04 Апрел, 2025, 6 Шаввол, 1446
04 Апрел, 2025, 6 Шаввол, 1446
52 - وَفِي الأَجْدَاثِ عَنْ تَوْحِيدِ رَبِّى سَيُبْلَى كُلُّ شَخْصٍ بِالسُّؤَالِ
Маънолар таржимаси: Роббимнинг тавҳидидан қабрларда ҳар бир шахс савол билан имтиҳон қилинади.
Назмий баёни:
Ҳар бир шахс қабрга қўйилган замон,
Роббим тавҳидидан бўлар имтиҳон.
Луғатлар изоҳи:
فِي – зарфият маъносида келган жор ҳарфи.
الأَجْدَاثِ – “қабрлар” маъносини англатади. Жор мажрур кейин келадиган سَيُبْلَى феълига мутааллиқдир.
تَوْحِيدِ عَنْ – жор мажрур السُّؤَالِ га мутааллиқ.
رَبِّى – музофун илайҳ.
سَيُبْلَى – аввалидаги ҳарф музориъ феълининг ҳукмини ҳозирги замондан келаси замонга ўзгартирадиган истиқбол ҳарфи. بَلاَءٌ масдари имтиҳон қилиш маъносини англатади.
كُلُّ – ноиб фоилликка кўра раф бўлиб турибди. Накра исмга изофа бўлиб келгани учун “истиғроқул жинс”ни ифодалайди.
شَخْصٍ – шахс калимаси аслида бирор нарсанинг узоқдан кўринган қорасига нисбатан ишлатилади. Шунингдек бу исм эркак ё аёллигидан қатъи назар барча инсонларга нисбатан тенг ишлатилади.
بِ – “табъийз” (бўлакларга ажратиш) маъносида келган жор ҳарфи.
السُّؤَالِ – жор мажрур سَيُبْلَى феълига мутааллиқ.
Матн шарҳи:
Ҳар бир шахс вафот этиб қабрига қўйилганидан сўнг қабрида ё бирор офат туфайли қабрга кўмилмасдан қолиб кетса, ўша жойда “Роббинг ким?”, “дининг нима?”, “пайғамбаринг ким?” деган фақат эътиқодга тааллуқли саволлар билан имтиҳон қилинади. Сўфи Оллоҳёр бобомиз айтганидек:
Агар чандики гўрсиз ўлса инсон,
Сўралур, албатта, бешаку нуқсон.
* * *
Агар дарёда ўлсун ё осилсун
Ғазаб этса бани одам на билсун.
* * *
Нечук қилса эрур қодир ва носир
Бу ерда бандасининг ақли қосир.
Яъни инсон денгизда чўкиб кетган ёки ёниб кулга айланган бўлса ҳам, албатта, сўроқ қилинади. Мазкур сўроқ-саволларни Аллоҳ таоло Ўзи хоҳлаганидек амалга оширишига иймон келтириш лозим. Зеро, бунинг қандай содир бўлишини идрок этишга бандаларнинг ақл қуввати етмайди. Шунга кўра жумҳур уламолар қабрдаги саволга жавоб бериш ҳақида умумий қуйидагича эътиқод қилишни айтганлар: сўроқ пайтида маййитнинг руҳи танасига қайтарилади, у саволни тушунади ва унга ўз ақли билан тириклик пайтида қилган амалларига кўра жавоб беради.
Маййитнинг ёнига Мункар ва Накир исмли икки фаришта келиб савол бериши, маййит эса мўмин ё кофирлигидан келиб чиқиб жавоб бериши жуда кўплаб ҳадисларда баён қилинган:
عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِنَّ العَبْدَ إِذَا وُضِعَ فِي قَبْرِهِ وَتَوَلَّى عَنْهُ أَصْحَابُهُ وَإِنَّهُ لَيَسْمَعُ قَرْعَ نِعَالِهِمْ أَتَاهُ مَلَكَانِ فَيُقْعِدَانِهِ فَيَقُولاَنِ مَا كُنتَ تَقُولُ فِي هَذَا الرَّجُلِ لِمُحَمَّدٍ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَأَمَّا الْمُؤْمِنُ فَيَقُولُ أَشْهَدُ أَنَّهُ عَبْدُ اللهِ وَرَسُولُهُ فَيُقَالُ لَهُ اُنْظُرْ إِلَى مَقْعَدِكَ مِنَ النَّارِ قَدْ أَبَدَّلَكَ اللهُ بِهِ مَقْعَدًا مِنَ الجَنَّةِ ، فَيُرَاهُمَا جَمِيعًا وَأَمَّا الْمُنَافِقُ وَالكَافِرُ فَيُقَالُ لَهُ مَا كُنتَ تَقُولُ فِي هَذَا الرَّجُلِ فَيَقُولُ لَا أَدْرِى كُنْتُ أَقُولُ مَا يَقُولُ النَّاسُ! فَيُقَالُ لَا دَرَيْتَ وَلاَ تَلَيْتَ وَيَضْرِبُ بِمَطَارِقٍ مِنْ حَدِيدٍ ضَرْبَةً فَيَصِيحُ صَيْحَةً يَسْمَعُهَا مَنْ يَلِيهِ غَيْرَ الثَّقَلَيْنِ. مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ
Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: Банда қабрига қўйилиб, кишилар қайтишаётганда албатта у кишиларнинг кавушлари овозини эшитиб туради. Шу пайт икки фаришта келиб, уни ўтирғизишади ва: “Бу киши Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳақларида нима дейсан?” – дейишади. Агар мўмин бўлса: “Гувоҳлик бераман, албатта у Аллоҳнинг бандаси ва элчисидир”, – дейди. Унга: “Дўзахдаги ўрнингга қара. Аллоҳ сени ундан жаннатдаги ўринга алмаштирди”, дейишади ва барчасини кўрсатишади. Агар мунофиқ ва кофир бўлса, унга: “Бу киши ҳақида нима дейсан?” – дейишади. У: “Билмайман. Инсонлар нима десалар, мен ҳам шуни айтардим”, – дейди. Унга: “Билмадинг ва эргашмадинг”, дейишиб, темир тўқмоқ билан шундай уришадики, у қаттиқ чинқириб юборади. Унинг чинқириғини инсонлар ва жинлардан бошқа атрофдагиларнинг барчаси эшитади”, – дедилар”. Муттафақун алайҳ.
Иймон келтириб, солиҳ амалларни қилган инсонларни Аллоҳ таоло бу дунёда ҳам, охиратнинг дастлабки босқичи бўлган қабрда ҳам собитқадам қилиши ҳақида қуйидаги ривоят келган:
Барро ибн Озиб розияллоҳу анҳу Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилади: “الثَّابِتِ بِالْقَوْلِ آمَنُوا الَّذِينَ اللَّهُ يُثَبِّتُ ояти қабр азоби ҳақида нозил бўлган. Унга: “Роббинг ким” дейилади, у: “Роббим Аллоҳ, Пайғамбарим Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам”, дейди. Ўшандай дейиши У зот азза ва жалланинг: (Аллоҳ иймон келтирганларни дунё ҳаётида ҳам, охиратда ҳам устувор Сўз (иймон калимаси) билан собитқадам қилур)[1] (сўзининг исботидир)” – дедилар”. Имом Муслим ривоят қилган.
Яъни Аллоҳ таоло иймон келтирган ҳақиқий саодатманд мўмин бандаларни дунёда ҳам “Ла илаҳа иллаллоҳ” калимасини айтиб иймонда собит турадиган, йўлдан адашмайдиган ва ҳар хил фитналарга алданмайдиган қилиб қўяди. Охиратда ҳам, яъни қабрда икки фариштанинг берадиган саволларига ҳам “Ла илаҳа иллаллоҳ” калимасини айтиб, иймонда собит турадиган қилиб қўяди.
Умар Насафий раҳматуллоҳи алайҳ “Ақоидун Насафий”да қуйидагиларни ёзган: “Кофирларга ва баъзи осий мўминларга қабр азобининг бўлиши ҳамда итоат қилувчи (мўминлар)нинг қабрда ҳузур-ҳаловатда бўлиши, Мункар ва Накирнинг савол бериши самъий далиллар (яъни оятлар ва ҳадислар) билан собитдир”.
Шунга кўра мўмин киши мазкур хабарларга иймон келтириши, уларнинг қандай бўлишини англашга уриниб ақлини қийнамаслиги лозим бўлади. Зеро чуқур тафаккур қилиб кўриладиган бўлса, соғлом ақл мазкур хабарларни инкор қилмайди, балки уларнинг қандай содир бўлишидан ҳайратда қолади. Чунки қабрда ўлган одамнинг танасига руҳининг яна қайтиши дунёдаги одатий ҳолатга кўра бўлмайди. Шунга кўра табий равишда улар орасидаги ҳукмлар бир-биридан фарқли бўлади.
Руҳ ва тананинг бир-бирига боғланиши умумий уч даврга бўлинади ва ҳар бир даврда ўзга хос ҳукмлар жорий бўлади:
1. Дунёдаги боғланиш. Дунёдаги ҳукмлар таналарга жорий қилинган ва руҳлар ҳам уларга тобедир;
2. Барзахдаги боғланиш. Барзахдаги ҳукмлар руҳларга тегишли бўлиб, таналар уларга тобедир;
3. Охиратдаги боғланиш. Қиёмат кунида ҳамма қабрларидан тургандан кейинги ҳукмлар эса руҳлар ва таналарнинг барчасига баравар жорий бўлади.
Ушбу маънолар тўғри тааммул қилиб кўрилса, қабрнинг жаннат боғларидан бир боғ, ёки дўзах чуқурларидан бир чуқур эканини ақл қийналмасдан қабул қилади. Энг муҳими ғайбга иймон келтириш мўмин кишининг иймони тақозосидир.
ҚАБР АЗОБИ ҲАҚЛИГИ БАЁНИ
- 53وَلِلْكُفَّارِ وَالْفُسَّاقِ بَعْضٍ عَذَابُ الْقَبْرِ مِنْ سُوءِ الْفِعَالِ
Маънолар таржимаси: Кофирларга ва баъзи фосиқларга ёмон ишлари туфайли қабр азоби бўлади.
Назмий баёни:
Кофирлару баъзи фосиқ кимсалар,
“қилмиш” учун қабр азобин кўрар.
Луғатлар изоҳи:
لِلْكُفَّارِ – жор ҳарфи اِلَى маъносида келган. Жор мажрур хабари муқаддам. Бу калимадаги الْ“жинсия” маъносида келган.
الْفُسَّاقِ – маътуф. Бу калимадаги اَلْ “аҳдия”, яъни қайсидир бир бўлагини маърифа қилиш учун келган. Фисқ калимаси ҳақ ва тўғри йўлдан чиқиш маъносини англатади.
بَعْضٍ – бадал. Кўплаб нусхаларда بَعْضٍ нинг ўрнига يُقْضَى келган. Иккала жиҳатда ҳам маъно бир хил чиқади. Лекин таҳқиқларга кўра ушбу нусха мўътабар ҳисобланади.
عَذَابُ– мубтадо. Азоб калимаси луғавий жиҳатдан “ман қилиш” маъносини англатади. Чунки бировга берилган азоб бошқаларни ўшандай жиноят қилишдан ман қилиб тўсиб туради. Шу маънода чучук сувни ҳам عَذْبٌ дейилади. Чунки чучук сув ҳам чанқоқликни тўсади.
الْقَبْرِ – луғавий маъноси عَذَابُ الْقَبْرِ изофасига لِ ёки فِي маъноларини бериш мумкин . Яъни “қабрнинг азоби” ёки “қабрдаги азоб” маъноларини бериш мумкин.
مِنْ – “таълийлия” (изоҳлаш) маъносида келган жор ҳарфи.
سُوءِ – “ёмонлик”, “бузуқ” маъноларини англатади.
الْفِعَالِ – музофун илайҳ. Бу калима فِعْلٌ нинг кўплиги бўлиб, бажарувчилари кўп бўлган ишга нисбатан ишлатилади.
Матн шарҳи:
Қабрдаги имтиҳондан ўта олмаган кимсалар хабарларда келгани каби, то қиёмат кунигача қабр азобига гирифтор бўладилар. Қуръонда Фиръавн аҳлининг эртаю кеч оловга кўндаланг қилиниб туришлари хабар берилган:
“Ва Фиръавн аҳлини ёмон азоб ўраб олди. У оловдир. Унга эртаю кеч кўндаланг қилинурлар. Соат (қиёмат) қоим бўлганида эса: “Фиръавн аҳлини энг ашаддий азобга киритинглар”, (дейилур)” .
Муфассирлар ушбу ояти каримадаги оловни қабр олови ва азоби дейишган. Чунки қиёмат кунининг азоби ояти кариманинг давомида алоҳида баён этилган. Яъни Фиръавн аҳли қиёматгача қабрда азобланади, қиёматда эса ундан ҳам баттар азобга дучор бўлишади. Ўша кунда фаришталарга: “Фиръавн аҳлини энг қаттиқ азобга киритингиз!”, – дейилади.
Шунингдек, зулм қилган кофирларга ҳам охират азобидан бошқа азоб борлиги баён қилинган:
“Албатта, золим (кофир) бўлган кимсалар учун бундан (қиёматдан) илгари (дунёда) ҳам азоб(лар) бордир. Лекин уларнинг аксарияти (буни) билмаслар”.
Ушбу ояти каримадаги “...бундан (қиёматдан) илгари (дунёда) ҳам азоб(лар) бордир...” маъноси ҳақида ибн Аббос розияллоҳу анҳу: “У қабр азобидир,” – деган.
Мунофиқ кимсанинг то қиёмат кунигача азобланиб туриши кўплаб ҳадисларда баён қилинган:
عَن أَبِي عَن أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِذَا قُبِرَ الْمَيِّتُ أَوْ قَالَ أَحَدُكُمْ أَتَاهُ مَلَكَانِ أَسْوَدَانِ أَزْرَقَانِ يُقَالُ لِأَحَدِهِمَا الْمُنْكَرُ وَالْآخَرُ النَّكِيرُ فَيَقُولَانِ مَا كُنْتَ تَقُولُ فِي هَذَا الرَّجُلِ فَيَقُولُ مَا كَانَ يَقُولُ هُوَ عَبْدُ اللَّهِ وَرَسُولُهُ أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَأَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ فَيَقُولاَنِ قَدْ كُنَّا نَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُولُ هَذَا ثُمَّ يُفْسَحُ لَهُ فِي قَبْرِهِ سَبْعُونَ ذِرَاعًا فِي سَبْعِينَ ثُمَّ يُنَوَّرُ لَهُ فِيهِ ثُمَّ يُقَالُ لَهُ نَمْ فَيَقُولُ أَرْجِعُ إِلَى أَهْلِي فَأُخْبِرُهُمْ فَيَقُولاَنِ نَمْ كَنَوْمَةِ الْعَرُوسِ الَّذِي لاَ يُوقِظُهُ إِلاَّ أَحَبُّ أَهْلِهِ إِلَيْهِ حَتَّى يَبْعَثَهُ اللَّهُ مِنْ مَضْجَعِهِ ذَلِكَ وَإِنْ كَانَ مُنَافِقًا قَالَ سَمِعْتُ النَّاسَ يَقُولُونَ فَقُلْتُ مِثْلَهُ لاَ أَدْرِي فَيَقُولاَنِ قَدْ كُنَّا نَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُولُ ذَلِكَ فَيُقَالُ لِلْأَرْضِ الْتَئِمِي عَلَيْهِ فَتَلْتَئِمُ عَلَيْهِ فَتَخْتَلِفُ فِيهَا أَضْلاَعُهُ فَلاَ يَزَالُ فِيهَا مُعَذَّبًا حَتَّى يَبْعَثَهُ اللَّهُ مِنْ مَضْجَعِهِ ذَلِكَ. رَوَاهُ التِّرْمِذِيّ
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қачон маййит қабрга қўйилса, ё сизлардан бирларингиз қабрга қўйилса, – дедилар, унга икки қора кўк фаришталар келадилар. Бири Мункар, иккинчиси Накир, дейилади. Улар: “Бу киши ҳақида нима дердинг”, – деб сўрашади. У олдин айтган нарсасини айтади: “У Аллоҳнинг бандаси ва Расулидир, гувоҳлик бераманки, Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ, Муҳаммад Унинг бандаси ва Расулидир” – дейди. Улар: “Сенинг шундай дейишингни билардик”, – дейдилар. Сўнгра унинг қабри етмишга етмиш зироъ қилиб кенгайтирилади. Сўнгра ўша жой унинг учун чароғон қилинади. Сўнгра унга: “Ухла”, – дейилади. У: “Аҳлимга қайтиб уларга хабар берай”, – дейди. Улар: “Сен оиласининг энг севимли кишиси уйғотадиган янги уйланган куёвнинг уйқусидек ухлагин”, – дейдилар. У то Аллоҳ таоло уни ўша ётган жойидан қайта тирилтиргунича шундай ётади. Агар мунофиқ бўлса: “Одамларнинг айтаётганларини эшитган эдим, мен ҳам ўшандай деганман, билмайман”, – дейди. Улар: “Биз сенинг шундай дейишингни билардик”, – дейдилар. Бас, ерга: “Унинг устида бирлашгин”, дейилади. Ер унинг устида бирлашади, у ерда унинг қовурғалари аралашиб кетади. У то Аллоҳ таоло уни ўша ётган жойидан қайта тирилтиргунча доимо азобланиб туради”, – дедилар”. Имом Термизий ривоят қилган.
Мўътазилий ва Жаҳмия каби фирқаларнинг қабр азоби тўғрисида нотўғри қарашлари бўлгани учун Ўший раҳматуллоҳи алайҳ ушбу масалани алоҳида келтирган. Мазкур далиллар қабр азобини инкор қиладиган барча фирқаларга кескин раддия ҳисобланади.
Баъзи уламолардан қабр азобининг икки турда бўлиши ривоят қилинган:
1. Доимий. Бундай қабр азоби кофирларнинг барчасига ва баъзи осий мўминларга бўлади;
2. Доимий бўлмаган. Баъзи гуноҳкор мўминлардан қабр азоби дуо ва садақа каби ишлар туфайли тўхтатилади.
Қабр азоби ва неъмати ҳақ эканига иймон келтириш лозимлиги Аҳли сунна вал-жамоа иттифоқ қилган масала ҳисобланади. Қабр азобини инкор қилишнинг ҳукми ҳақида икки хил қавл ривоят қилинган:
а) қабр азобини инкор қилган кимса (маънавий) мутавотир хабарларни инкор қилгани учун кофир бўлади;
б) қабр азобини инкор қилган кимса Аҳли сунна вал-жамоадан чиққан бидъатчи бўлади.
Ушбу иккинчи қавл кўпчилик уламолар наздида мўътабар ҳисобланади.
Кейинги мавзулар:
Жаннатга кириш Аллоҳнинг раҳмати билан бўлиши баёни
[1] Иброҳим сураси, 27-оят.
Абу Мансур Мотуридий калом илмига оид улкан илмий мерос қолдирган. Мутакаллим ўзи яшаган даврдаёқ замондошлари томонидан “Имомул ҳуда” – “Тўғри йўлга солувчи имом”, “Қудвату аҳлис сунна” – “Аҳлус суннанинг андозаси”, “Қолеъу абобилил фитна вал бидъа” – “Фитна ва бидъат тўдаларини ағдарувчи”, “Имомул мутакаллимин” – “Мутакаллимларнинг пешвоси”, “Рофеъу аъломиш шариъа” – “Шариат байроқдори”, “Мусаҳҳиҳу ақоидил муслимин” – “Мусулмонларнинг ақидаларини тузатувчи” каби шарафли номларга сазовор бўлган.
Мотуридийнинг калом илмида юксак мартабаларга кўтарилиши, олимлар орасида қадр-қиммат топишида у шаклланган илмий муҳитнинг ўрни катта бўлган. Жумладан, IX-X асрларда Мовароуннаҳр ва мусулмон дунёси мамлакатларида яшаган устозлар олимнинг юксак малакали бўлиб шаклланишига ижобий таъсир кўрсатган. Жумладан, Абу Наср Аҳмад Иёдий ҳамда Абу Бакр Жузжонийнинг хизматлари катта экани таъкидланган.
Олимнинг илмий фаолиятига таъсирини ўтказган ва шаклланишига таъсир кўрсатган устозлари мавзуси ҳали илмий ўрганилиши лозим. Чунки ўрта аср манбаларининг камлиги сабабли улар ҳақидаги маълумотларни жамлаш қийин кечмоқда. Масалан, Нусайр Балхий билан Муҳаммад Розий олимнинг устозлари сифатида зикр этилган маълумотлар мавжуд. Лекин Абу Муин Насафий уларни самарқандлик олимлар қаторига қўшмайди. Мотуридийшунос олим Ульрих Рудольфнинг таъкидлашича, Мотуридий билан боғлиқ бирор асарда уларнинг номи учрамайди.
Манбалар Абу Бакр Жузжонийнинг Абу Мансур Мотуридийнинг биринчи устозларидан эканини таъкидлайди. Олимнинг ҳаёти ва ижоди ҳақидаги маълумотларга эга манбалар жуда кам сақланиб қолган.
Абу Бакр Жузжоний Мовароуннаҳр, хусусан, Самарқанддаги ҳанафий мазҳаби фиқҳий мактаби ривожи ҳамда тараққиётига муҳим ҳисса қўшган. Абу Муин Насафийнинг “Табсиратул адилла” асарида келтирилишича, Абу Бакр Жузжоний машҳур олим Абу Сулаймон Жузжонийдан таълим олди, сўнг Самарқандга келиб, илм ва ғояларини ёйиш билан машғул бўлди. Кейинчалик Самарқандда Абу Муқотил Самарқандий, Абу Бакр Самарқандий каби йирик илоҳиётчи олимлар кенг қамровли фаолият олиб борди. Жумладан, Абу Муқотил Самарқандий бу ерда машҳур “Китобул олим вал мутааллим” – “Олим ва шогирд китоби”ни яратади.
Мавжуд манбаларнинг маълумот беришича, олим усул ҳамда фуруъ борасида ўз замонасининг етук мутахассисларидан саналган. Классик манбаларда, жумладан, Абу Муин Насафийнинг “Табсиратул адилла”, Ибн Абил Вафонинг “Жавоҳирул мудиъа фи табақотил ҳанафия” – “Ҳанафий олимларнинг табақаси ҳақида нур таратувчи жавоҳир”, Муҳаммад Абдулҳайнинг “Фавоидул баҳия фи тарожимил ҳанафия” – “Ҳанафий олимларнинг биографияси ҳақида ёрқин фойдалар” асарларида Абу Бакр Жузжонийнинг иккита асар ёзгани кўрсатиб ўтилган. Биринчиси “Китобут тавба” – “Тавба китоби” Мовароуннаҳр ва қўшни ҳудудларда кенг шуҳрат топган. Ушбу асар машҳур олим Абул Лайс Самарқандийнинг “Танбеҳул ғофилин” – “Ғофилларни уйғотиш” асарига ўхшаган насиҳатнома, панднома мавзусидаги асар бўлиб ҳисобланган.
Олмон олими Ульрих Рудольфнинг “Мотуридий ва Самарқанддаги суннийлик илоҳиёти” номли китобида таъкидланишича, Абу Бакр Жузжоний том маънода мутакаллим бўлмасада, лекин Абу Мансур Мотуридий ҳанафий мазҳаби таълимоти ҳамда моҳиятини айнан ундан ўрганган. Шу нуқтаи назардан ҳам у Мотуридий илмий муҳитининг шаклланишига сезиларли ҳисса қўшган деб саналади.
Абу Мансур Мотуридий илмий муҳитининг шаклланишида Абу Наср Иёдий (ваф. 277/890 й.)нинг хизмати ҳам катта. Мовароуннаҳрнинг кўпгина йирик олимлари Абу Наср Иёдий фаолиятини жуда юқори баҳолашади, қомусий илмига алоҳида урғу беришади. Абул Мутеъ Насафий олимни тавсифлаб, Абу Наср Иёдий илм соҳасида тубсиз баҳри уммонга монанд эди, деб ёзади. Шунингдек, у йигирма ёшида тенгдошларидан билим борасида анчагина илгарилаб кетган бўлиб, ақлу заковатининг ўткирлиги, сабр-тоқати, ўта синчковлиги билан мунозарага кирувчи ҳар қандай одамни асосли жавоби, Қуръони каримдан келтирган далиллари билан танг қолдирар эди, деган мазмундаги маълумот келтирилади.
Абу Наср Иёдий буюк аллома сифатида нафақат ўзининг устида мунтазам ишлади, билимларини бойитди, балки илм тарқатиш, шогирдлар тайёрлашга ҳам катта эътибор берди. Абу Мансур Мотуридий билан бир қаторда Ҳаким Самарқандий, Абу Аҳмад Наср Иёдий, Абу Бакр Муҳаммад Иёдий каби олимлар ҳам Абу Насрнинг шогирд, яқин мухлисларидан бўлган. Абу Наср Иёдийнинг илоҳиёт борасидаги фаолиятида бир неча муҳим ўринларни таъкидлаб ўтиш жоиз. Олим ўз даврида пайдо бўлган турли оқимларга нисбатан жуда эҳтиёткор муносабатда бўлди. Абу Наср Иёдий Муҳаммад алайҳиссалом ва у зотнинг саҳобаларига ҳурмат билан қаради ва уларни турли бўҳтонлардан доимо ҳимоя қилди. Ҳожи Халифанинг ёзишича, унинг “Сайфул маслул ала ман сабба асҳобар расул” – “Пайғамбар саҳобаларини ҳақорат қилувчиларга қарши яланғочланган қилич” асари айнан ана шу мақсадни кўзлаб ёзилган. Шунингдек, Абу Наср Иёдий Аллоҳнинг сифатларига бағишланган асар ҳам яратди. Унда турли йўналишлар, жумладан, мўътазилийларнинг фикрини кескин муҳокама қилди. Абу Наср Иёдий Мовароуннаҳрдаги мавжуд ҳанафий мазҳабига хос калом илми бўйича асар яратган илк муаллифлардан бири саналади. Чунки асар илмий рисола тарзида бўлиб, унга қадар кенг халқ оммасига мўлжалланиб ёзилган асарлардан фарқ қилган. Ва айнан Абу Мансур Мотуридий Абу Наср Иёдийдан диний, илоҳий масалалар борасида фақатгина тасаввурларни бериш билангина кифояланмади, балки бундай мунозараларда ақлу заковатга ҳам суяниш лозимлигини таъкидлаб, инсондаги “афъоли ихтиёрийга” ишора қилди.
Мотуридий таълимотининг шаклланиши, илмий жиҳатдан бойитилиши, кейинги авлодлар томонидан энг ҳаётий низом сифатида қабул қилинишида аллома тарбиялаган олим-шогирдларининг хизматлари катта. Абу Мансур Мотуридий илмий муҳитининг ривожи ва унинг бошқа ҳудудларга тарқалишига илмий асарлари билан ижобий таъсир кўрсатишди.
Абу Мансур Мотуридийнинг дастлабки шогирди мутакаллим Абу Наср Иёдийнинг фарзанди Абу Аҳмад Наср ибн Аҳмад Иёдийдир. Абу Аҳмад илоҳиёт илмини дастлаб отаси, сўнг Абу Мансур Мотуридийдан ўрганди. Калом бўйича юқори илмий салоҳияти билан олимлар орасида шуҳратга сазовор бўлди. Абу Ҳафс Бухорийнинг маълумотига кўра, Абу Аҳмад ҳақиқатгўйлиги сабаб ҳанафий мазҳабига ёд фикр ва хулосаларнинг киритилишига йўл қўймади. Шу тариқа мазҳаб софлигини сақлашга чин дилдан хизмат қилди. Ҳаким Самарқандий ҳам олимни таърифлаб, Абу Аҳмад Хуросон ҳамда Мовароуннаҳрдаги энг етук олимлардан эди, деб ёзади. Абу Аҳмад муътазийлар билан кескин баҳслар олиб борди ва унинг бу борадаги фикрлари устози Абу Мансур Мотуридий қарашлари билан ҳамоҳанг эди. Абу Аҳмаднинг ҳаёти, илмий мероси ҳақида Абу Муин Насафийнинг “Табсиратул адилла” китобида муҳим маълумотлар келтиради.
Ўрта асрларга оид манбаларга кўра, Абу Аҳмад Абу Мансур Мотуридий таълимотининг кейинги асрлардаги ривожига улкан ҳисса қўшган. Устоз-шогирдлик анъанасининг узвийлиги илоҳий таълимотнинг ривожланиши ва кенг тарқалишига катта ҳисса қўшди. Айниқса, Абу Аҳмаднинг шогирди Абу Салом Муҳаммад ибн Муҳаммад Самарқандийнинг мазкур таълимот ривожланиши ва тарқалишида катта улуши бор. Тахминан Х асрда яшаб ижод этган бу олимнинг “Жумал усулид дин” – “Дин асослари мажмуи” номли асари давримизга қадар етиб келди. Мазкур асарнинг қўлёзмаси Истанбулдаги Сулаймония қўлёзмалар хазинасида сақланади. Қўлёзманинг матни 1989 йили Истанбулда нашр этилган. Ульрих Рудольфнинг ёзишича, асар Мотуридийдан сўнг Самарқандда битилган анъанавий илоҳий асарлар услубидан фарқ қилсада, Абу Мансур Мотуридий ғояларига тўлиқ мос келади. Абу Салом замондоши Абул Лайс Самарқандийнинг услуби каби ҳанафий мазҳабининг анъанавий услубини янги поғонага олиб чиқди ҳамда Мотуридий илгари сурган ғояларни ривожлантирди. Ақидавий мактабни устози услубида давом эттиришга хизмат қилди. Шу сабабли, унинг “Жумал усулид дин” асари мотуридийлик анъаналари давом эттирилган, давримизга қадар етиб келган энг дастлабки, илк илмий манбалардан бири ҳисобланади.
Мотуридийлик илмий муҳитининг ривожига Абул Ҳасан Али ибн Саъид Рустуғфоний (ваф. 350/961 й.) ҳам катта ҳисса қўшди. Олим Мотуридийнинг шогирдларидан бири бўлиб, у Самарқанд яқинидаги машҳур Рустуғфон қишлоғида дунёга келди. У Мотуридийнинг энг кўзга кўринган, илмий баҳсларда мустақил, эркин фикрлари билан фаол иштирок этадиган шогирдларидан ҳисобланди. Олимнинг нисбаси манбаларда Рустуфғоний, Рустуғфоний, Рустуфағний кўринишида учрайди. У ўз устози Абу Мансур Мотуридий билан айниқса, ижтиҳод масаласида кескин баҳслар олиб борди. Ибн Абул Вафонинг “Жавоҳирул мудиъа фи табақотил ҳанафия” асарида кўрсатилишича, Абул Ҳасан фиқҳ бўйича ҳам билимдон олимлардан бири эди. Манбалар фиқҳ, илоҳиёт илмларини мукаммал эгаллаган Абул Ҳасан Рустуғфонийнинг тўрт асар ёзгани ҳақида хабар беради. Биринчиси, олимнинг фатволари йиғиндиси “Фатава Рустуғфоний” – “Рустуғфоний фатволари”. Олимнинг турли энциклопедик луғатларда номи келтирилган иккинчи асари “Китобул хилоф” – “Мунозаралар китоби” эса ҳозирга қадар топилмаган.
Калом илмига бағишланган энг асосий ҳамда муҳим асари “Китоб иршодул муҳтадий” – “Тўғри йўлдан юрувчига қўлланма” деб номланади. Ибн Қутлубуғанинг “Тожут тарожим” – “Биографиялар тожи”, Муҳаммад Абдул Ҳайнинг “Фавойидул баҳия фи тарожимил ҳанафия” асарларида “Иршодул муҳтадий”га катта эътибор берилди ва юқори баҳоланди. Абул Ҳасан ўрта аср олимларига эргашган ҳолда уларнинг ижодига хос қомусий асар ёзиш йўлидан бориб, илмлар таснифигабағишланган “Китобуз завойид вал фавойид” – “Қўшимчалар ва фойдалар китоби” асарини яратган. Ушбу силсилага Абу Зайд Балхийнинг “Ақсомул улум” – “Илмларнинг қисмлари”, Ибн Фаруғнинг “Жавомиул улум” – “Илмларнинг жамловчилари”, Хоразмийнинг “Мафотиҳул улум” – “Илмларнинг калитлари” асарларини киритиш мумкин. Бундай асарнинг ҳанафий мазҳабидаги олим, Мотуридийнинг шогирди томонидан яратилиши унинг ҳар томонлама етуклигидан далолат беради. Бу эса Х асрда Мотуридий таълимоти ва ғояларининг ёйилиши, шунингдек, ҳанафий мазҳабининг Мовароуннаҳрдаги ривожига улкан ҳисса қўшди.
Абдул Карим Паздавий (ваф. 390/999) ҳам Абу Мансур Мотуридий илмий муҳитининг шаклланишига сезиларли таъсир кўрсатди. Мотуридийнинг шогирди сифатида Мотуридийлик таълимоти ҳамда асарларининг ёйилишида катта аҳамият касб этди. Абдул Карим Паздавийнинг ҳаёти ва асарлари ҳақида жуда кам маълумотлар етиб келган. Унинг номи “Китобул олим вал мутааллим” асарида учрайди. Бу асар матнини Паздавий Муҳаммад Насафийга етказди. Ибн Абул Вафо ҳамда Лакнавийларнинг таъкидлашича, Абдул Карим Паздавий Абу Мансур Мотуридийнинг яқин шогирдларидан ҳисобланади. Абдул Карим Паздавий ўзидан кейин илм майдонига чиққан илоҳиётчи олимлар сулоласи – Паздавийларга тамал тошини қўйди. Абу Мансур Мотуридийнинг издошлари номини олган машҳур Абул Юср Паздавий (ваф. 493/1100 й.), Фахрул ислом Абул Ҳасан Паздавий (ваф. 482/1089 й.) шулар жумласидан ҳисобланади. Улар мотурудия таълимотининг давомчилари сифатида ақида илми ривожида муҳим ўрин эгаллашган. Абул Юср “Усулуд дин” – “Дин асослари” номли асарида бобоси Абдул Карим Паздавийнинг номини фахр билан тилга олади ва Абу Мансур Мотуридий ҳақидаги маълумотлар ўз оиласида авлоддан авлодга ўтиб келаётганини таъкидлайди. Шубҳасиз, Абдул Карим Паздавий Мовароуннаҳрдаги калом соҳасида мавжуд устоз ва шогирдлик илмий муҳити анъанасининг ривожига катта хизмат қилди.
Абу Мансур Мотуридий ҳаёти, илмий мероси, мотуридийлик илмий муҳитининг шаклланишига хизмат қилган устоз ҳамда шогирдлари ҳақидаги манбаларни излаб топиш, уларни таржима килиб илмий муомалага киритиш бугунги куннинг муҳим вазифаларидан биридир.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2025 йил 14 мартдаги “Имом Мотуридий таваллудининг 1155 йиллигини кенг нишонлаш тўғрисида”ги қарорида ҳам айни шу масалага алоҳида эътибор қаратилган бўлиб, Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот маркази ҳамда Маданий мерос агентлиги зиммасига хорижий мамлакатларда сақланаётган Имом Мотуридий ва мотуридийлик таълимотига мансуб алломаларнинг ҳаёти, илмий меросига оид ноёб қўлёзма асарлар ва бошқа маданий бойликларни аниқлаш, уларнинг нусхаларини Ўзбекистонга олиб келиш ва тадқиқ қилишни тизимли равишда ташкил этиш вазифаси юкланган.
Зоҳиджон Исломов,
филология фанлари доктори,
профессор, Ўзбекистон халқаро ислом академияси.
ЎзА
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 