Шу кунларда Интернет ва ижтимоий тармоқларда диний мавзуда тарқатилаётган фикрлар юртдошларимизни бефарқ қолдирмаяпти.
Таъкидлаш жоизки, диний таълимот ўта нозик ва ҳассос бўлгани туфайли диний қадриятлар ва туйғуларга ҳурмат билан муносабатда бўлиш лозим. Уларга нисбатан кўр-кўрона муносабатда бўлишга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ. Шунингдек, Ўзбекистон фуқароси, ким бўлишидан қатъи назар, Конституция ва қонунларга риоя этиши, бошқа кишиларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари, шаъни ва қадриятларини ҳурмат қилишга мажбурдир.
Шу кунларда ижтимоий тармоқларда айрим диний илмдан узоқ бўлган шахсларнинг шаръий масалаларда ўзбошимчалик билан сўз юритиб, одамларнинг фикрларини чалғитаётганлари кишиларни қаттиқ ранжитмоқда, мўмин-мусулмонларнинг ҳақли эътирозларига сабаб бўлмоқда.
Афсуски, бу ишга қўл ураётганлар, қилаётган ишларининг оқибатини ўйлаётганлари йўқ. Улар мен ҳамма нарсани биламан деб ўйлайди-ю, аммо ўзларини ҳам, бошқаларни ҳам залолат ботқоғига тортаётганларини билмайди. Диний илмсиз одамнинг шариатга оид мавзуда ҳақни айтяпман дейиши ҳудди туғма кўрнинг: “Карвонга ўзим йўл кўрсатаман!” – дейишига ўхшайди.
Қуръони карим ва ҳадиси шарифдан ҳукм олиш, шаръий масалаларда фатво бериш учун мужтаҳид ёки уламо мақомига етиш шарт. Айниқса, ҳадиси шариф маъноларининг таржимасини ўқиб, илмсиз равишда ундан ҳукм чиқариб, “Сен шу ҳадисда айтилаётган кишисан” деб жар солишга ҳеч кимнинг мутлақо ҳаққи йўқ!
Илмсиз равишда фатво берувчиларни осмонлару ер фаришталари лаънатлаши, қолаверса, фатвога журъатлилар дўзахга журъатлилар экани ҳадисда очиқ айтилган. Ҳазрати Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам “Фатвога журъатлироғингиз, дўзахга журъатлироғингиздир”, дея қатъий огоҳлантирганлар (Имом Доримий ривояти).
Ҳалил ибн Аҳмад роҳматуллоҳи алайҳи илм борасида инсонлар ҳақида шундай дейдилар: “Улар тўрт тоифа бўладилар: “Бир киши билади ва у ўзи билишини ҳам билади. У киши олим бўлиб ундан илм олинглар. Бир киши билади ва у ўзи билишини билмайди. У эсдан чиқарувчи бўлиб, унга эслатинглар. Бир киши билмайди ва у билмаслигини билади. У толиби илм бўлиб, унга таълим беринглар. Бир киши билмайди ва у билмаслигини ҳам билмайди. У аҳмоқ бўлиб, ундан қочинглар”.
Шу ўринда Ўзбекистон мусулмонлари идораси республикамиздаги расмий фаолият олиб бораётган Ислом дини йўналишидаги ташкилотларнинг марказий бошқарув идораси ҳисобланишини таъкидлаш жоиздир. Идора ўз ваколати асосида шариатга оид масалалар юзасидан барча шаклдаги мурожаатларга халқимиз учун анъанавий бўлган ҳанафийлик мазҳаби асосида фатво ва хулосалар бериб келмоқда.
Айтиш жоизки, ислом таълимотида ҳадиси шарифни тўғри англаш ва ҳукм олиш учун қуйидагилар шарт қилинган:
Ислом шариати ўзгарувчан тизим эмас. Шариат дунёдаги барча соҳаларга диннинг ҳукмини, чегарасини ва ўлчовини билдиради. Бошқа соҳа вакиллари шариатни ўз қаричлари билан ўлчаб, талқин қилишларига асло изн берилмайди!
Яна бир муҳим жиҳатни эслатиб ўтиш ўринли. Қонун устувор бўлган давлатда ҳар бир фуқародан қонун ҳужжатларида белгиланган ҳуқуқ ва эркинликларини суиистеъмол қилмаслик талаб этилади. Ҳар бир шахс ўзининг диний нуқтаи назари ва динга муносабати билан боғлиқ хатти-ҳаракатларини Ўзбекистон Республикасининг диний фаолиятни тартибга солувчи қонун ҳужжатларида белгилаб қўйилганидан ўзгача ҳолатда амалга ошириши ноқонуний диний фаолият ҳисобланади.
Айниқса, халқимизнинг тўқсон фоиздан ортиғини мусулмонлар ташкил этишини ҳисобга олсак, Ислом динига оид масалаларга янада жиддий ёндашиш лозимлиги аён бўлади.
Ўзбекистон мусулмонлари идораси фуқароларни Ислом динининг мўътабар манбалари ва қадриятларига тааллуқли мавзуларда салбий баҳс-мунозараларни келтириб чиқарадиган фикр ва қарашларни тарқатишдан сақланишга чақиради.
Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати
Аллоҳ таоло Қуръонда бундай марҳамат қилади:
"Аллоҳдан бандалари ичидан фақат олимларигина қўрқарлар" (Фотир сураси, 28-оят).
Бу оят бизга илмнинг улуғлигини ва ҳақиқий олимлар Аллоҳдан қўрқадиган, ҳақиқат йўлида хизмат қиладиган инсонлар эканини билдиради.
Ислом тарихига назар ташласак, кўплаб алломалар, адиблар ва мутафаккирлар илм-маърифат билан умматга хизмат қилганини кўрамиз. Ана шундай буюк зотлардан бири Алишер Навоий бўлиб, нафақат шеърият, балки тилшунослик, тасаввуф, ахлоқий тарбия ва давлат бошқаруви соҳаларида ҳам улкан из қолдирган.
Бугунги мақоламизда биз Алишер Навоийнинг ҳаёти, илмий ва диний қарашлари ва толиби илмлар учун ибрат бўладиган жиҳатлари ҳақида фикр юритамиз.
Навоий ҳаёти ва илм йўлидаги ҳаракатлари
Алишер Навоий ҳижрий 844-йил (милодий 1441-йил) 9-февраль куни Ҳиротда таваллуд топган. Ёшликларидан Қуръон, ҳадис, тафсир, фиқҳ, наҳв (араб тили грамматикаси) ва мантиқ илмларини ўрганган. Уларнинг илмга бўлган муҳаббати шунчалик кучли эди-ки, бутун умрини илм ва маърифатга хизмат қилишга бағишлаган.
Ҳазрат Навоийнинг устозлари ичида машҳур олимлар, хусусан, Жомий ҳазратлари ҳам бор эди. Жомий тасаввуф ва фиқҳ илмларида етук олим бўлиб, Навоийнинг илмий ва ахлоқий шаклланишига катта таъсир кўрсатган.
Алишер Навоий илмни инсонни камолот сари етакловчи энг муҳим восита деб билган. У шундай деган:
"Жаҳолатдан илму йироқ қилғай,
Билим ила кўнглинг чароғ қилғай".
Бу фикр Қуръонда келган қуйидаги оятга мос келади:
"Сен: Биладиганлар билан билмайдиганлар тенг бўладими?, деб айт. Албатта, ақл эгаларигина эсларлар" (Зумар сураси, 9-оят)
Демак, илм одамни зулматдан нурларга олиб чиқади ва ҳақ йўлни кўрсатади.
Навоийнинг адабий мерослари ва тасаввуфий қарашлари
2.1. "Хамса" ва ахлоқий тарбия
Алишер Навоий буюк форс шоири Низомий Ганжавий анъаналарини давом эттириб, туркий тилда биринчи бўлиб "Хамса"ни яратди. "Хамса" таркибидаги асарлар:
"Ҳайрат ул-аброр" – ахлоқ ва тақво ҳақида.
"Фарҳод ва Ширин" – ҳалол меҳнатнинг улуғлиги.
"Лайли ва Мажнун" – илоҳий севги ва тасаввуфий юксалиш.
"Сабъаи сайёр" – тақдир ва синовлар.
"Садди Искандарий" – илм ва адолатнинг устунлиги.
Бу асарлар орқали Ҳазрат Навоий инсоннинг маънавий камолотга етиши, ҳаётнинг синовларига сабр қилиш ва Аллоҳга яқин бўлиш зарурлигини кўрсатган.
2.2. "Муҳокамат ал-луғатайн" ва тилнинг шарафланиши
Алишер Навоий ўзининг "Муҳокамат ал-луғатайн" асарида туркий тилнинг форсий тилдан бой ва ифодали эканини илмий жиҳатдан исботлаган. Улар шундай деган:
"Кимки туркий тилда гўзал сўз айта олса, унга форсий тил керак эмас."
Бу фикр Ислом динидаги ҳар бир миллат ўз она тилида Аллоҳга хизмат қилиши керак деган ғояга ҳам мос келади.
Қуръонда шундай марҳамат қилинган:
"Қайсики Пайғамбарни юборган бўлсак, баён қилиб бериши учун, ўз қавми тили ила юборганмиз" (Иброҳим сураси, 4-оят)
Шунинг учун ҳам Ҳазрат Навоий она тилларини ривожлантиришга катта эътибор қаратган ва биз бугунги ёшлар ҳам ўз тилимизни ҳурмат қилишимиз лозим.
2.3. Тасаввуф ва илоҳий муҳаббат
Алишер Навоий тасаввуф илмини чуқур ўрганиб, ўз асарларида нафсни поклаш, дунёнинг фонийлиги ва Аллоҳга муҳаббат билан боғланиш масалаларини кўп ёритган:
"Кўнглингни дунё иши билан қорама,
Зеро Ҳақ рози бўлмас жоҳил банда."
Демак, инсон Аллоҳ розилиги учун яшаса, у дунё ва охиратда бахтиёр бўлади.
Навоий ва илм-маърифатнинг жамиятдаги ўрни
Алишер Навоий илмли жамият тараққий этишини тушунган ҳолда, қуйидаги эзгу ишларни амалга оширган:
Мадрасалар, масжидлар ва кутубхоналар қурдирган.
Фақир ва етимларга ёрдам берган.
Адолатли давлат бошқаруви тамойилларини илгари сурган.
Унинг бу ишлари Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг "Олимнинг обиддан фазли ҳудди ойнинг бошқа юлдузлардан фазлига ўхшайди" деган ҳадисларига мос келади.
Хулоса: Навоийдан бизга қандай ибрат бор?
Биз, Алишер Навоийнинг илм йўлидаги фидойилигидан ва диний қарашларидан ибрат олишимиз лозим. Унинг бизга қолдирган сабоқлари қуйидагилар:
Илм олишга интилиш ва илмни Аллоҳ йўлида фойдаланиш.
Она тилимизни ҳурмат қилиш ва бойитиш.
Ахлоқий поклик ва адолатни тарғиб қилиш.
Нафс тарбияси ва тасаввуфий юксалишга интилиш.
Навоий айтганидек:
"Илм ила кўнглинг чароғ қилғай,
Билим аҳли юксак бўлғай."
Аллоҳ таоло бизни ҳам Навоийнинг илмий ва ахлоқий меросидан ибрат олиб, умматга фойда келтирувчи илм эгаларидан бўлишимизни насиб этсин!
Зарифахон Абдуқаҳҳорова,
Тошкент ислом институти талабаси