияр аълам ан-нубало" китобида ҳижрий 210 сана бошларида деб келтирган[8]. Ибн Асир ўзининг “Жомеъ-ал-усул” китобида ҳижрий 209 санада таваллуд топганини келтирган[9]. Имом Термизий умрининг охирида кўзи ожиз бўлиб қолгани учун у зотга “Зарийр” деган тахаллус берилган[10].
Имом Термизийни илмга юзланиши ва илм талабидаги сафарлари: Имом Термизий ёшлик чоғида ғоятда тиришқоқ, идрокли ва заковатли бўлиб, бу фазилати билан ўз тенгдошларидан батамом ажралиб турган. Имом Термизийни ёшлик чоғида илмга ўта қизиқиш ва иштиёқи ўша даврнинг кўпгина илмларини, айниқса, ҳадис илмини чуқур эгаллашида яққол намоён бўлди. Имом Термизий илм олишда фақат ўз юрти ёки қўшни вилоятлар билан чекланмади. Тарихчи олимлар Имом Термизийнинг илмий сафарга чиқиши 240/850 йилдан, яъни йигирма олти ёшидан бошланганини, илм талабида узоқ юртларга, қатор хорижий мамлакатларга сафар қилганини айтишган. Жумладан, у зот Бухоро, Марв[11], Рай [12], Басра, Куфа ва Ҳижоз (Макка ва Мадина)га сафар қилиб, кўплаб муҳаддислар, уламолар билан мулоқотда бўлиб, улардан таълим олган. Имом Термизийнинг Бағдодга киргани ҳақидаги маълумот борасида олимлар ихтилоф қилганлар.
Вафоти: Узоқ йиллик илмий ҳаётдан сўнг Имом Термизий 279/892 йил ражаб ойининг ўн учинчисида, душанба куни ватани бўлмиш Термизнинг Буғ қишлоғида вафот этди. Ҳозирда у зотнинг қабри Ўзбекистондаги машҳур зиёратгоҳлардан бири ҳисобланади.
У зот ҳақида айтилган мақтовлар: Имом Самъоний “Имом Термизий ҳеч шубҳасиз ўз асрининг имомидир”, деган[13]. Имом Самъоний яна бошқа бир ўринда “Имом Термизий ҳадис илми борасида иқтидо қилинадиган имомлардан бири бўлиб, “Жомеъ”, “Таворих” ва “Илал” каби буюк асарлар муаллифи, у зотнинг зеҳни борасида зорбулмасаллар келтирилган”, деган[14]. Ҳоким Абу Аҳмад мен Умар ибн Алакдан “Муҳаммад ибн Исмоил Бухорий вафот этди. Хуросонда ўзидан кейин илм ва тақвода Абу Исога ўхшашини қолдиргани йўқ. У кўп йиғлаганидан ҳатто кўр бўлиб қолди”, деганини эшитдим” деган[15]. Абул Фазл Байламоний “Мен Наср ибн Муҳаммад Шайрокуҳийдан у мен Муҳаммад ибн Исо Термизийдан у Менга “Муҳаммад ибн Исмоил Мен сендан кўрган фойда сен мендан кўрган фойдадан кўпроқдир”, деганини эшитдим”,[16] деган.
Ибн Касир “Имом Термизий бу иш (ҳадис илми) борасида ўз замонасининг имомларидан эди”, деган[17]. Ҳофиз Абул Ҳажжож Миззий “Имом Термизий кўзга кўринган ҳофиз имомлардан бири бўлиб, Аллоҳ у билан мусулмонларни манфаатлантирди”,[18] деган. Мулла Али Қори “Термизий имом, ҳужжат, ишончли, ҳофиз, мутқиндир”, деган[19]. Бундан ташқари бошқа жуда кўплаб олимларни имом Термизий ҳақида айтган сўзларини келтириш мумкин. Буларнинг ҳаммаси Имом Термизийнинг ҳадис илми борасида катта олимлардан бўлгани ва салаф солиҳларнинг фиқҳини яхши ўзлаштирганига далолат қилади. У зот илм ва амални жамлаган инсонлардан бири бўлган.
“Шамоили Муҳаммадия” китоби ҳақида олимларнинг айтган мақтовлари: Ушбу китоб Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шамоиллари борасида ёзилган энг улуғ ва фойдали манба ҳисобланади. Муаллиф ушбу китобда мавзунинг асл чашмаси, дуру гавҳарлари ва барча қирраларини келтириб, чиройли услубда тартибга солган ва мухтасар ҳолда жамлаган. Китоб шу даражага етганки, ўқувчига малол келадиган даражада узун ҳам, мақсадни ифодалашда бирор камчилик пайдо қиладиган даражада қисқа ҳам бўлмай, ўз мавзусини тўла қамраб олиши жиҳатидан ўрта ҳажмли китоблар сирасига киради. Бунга Ибн Касир “Бидая-ван-ниҳоя” китобида ишора қилиб шундай деган: “Инсонлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шамоиллари борасида қадимда ҳам, ҳозирда ҳам айнан шу мавзуда ва бу мавзуга алоқадор китобларни битганлар. Шамоил борасида жуда фойдали ва аъло даражада ҳадисларни жамлаган асарлар сирасига Имом Абу Исо Муҳаммад ибн Исо ибн Савра Термизийнинг китобини келтиришимиз мумкин. У зот бу йўналишда машҳур “Шамоили Муҳаммадия” китобини ёзган. Каминада у зотга етадиган муттасил санад мавжуд”,[20] деган. Муҳаммад ибн Абдурауф Муновий (в.1031 ҳ.) “Шамоили Муҳаммадия” китобига ёзган шарҳининг муқаддимасида шундай дейди: “Ривоят ва дироят олими Имом Термизийнинг (Аллоҳ таоло у зотнинг қабрини ҳушбўй мискнинг ҳидидан муаттар бўлган жаннат боғчаларидан қилсин) “Шамоили Муҳаммадия” китоби ўз бобида тенгсиз, тузилиш ва маълумотларни қамраб олиш жиҳатидан якка-ю ягонадир. Бирон киши бу китобга тенг бўлувчи ёки ўхшашини ёзмаган. Муаллиф китобни ёзишда гўзал услуб тутган. Ҳадис ва хабарларнинг чашмаси билан нақш солган. Ҳатто бу китоб Аллоҳ таоло тарафидан инъом этилган иқтидорнинг самараси деб ҳисобланган ва машриқу мағрибда донғи кетган”[21]. Мулла Али Қори китоб ҳақида: “Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ахлоқлари ва шамоиллари борасида ёзилган китобларнинг энг гўзали Термизийнинг Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи васаллам сийратлари борасида мукаммал тарзда ёзилган жоме мухтасар китобдир. Бу китобни ўқиган киши У жанобнинг ташқи кўринишини кўргандек ва ҳар бобда У зотнинг шарафли хислатларини тасаввур қилади”,[22] деган. Китобнинг яхшиликлари, фойдалари ва самаралари ҳақида кўп нақллар ривоят қилинган. Шунингдек, олдин ҳам, кейинчалик ҳам аҳли илмлар томонидан бу китобга хизмат қилиш мақсадида мухтасар, шарҳ, таҳқиқ қилиш ва назмга солиш каби турли йўналишларда катта меҳнатлар амалга оширилди.
Китобнинг номи: “Шамоил” сўзи ишлатилганда инсоннинг хислатлари, сифатлари, ўзига хос хусусиятлари, ахлоқу одоблари ва шунга ўхшаш маънолар назарда тутилади. Фалончи гўзал шамоил эгаси дейилганда гўзал ахлоқ эгаси деган маъно тушунилади. Олийжаноб шамоил эгаси дейилганда олийжаноб ахлоқ эгаси деган маъно тушунилади. Шунинг учун Имом Термизий ва у зотдан бошқа аҳли илмлар Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сифатлари, ахлоқлари, одоблари ва шунга тегишли бўлган бошқа хислатларни “Шамоил” деб номлаганлар. Имом Термизийнинг “Шамоил” китоби турли номлар билан нашр қилинган. Нусха кўчирувчи хаттотлар, китобни ривоят қилувчилар ва олимлар унга турли номларни ишлатганлар. Бу номлардан энг машҳурлари “Шамоили Набавийя” ёки “Шамоил Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам” бўлиб, бу номлар энг кўп ишлатилган. Баъзан “Шамоили Муҳаммадия”, “Шамоили Мустафо” номлари ҳам ишлатилади. Гоҳо олимлар китобни муаллифига ҳам нисбат бериб “Шамоил Термизий” ёки “Шамоил Термизийя” деб ҳам ишлатганлар[23].
“Шамоил” китобини шарҳлаган Абдураззоқ ибн Абдумуҳсин Бадр китоб муқаддимасида: “Олдинги аҳли илм олимлар китобни “Шамоил Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам” деб номлаганлар. Кейинги мутааххир олимлар бўлса, “Шамоили Муҳаммадия” деб номлаганлар” деган. Олим ушбу сўзи билан китобни номларини жамлашга ҳаракат қилган. Китобнинг исми борасида олиб борилган изланишда юқорида зикр қилинган номлардан ҳам узунроқ ном учради. У “Шамоили Муҳаммадия ва Хосаи-л- Мустофавийя” номидир[24]. Бу номни асосан араб мамлакатларидаги нусхаларда кўриш мумкин. Хусусан, бу номни Марокаш давлати пойтахти Работ шаҳридаги Подшо фондида сақланаётган қўлёзма нусхаларда учратиш мумкин[25]. Китоб номи турли хил номланишига сабаб китобнинг умумий муқаддимаси йўқлигидир. Чунки муаллифларнинг китоб ёзишдаги одатлари китобни қайси мавзу борасида ёзилганини, китоб номи нима экани ва ундаги йўналишни баён қилиб сўнгра китобни бошлаганлар. Имом Термизий бўлса, басмала ва ҳамд айтгандан сўнг тўғридан тўғри китобни бошлаб кетган. Шунинг учун китоб турлича хил номлана бошлаган. Эҳтимол муаллиф ўзи ёзган нусхада китобнинг номини ёзган бўлиши мумкин. Китобни ундан ривоят қилганлар ва нақл қилганлар уни ўзлари турлича номлаганлари учун аниқ бир ном қарор топмаган бўлиши ҳам мумкин. Модомики ҳозиргача бу ихтилоф бор экан, демак, Имом Термизий китобга қандай ном қўйганини ҳеч ким аниқ келтира олмайди. Биз эса юртимизда танилган номи бўлган “Шамоили Муҳаммадия” номини мақоламизга киритдик.
Китобнинг қўлёзма нусхалари: Имом Термизийнинг шамоил китоблари ислом оламида энг кўп тарқалган китоблардан бири ҳисобланади. Бунга бир неча сабабларни келтириш мумкин:
Китобнинг қўлёзма нусхалари сони ҳақида гапирадиган бўлсак, унинг аниқ ададини аниқлаш жуда мушкул. Китобнинг қўлёзмалари қанча эканлигини аниқ айтиб бўлмайди. Чунки баъзи қўлёзма нусхалар шахсий фондларда сақланаётган бўлиши мумкин. Жумладан, Дамашқдаги Асад кутубхонасининг ўзида китобнинг 23 та қўлёзма нусхаси бор.
Ўзбекистон мусулмонлари идорасидаги “Шамоили Муҳаммадия” китобининг қўлёзма нусхалари қуйидагилар:
«Шамоил Муҳаммадия» асарига ёзилган шарҳлар: “Шамоили Муҳаммадия” асарига кўплаб шарҳлар ёзилган. Уларни бирон бир адад билан чегаралаш мумкин эмас. Кўпчилик тадқиқотчилар китоб таҳқиқини келтиришдан олдин китоб муаллифининг ҳаёти ва илмий фаолияти ҳақида бир оз сўз юритадилар. Сўнгра китобнинг аҳамияти ва унга ёзилган шарҳлар ҳақида маълумот берадилар. Ҳудди шунингдек, “Шамоили Муҳаммадия” китоби борасида тадқиқот олиб борган олимлар унга ёзилган шарҳларни келтирганлар. Уларнинг баъзилари ўнта, баъзилари йигирмата шарҳни келтирган. Ҳозиргача қилинган тадқиқотларда энг кўп шарҳларнинг номларини жамлаган тадқиқот бу Абдуҳ Али Кушкнинг тадқиқоти бўлиб, унда 72 та шарҳнинг номи ва муаллифлари исмлари келтирилган. Аммо илмий тадқиқотлар шуни кўрсатдики, китобга ёзилган шарҳлар 80 тадан ошиқроқ бўлиб, уларнинг номлари тарих китобларида келгандир.
Улардан машҳурлари:
Шамоил Муҳаммадия асарига форс тилида ҳам шарҳлар ёзилган бўлиб, улардан қуйидагиларни келтириш мумкин:
Туркий шарҳлардан бўлса энг машҳури шайх Ҳисомиддин Ҳасан ибн Муҳаммад Нақшбандийнинг шарҳларидир. Китоб дунёнинг бир нечта тилларига таржима ҳам қилинган. Булар: ўзбек, инглиз, француз, урду, форс тилларидир. Келтириб ўтилган маълумотлардан Ислом оламида мазкур асарнинг ўрни беқиёслигини англаш мумкин.
Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, ҳадис илмининг ривожи ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сийратларини кенг оммага етиб боришида улуғ ватандошимизнинг хизматлари буюкдир. Зеро, юқорида келтирилган уламоларнинг мақтовлари ҳам сўзимизни тасдиқлайди. Хусусан, у зотнинг “Шамоил” асари Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг хулқ-атворлари, ташқи кўринишлари, ҳаётнинг ҳар бир жабҳасида намуна бўлиб, амалга оширган ишларини мукаммал тарзда баён этиб берган. Китобни мутолаа қилган китобхон Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни янада яқиндан танийди. Аллоҳ таоло бу бобокалонимизнинг хизматларини қабул этиб, жаннатдаги мартабаларини юқори қилсин!
Манбалар асосида Тошкент вилояти Қибрай тумани “Саъдулла ота” жоме масжиди имом-хатиби,
Тошкент ислом институти “Ҳадис ва ислом тарихи фанлари” кафедраси ўқитувчиси Мирҳамидов Обиджон тайёрлади.
[1] Қаранг: Иёд Холид. Имом Термизий. – Дамашқ, Дорул қалам 2001. –Б.37.
[2] Қаранг: ибн Ҳажар Асқалоний.Таҳзибут таҳзиб. – Байрут, Дорул маърифа 1395 ҳ. – 9/ 387.
[3] Қаранг: Абу Яъло Халилий. Ал-Иршод. – Риёз, Мактабатул Рушд 1409-ҳ. – 3/904
[4] Муҳаммад Абдураҳмон ибн Абдуроҳим. Муқаддима Туҳфатул-Аҳвузий. – Байрут, Дорул кутуб илмийя 1990. – Б. 242.
[5] Имом Самьоний. Ансоб. – Байрут, Дорул Муҳаммад Амин, 1401. Ж.2. – Б.361.
[6] Қаранг: Иёд Холид. Имом Термизий. – Дамашқ, Дорул қалам, 2001. –Б.38.
[7] Тақюддин Исирдий. Фазоилал-китаб ал-Жомеъ. – Байрут, Оламул кутуб, 1409 ҳ. – Б. 40..
[8] Муҳаммад ибн Аҳмад Заҳабий. Сияру аьломин-нубало. – Байрут, Муассасату-р- рисола, 1302ҳ. Ж. 13. –Б.371.
[9] Қаранг: Иёд Холид. Имом Термизий. – Дамашқ, Дорул қалам, 2001. –Б.39..
[10] Тақюддин Исирдий. Фазоилал-китаб ал-Жомеъ. – Байрут, Оламул кутуб, 1409 ҳ. – Б. 40.
[11] Туркманистон ҳудудида жойлашган..
[12] Хозирги кунда Эрон пойтахти Теҳрон.
[13] Иёд Холид. Имом Термизий. – Дамашқ, Дорул қалам, 2001. –Б.51
[14] Имом Самъоний. Ансоб. – Байрут, 1401 ҳ. Ж.2. –Б.45.
[15] Ибн Ҳажар Асқалоний.Таҳзибу-т-таҳзиб. – Байрут, Дорул маърифа, 1395 ҳ. Ж.9. – Б.389
[16] Ибн Ҳажар Асқалоний.Таҳзибу-т-таҳзиб. – Байрут, Дорул маърифа, 1395 ҳ. Ж.9. – Б.389
[17] Иёд Холид. Имом Термизий. – Дамашқ, Дорул қалам, 2001. –Б.52.
[18] Абул Ҳажжож Юсуф.Таҳзибу-л-Камол. – Байрут, Муассасатур-рисола, 1407 ҳ. Ж.26. –Б. 250.
[19] Иёд Холид. Имом Термизий. – Дамашқ, Дорул қалам, 2001. –Б.53.
[20] Ибн Касир. Бидая–ван-ниҳоя. –Байрут, Ҳижр, 1997. Ж.6. –Б.13.
[21] Имом Муновий. Шарҳ Шамоил. – Миср, Матбатул адабия, 1317 ҳ. Ж.1. –Б.2.
[22] Али Қори. Жаму-л-васоил. – Миср, Матбату-л-адабия, 1317 ҳ. Ж.1. –Б.2.
[23] Ҳассон Ҳолий. Шуруҳ Мағрибийя. – Работ, Манбаату Абу Рақроқ, 2012. – Б.30.
[24] Ҳассон Ҳолий. Шуруҳ Мағрибийя. – Работ, Манбаату Абу Рақроқ, 2012. – Б.30.
[25] Подшо фўндида 1615,11806- рақамлар остида сақланаётган нусхаларда шу ном билан келади.
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Ушбу сарлавҳа қилиб олинган масала ўзаро ихтилофларнинг энг машҳурларидан бири десак, муболаға қилмаган бўламиз. Албатта, бизда бу масала айни шу тарзда ўртага қўйилгани йўқ. Балки намозда «омийн»ни овоз чиқариб айтиладими ёки йўқми, тариқасида қўйилди. Аслида эса, мазҳаббоши уламоларимиз, мужтаҳидларимиз ҳаммалари бир овоздан, намозда, «Фотиҳа» сурасидан кейин, «омийн»ни айтиш суннатдир, деб иттифоқ қилганлар. Аммо «омийн»ни овоз чиқармай айтиш афзалми ёки овоз чиқариб айтиш афзалми, деган масалада икки хил йўл тутганлар.
Баъзилари, жумладан, Шофеъий ва Ҳанбалий мазҳаби уламолари, «омийн»ни овоз чиқариб айтиш афзал, деганлар.
Иккинчи бир гуруҳ уламоларимиз, хусусан Ҳанафий ва Моликий мазҳаби уламолари, «омийн»ни ичида айтган афзал, деганлар.
Чунки Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан қилинган ривоятларда мазкур икки ишга ҳам далил топилган. Кейинчалик ҳар бир томон нима учун айнан бир хил ишни афзал деб билганини тушунтириш мақсадида ўз далилларини келтирган ва иккинчи томоннинг далилларига ўз мулоҳазаларини ҳам айтганлар. Биз улардан хабаримиз борми ёки йўқми номаълум, лекин айни шу масалада ихтилоф чиқарганимиз маълум. Энди эса, бўлар иш бўлганидан кейин ҳам, бари бир фойдаси бор, деган мақсадда Аллоҳдан мадад сўраб, ўша масала бўйича нима гаплар бўлганини тушуниб етишга бир уриниб кўрсак, деган умиддамиз.
Мавзуга киришдан олдин айтиб қўйишимиз лозимки, камина ходимингиз ўзи эргашган мазҳабга биноан «омийн»ни ичида айтиб намоз ўқиганларга ҳам, овоз чиқариб айтиб намоз ўқиганларга ҳам ўз эҳтиромини тақдим этади. Хусусан, бу борада ижтиҳод қилган салафи солиҳ уламоларимизнинг барчаларига таъзим бажо келтиради.
Келажак сатрларда мазкур азизларнинг бирорталарига нисбатан сал бўлса-да, бирор ноўрин фикр ёки шунга ўхшаш сўзлар бўлмаслиги ниятидадир. Чунки ул улуғларимиз қилган ижтиҳодлари тўғри бўлса, икки ажр, нотўғри бўлса, бир ажр олиб кетганлар. Ўтганларимизга, хоссатан, ўтган уламоларимизга ҳурмат бажо келтириш бизнинг бурчимиздир.
«ОМИЙН»НИ ОВОЗ ЧИҚАРИБ АЙТИШ АФЗАЛ ДЕГАНЛАРНИНГ ДАЛИЛЛАРИ ВА УЛАРНИНГ МУНОҚАШАСИ
Энди намозда «Фотиҳа» сурасини ўқиб бўлгандан кейин «омийн»ни овоз чиқариб айтиш афзал, деган томоннинг далилларини келтирамиз. Бу томоннинг энг машҳур вакили, аввал ҳам айтиб ўтилганидек, Шофеъий ва Ҳанбалий мазҳабларидир. Қадимги китобларимизда ҳам бу масалада улар шу маънода биринчи бўлиб зикр қилинадилар. Шунинг учун биз ҳам бу истилоҳдан истифода қилсак, улардан бошқаларни ҳам ирода қилган бўламиз.
Биринчи далил:
Имом Бухорий Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам, қачон имом «ғойрил мағзуби алайҳим валаззоллийн», деса, омийн денглар. Чунки кимнинг айтгани фаришталарнинг айтганига тўғри келса, унинг ўтган гуноҳлари мағфират қилинади, дедилар», дейилган.
Шофеъий ва Ҳанбалийлар ва улар билан ҳамфикр томонлар ушбу ҳадисда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алай-ҳи васаллам имом «омийн» деганидан кейин бизга ҳам «омийн», дейишимизга амр қилмоқдалар, шунга биноан биз «омийн»ни айтишимиз лозим, дейдилар.
«Омийн»ни овоз чиқармай айтиш афзал, деганлар асосан, Ҳанафий ва Моликийлар эса, «омийн»ни айтиш лозимлиги жуда ҳам тўғри, шунинг учун биз ҳам айтамиз. Лекин ҳадиси шарифда, «омийн»ни овоз чиқариб айтинг, дейилгани йўқ-ку?! Шунинг учун бу ҳадиси шарифни омийнни овоз чиқариб айтишга далил қила олмайсизлар, дейдилар. Дарҳақиқат, бу ҳадис икки томонга ҳам бир хил далил бўла олади.
Иккинчи далил:
Имом Муслим Абу Муса ал-Ашъарий розияллоҳу анҳудан ривоят қилган узун ҳадисда, жумладан: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизга хутба қилдилар, суннатимизни баён қилдилар, намозимизни таълим бердилар ва: «қачон намоз ўқисангиз сафга туринглар, бирингиз сизга имом бўлсин, қачон у такбир айтса, сиз ҳам такбир айтинг, қачон у «ғойрил мағзуби алайҳим валаззоллийн», деса, сиз «омийн» денг, Аллоҳ ижобат қилади», дедилар», дейилган.
Бу ҳадиси шариф ҳақида ҳам тарафлар биринчи ҳадис ҳақида айтган гапларини қайтарадилар. Хулосага келганда овоз чиқариб айтиш ҳақида таъкид йўқлиги ошкор бўлади. Аслида овоз чиқармаслик асос эканлиги ва овоз чиқариб айтиш алоҳида таъкидланмагани эътиборидан, яна «омийн»ни овоз чиқармай айтиш афзал, деганларнинг гапи устун келади. Яна шунга ўхшаш бир-икки ривоятлар ҳам келтирилади. Уларда баъзи лафзлар бошқача бўлса ҳам, умумий маъно бир.
«Омийн»ни овоз чиқариб айтиш афзал, деганлар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «омийн»ни айтганлари ҳақидаги ҳадисни ҳам далил қилиб келтирадилар:
Учинчи далил:
Ҳофиз Абу Бишр ад-Даволибий келтирган ушбу ривоятда Воил Ибн Ҳужр ал-Ҳазрамий розияллоҳу анҳу қуйидагиларни айтадилар: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни намоздан фориғ бўлганларида кўрдим. Ҳаттоки, юзларини у тарафдан ҳам кўрдим, бу тарафдан ҳам кўр-дим. У зот «ғойрил мағзуби алайҳим валаззоллийн», деб қироат қилдилар ва овозларини чўзиб, «омийн», дедилар. Буни бизга таълим бериш учунгина қилдилар, деб ўйлайман».
Мухолиф тараф эса, бу ва бунга ўхшаш ҳадисларда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг имом бўлиб туриб, «омийн»ни айтганлари ҳақида сўз кетади. Бу эса, имом ортида туриб намоз ўқиётган намозхон «омийн»ни овоз чиқариб айтсин, дейишга асос бўла олмайди, дейди. Шу билан бирга ҳадисда, овозларини чўзиб дейилмоқда, овозларини баланд қилиб, дейилгани йўқ. Одатда имомнинг биринчи сафда турган кишилар эшитадиган даражада овоз чиқариши бир нарсани овоз чиқариб айтиш дейилмайди. Чунки кўплаб саҳиҳ ривоятларда келишича, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам пешин намозида баъзи оятларни биринчи сафда турганлар эшитадиган даражада пичирлаб ўқиганлари собитдир. Пешин намозида овоз чиқариб қироат қилинмаслиги ҳам ҳаммага маълум.
Иккинчидан, худди ўша ҳадиснинг Имом Аҳмад, Абу Довуд ат-Таёлусий, Абу Яъло ал-Мусилий, Имом Дора Қутний ва Имом ал-Ҳокимлар келтирган бошқа бир ривоятида, У зот «ғойрил мағзуби алайҳим валаззоллийн»га етганларида овозларини пастлатиб, «омийн», дедилар, деган иборани келтирадилар. Демак, ўша намоз овоз чиқариб қироат қилиш лозим бўлган намоз экан-у, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам Фотиҳа сурасини баланд овоз билан ўқиб бўлганларидан кейин, овозларини пастлатиб, биринчи сафда турганлар эшитса бўладиган даражада «омийн» деб қўйганлар. Бунинг устига Воил ибн Ҳужр розияллоҳу анҳунинг, буни бизга таълим бериш учунгина қилдилар деб ўйлайман, деган гапларини далил қилиб, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам «омийн»ни айтган бўлсалар ҳам, таълим учун айтганлар, дейдилар. Чунки Воил Ибн Ҳужр ал-Ҳазрамий розияллоҳу анҳу Яманлик ҳукмдор кишилардан бў-либ, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг хабарларини эшитиб Мадинаи Мунавварага, у зот соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига келганлар. Исломга кириб, бир ҳафта давомида Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан таълим олиб, жумладан, намоз ўқишни ўрганиб, сўнгра ўз юртларга қайтиб кетганлар. Ана ўша муносабат ила кўрган-эшитганларини кейинчалик ривоят қилиб берганлар.
Энг муҳими, аввал ҳам таъкидлаб ўтилганидек, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам «омийн»ни айтган бўлсалар ҳам, имом бўла туриб айтганлар, бу ривоятнинг қавмнинг «омийн»ни баланд овоз ила айтишига нима алоқаси бор, дейдилар ҳанафийлар.
Шунинг учун бўлса керак, ҳозирги кунимизда, суннат турганда фиқҳнинг нима кераги бор, қабилида иш тутадиган баъзи кишилар ҳам ўз тортишувларида «омийн»ни овоз чиқариб айтишга юқоридаги ривоятларни далил қилиб келтирмайдилар.
Саййид Собиқ «Фиқҳус-Сунна» китобида қуйидагиларни ёзади: «Намозхон «Фотиҳа»нинг қироатидан кейин «омийн», демоғи суннатдир. Жаҳрий намозда овозини чиқариб, сиррий намозда ичида айтади. Нуъайм ал-Мужмирдан ривоят қилинишича, у Абу Ҳурайранинг орқасидан намоз ўқидим, у «Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм», деди, сўнг «Фотиҳа»ни қироат қилди, «валаззооллийн»га етганида, «омийн», деди. Одамлар ҳам «омийн», дедилар, деган».
Саййид Собиқнинг бу гапларига унинг ўзига ўхшаб иш тутадиган ҳадис олимларининг бири Носириддин Албоний, бу гап ўз ўрнида эмаслигини айтиб, раддия қилади. Чунки келтирилган ривоятда, овоз чиқариб айтилгани қайд қилинмаган. Ровий яқинда туриб пичирлаб айтилган «омийн»ни эшитган бўлиши мумкин.
Кейин Саййид Собиқ: «Ибн Зубайр ва у билан бирга бўлганлар «омийн»ни айтишганда, масжидда баланд овоз чиққан», деган иқтибосни келтиради.
Носириддин Албоний эса, бунинг жавобига қуйида-гиларни ёзади: «Иқтидо қилувчиларнинг «омийн»ни овоз чиқариб айтишлари ҳақида шундан бошқа асар йўқ. Бу эса, ҳужжат бўла олмайди. Чунки уни Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламгача етказиб борилмаган. Батаҳқиқ, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «омийн»ни овоз чиқариб айтганлари ҳақида кўп ҳадислар келган. Лекин уларнинг бирортасида ҳам саҳобалар у зот соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ортларида туриб «омийн»ни овоз чиқариб айтганлари ҳақида гап йўқ».
Шайх Носириддин Албоний бу ҳақдаги гаплари давомида Имом Шофеъий ҳам кейинчалик «омийн»ни ичида айтиш афзал эканлигига қайтганлари ва ўзларининг «Умм» номли китобларида, у (омийн)ни овоз чиқариб айтишларини хуш кўрмайман, деб ёзганларини келтиради.
Бу эса, «омийн»ни овоз чиқариб айтиш афзал, деган бош шахс кейинчалик, бошқа далил ва ҳужжатлар билан танишиб чиқиб, ўзларининг биринчи гапларидан қайтган-ларини кўрсатади.
Муҳаддис уламоларимиз ҳозирда кўп тилга олинаётган, масжидни тўлдириб «омийн» дейилгани ҳақидаги ривоятлар ўта заиф эканлигини батафсил баён қилганларини ҳам алоҳида таъкидлаб қўймоқчимиз.
Бу ерда гаплар улгиржироқ қилинган бўлса ҳам, қадимги уламоларимиз бошқа ривоятларни ҳам битта-битта келтириб, батафсил таҳлил қилганлар. Ҳатто, матнлар тенг кучга эга бўлиб қолган жойларда ровийлардан қайси бирлари кучли эканини суриштирганлар. Имкони бор кишилар махсус китобларга мурожаат қилишлари мумкин.
«ОМИЙН»НИ ИЧИДА АЙТГАН АФЗАЛ, ДЕГАНЛАРНИНГ ҲУЖЖАТЛАРИ
Бу фикр, асосан, Ҳанафий мазҳаби томонидан айтилгани аввал ҳам айтиб ўтилган эди. Энди Ҳанафий уламоларнинг далилларини келтирамиз. Аввало шуни айтиб қўйиш лозимки, Ҳанафий уламолар баъзиларимиз айтаётганимиздек, одамларни ўз фикрларига юргизишга уринмаганлар. Улар ҳар бир ҳукмга Қуръон ва Суннатдан далил келтиришга ҳаракат қилганлар. Тўғрироғи, Қуръон ва Суннатдан истинбот қилинган ҳукмларни оддий кишиларга етказишга ҳаракат қилганлар. Буни ушбу, ҳозир келтириладиган мисоллардан билиб олсак ҳам бўлади.
Биринчи далил:
«Омийн» лафзи дуодир. Унинг маъноси, ижобат қил, яъни, дуони қабул қил, демакдир. Дуони қандоқ қилиш ҳақида Аллоҳ таоло «Аъроф» сурасида: «Роббингизга тазарруъ ила ва махфий дуо қилинг! Албатта, У тажаввузкорларни хуш кўрмайди», деган (55-оят). Шунга биноан, «омийн»ни ичимизда айтишимиз керак.
Иккинчи далил:
«Омийн» лафзи Қуръондан эмаслиги ҳаммамизга маълум. Бунинг устига, бу лафз арабча ҳам эмас. «Аъузу биллаҳи минашшайтонир рожийм» эса Қуръондан, яна Аллоҳ таоло Қуръон ўқиганда уни айтишни вожиб қилган. Шундоқ бўлса ҳам, «Аъузу биллаҳи минашшайтонир рожийм»ни намозда ичимизда айтамиз. Нима учун «омийн»ни овоз чиқариб айтишимиз керак экан?!
Учинчи далил:
Имом Абу Довуд ва бошқа муҳаддислар Ҳасан розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда: «Самура ибн Жундуб ва Имрон ибн Ҳусойн розияллоҳу анҳумлар эслашиб ўтиришди. Самура ибн Жундуб розияллоҳу анҳу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан икки сакта (бир оз жим туриш)ни, такбир таҳримани айтганда ва «ғойрил мағзуби алайҳим валаззоллийн»нинг қироатидан фориғ бўлганда қилишни ёдлаб қолганини айтди. Имрон ибн Ҳусойн унинг бу гапини инкор қилди. Сўнг икковлари Убай ибн Каъаб розияллоҳу анҳуга мактуб ёзишди. Унинг икковларига (ёзган) мактубида, батаҳқиқ, Самура ёдлаб олибди, дейилган эди», деб ривоят қилинган.
Демак, Расулулоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам намозни бошлашдаги такбир айтишдан кейин ҳам, «Фотиҳа» сурасини ўқиб бўлганларидан кейин ҳам бир оз жим туришни одат қилганлар. Мана шу ҳақидаги мунозарада саҳобаи киромлар ҳам айни ҳолни тасдиқлаган эканлар.
Ҳанафий уламолар ўз мазҳабларини тасдиқлаш учун ушбу маънога яқин яна бир қанча ривоятларни келтирадилар.
Тўртинчи далил:
Абу Воил розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Али ва Абдуллоҳлар Бисмиллаҳир роҳманир роҳиймни ҳам, аъузуни ҳам, омийнни ҳам овоз чиқариб айтмас эдилар» (Табароний ривоят қилган).
Ҳазрати Али ва Абдуллоҳ ибн Масъуд каби Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам билан доимо бирга юрган, ўта илмли саҳобийларнинг «омийн»ни ичларида айтиши ҳам кучли далил ҳисобланади. Бошқа бир ривоятда ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу ҳам «омийн»ни ичларда айтиб намоз ўқишлари таъкидланади.
Ҳанафий уламолар худди шу маънодаги, лекин бошқа саҳобаи киромларнинг номлари зикр қилинган ривоятларни ҳам келтирадилар.
Бешинчи далил:
Намоз жуда ҳам машҳур ибодат ҳисобланади. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам намоз фарз бўлган кундан бошлаб ҳар куни беш вақт намозни жамоат билан ўқиганлар. У зот соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳар бир намозлари минглаб кишилар томонидан синчковлик ила кузатиб турилган. Агар «омийн»ни овоз чиқариб айтиш афзал бўлганида, У зот бу нарсани баён қилган бўлар ва орада ҳеч қандай шубҳа қолмас эди. У зот соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзлари имом ҳолларида, баъзида таълим учун биринчи сафдагилар эшитадиган қилиб «омийн» деганларидан бошқа ҳеч бир далил йўқ, айниқса, имомга иқтидо қилган кишиларнинг «омийн»ни овоз чиқариб айтганлари ҳақида ҳеч қандай ривоят йўқ ҳолга дучор келинмас эди.
Азиз китобхон! Биз омийнни намозда овоз чиқариб айтган афзалми ёки овоз чиқармай айтган афзалми, деган масала бўйича қадимги уламоларимизнинг гапларини ўта мухтасар равишда келтирдик. Шунингдек, ҳамаср уламоларимизнинг иккиталарининг гапларини ҳам келтирдик. Энди ўз-ўзидан, шунчалик баҳс қилинган нарсани яна қўзғашнинг нима кераги бор эди, деган савол пайдо бўлиши табиий. Ҳа, аввал бир масалани яхшилаб ўрганмай туриб, кўпчилик ичига олиб чиқилса, шундоқ ноқулай ҳолат юзага келиши турган гап.
Ушбу фикрни яна ҳам қувватлаш учун яна бир масалада алоҳида тўхталишга ва бир оз таҳлил қилишга ижозат бергайсиз.
Кейинги мавзулар:
Намозда рукуъга бораётганда ва ундан қайтаётганда икки қўлни кўтариш масаласи;
Намозда рукуъга борганда ва ундан қайтганда икки қўлни кўтариш керак деганларнинг далиллари ва уларнинг муноқашаси;
Ҳанафийларнинг далиллари;
Хулоса.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 