07 Декабр, 2025, 16 Жумадул сони, 1447
07 Декабр, 2025, 16 Жумадул сони, 1447
ВАҚТЛАРНИ ЁҚУТЛАР ЭВАЗИГА ТОПИБ БЎЛМАС...
Бурҳониддин Зарнужий “Таълим ал-мутааллим” китобида бундай дейдилар:
ٱلْيَوَاقِيتُ تُوجَدُ بِٱلْمَوَاقِيتِ، وَٱلْمَوَاقِيتُ لَا تُوجَدُ بِٱلْيَوَاقِيتِ
"Ёқутларни вақтлар эвазига топиш мумкин, аммо вақтларни ёқутлар эвазига топиб бўлмас".
ИЛМ БИЛАН ЗИЙНАТЛАНГАН ДИН
Зуннун ал-Мисрий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: “Аллоҳ таоло Ислом динини илм билан зийнатлади”.
ИЛМДАН БИР БОБНИ ЎРГАНИБ...
Ҳасан Басрий раҳимаҳуллоҳ: “Илмдан бир бобни ўрганиб бирор мусулмонга ўргатишим, мен учун бутун дунёни Аллоҳ йўлида садақа қилишимдан яхшироқдир”, деганлар.
ИЛМ ТАНҲОЛИКДА ҲАМРОҲ, ХИЛВАТДА – ДЎСТ...
Ҳазрати Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу айтадилар: "Илм ўрганиш – Аллоҳ таолодан қўрқиш; уни талаб қилиш – ибодат; билмаганга ўргатиш – садақа; уни ўз аҳлига ўргатиш қурбатдир. Илм танҳоликда ҳамроҳ, хилватда – дўст, тўғри йўлни кўрсатувчи далил, жаннат йўлининг минорасидир".
ИЛМ ИЗЛАНГЛАР...
Абу Дардо розияллоҳу анҳу айтадилар: "Илм изланглар. Илм олишдан ожиз бўлиб қолсангиз, илм аҳлини яхши кўринглар. Уларни яхши кўра олмасангиз, унда ҳеч бўлмаса ёмон кўрманглар!".
МЕН ИЛМДАН БИР СЎЗ ЭШИТСАМ...
Имом Шофеъий раҳматуллоҳи алайҳидан “Қандай қилиб бундай олим бўлгансиз?” деб сўралганда: “Мен илмдан бир сўз эшитсам бутун вужудим қулоққа айланиб, эшитган ҳар бир сўзимдан танам ҳузур олади” деганлар.
ИНСОННИНГ ИЛМГА БЎЛГАН ЭҲТИЁЖИ
Имом Аҳмад ибн Ҳанбал раҳматуллоҳи алайҳи айтадилар: “Инсоннинг илмга бўлган эҳтиёжи ичимлик ва таомга бўлган эҳтиёжидан кўпроқдир”.
ИНСОН БИР НЕЧА ЮЗ ЙИЛ УМР КЎРИШИ МУМКИНМИ?..
Бир ҳакимдан: “Инсон бир неча юз йил умр кўриши мумкинми?” деб сўрашибди.
У: “Ҳа”, деб жавоб берибди.
“Қандай қилиб?” дейишибди.
Шунда ҳаким: “Китоб ўқиб. Чунки китоб бир инсоннинг бир неча йил, балки бир умрлик тажриба ва билимларининг хулосаси ўлароқ дунёга келади. Уни ўқиган киши ўшанча умр кўрган ҳисобланади”, деб айтган экан.
ЯХШИЛАР БИЛАН БИРГА БЎЛИШГА ИНТИЛИНГ
Луқмони Ҳаким раҳимаҳуллоҳ ўғлига васият қилиб: “Эй ўғлим, бирга юрсанг сенга безак бўладиган, унинг олдида бўлмаганинг пайт сени ҳимоя қиладиган киши билан дўст тутин”, деган экан.
ҚИЁМАТ КУНИ ЭНГ КЎП ҲИСОБ ҚИЛИНАДИГАН КИМСА...
Тобеъин Муовия ибн Қурра раҳимаҳуллоҳ: "Қиёмат куни энг кўп ҳисоб китоб қилиниб, сўроққа тутиладиган киши соғлом бўлатуриб бекорчи бўлган кимсадир", дедилар.
ИСРОФДА ЯХШИЛИК ЙЎҚДИР...
Имом Аъзам раҳматуллоҳи алайҳ айтадилар: “Яхшилик ва эҳсонда исроф бўлмаганидек, исрофда ҳам ҳеч қандай яхшилик йўқдир.”
БИРОВГА ФОЙДАНГ ТЕГМАСА, ЗАРАРИНГ ҲАМ ТЕГМАСИН...
Яҳё ибн Муоз раҳматуллоҳи алайҳи айтадилар: "Бировга фойданг тегмаса, зараринг ҳам тегмасин. Ўзгани хурсанд қила олмасанг, уни хафа ҳам қилма! Бировни мақташ қўлингдан келмаса, у ҳолда уни мазаммат ҳам қилма!".
ИЛМНИНГ ЭРТА КЕЧИ ЙЎҚ...
Қубайса розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: "Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига бордим. Расулуллоҳ алайҳиссалом: "Бу ерга нимага келдинг?" дедилар. "Ёшим улғайиб, суякларим нозиклашди. Менга Аллоҳ наф берадиган илмни ўргатишингиз учун келдим", деб жавоб бердим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Ҳой Қубайса, сен ёнидан ўтган тош, дарахт ва деворлар сенга истиғфор айтди", дедилар (Имом Аҳмад ривояти).
ИЛМ ОЛИШ ГЎЁКИ ДАРАХТ МИСОЛИДИР...
Уламолар айтадилар: "Илм олиш гўёки дарахт мисолидир. Инсон қанча кўп илм олса шунча кўп дарахт эккан бўлади. Амал эса ушбу дарахтларнинг мевасидир".
ИЛМ ОЛИШ ДУНЁ ЛАЗЗАТЛАРИДАН БИРИДИР...
Саҳл ибн Абдуллоҳ Тустарий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: "Илм олиш дунё лаззатларидан биридир. Агар унга амал қилинса, охират лаззатига айланади".
ЯРАТГАН РОББИНГ НОМИ БИЛАН ЎҚИ...
1. Яратган Роббинг номи билан ўқи.
2. У инсонни алақдан яратди.
3. Ўқи! Роббинг Карамлиларнинг карамлисидир.
4. У, қалам билан илм ўргатгандир.
5. У, инсонга билмаган нарсасини ўргатди (Алақ сураси, 1-5-оятар).
ФОЙДАЛИ ИЛМ ОЛАЁТГАН ТОЛИБИ ИЛМ ХУРМО ДАРАХТИГА ЎХШАЙДИ...
"Фойдали илм олаётган толиби илм хурмо дарахтига ўхшайди. Хурмо дарахтининг мевалари қанча кўп бўлса, шунча эгилиб боради. Талабанинг илми кўпайган сари у шунча тавозели бўлиб, камтарлиги ортиб бориши лозим".
ИЛМНИНГ 12 ФОЙДАСИ
1. Илм орқали Аллоҳ танилади ва Унга ибодат қилинади.
2. Илм эътиқодлар ва ибодатларнинг асосидир.
3. Илм талаб қилиш ибодатдир.
4. Илм жаннатга етиш йўлидир.
5. Илм ўз эгасига Аллоҳдан қўрқишни касб қилдиради.
6. Илм ўз эгасига халойиққа нисбатан тавозеъ бўлишни ўргатади.
7. Илмдан, аввало, эгаси, кейин бошқалар ҳам фойда олади.
8. Илмнинг ажри унинг эгасининг ажалидан кейин ҳам боқий қолади.
9. Илм ўз эгасини Пайғамбарлардан кейинги энг юқори мартабага эриштиради.
10. Илм пастни баланд, хорни азиз ва синганни бутун қилади.
11. Илм кишини жаҳолат зулматидан маърифат нурига чиқаради.
12. Илм туфайли силаи раҳм қилинади ва ҳақ-ҳуқуқлар адо этилади.
НАФЛ ИБОДАТДАН АФЗАЛДИР
Тобеъин Қатода Садусий раҳимаҳуллоҳ дедилар: "Киши ўзининг ва ўзидан кейингиларнинг салоҳияти учун илмдан бирон бобни ёдлаб, ўрганиши бир йил нафл ибодат қилгандан кўра афзалдир".
ИЛМНИНГ ЛАЗЗАТИ...
Шайх Муҳаммад Сиддиқ ибн Ҳасан Қиннавжий илмнинг лаззати ҳақида қуйидаги сўзларни айтган: "Шуни билингки, бир нарсанинг шарафи ё айни ўзида бўлади ёки унинг натижасида келиб чиқади. Илмда эса бу икки ҳолатдаги шараф ҳам мавжуд. Чунки илмнинг айнан ўзи лаззатли, шунинг учун ҳам унинг ўзи талаб қилинади ва яна унинг натижаси ҳам шириндир. Айни шу натижа учун ҳам илм ўрганилиши мумкин".
ИНЪОМЛАРНИНГ ЭНГ УЛУҒИ ВА МАРТАБАЛАРНИНГ ЭНГ БУЮКИ...
Ибн Молик Ҳанафий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: "Албатта, инсоният учун берилган илм инъомларнинг энг улуғи ва мартабаларнинг энг буюкидир. Зеро, у улкан бахт-саодатнинг сабабчисидир. Дунёда жаҳолатдан нажот, охиратда эса олий даражаларга эришиш йўлидир".
ИЛМ УСТУНСИЗ УЙЛАРНИ БУНЁД ҚИЛАР...
Илм устунсиз уйларни бунёд қилар,
Жаҳолат эса иззат ва шараф биноларин вайрон этар.
ИЛМГА МУНТАЗАМ МУРОЖААТ ҚИЛИШ...
Ҳанафий фақиҳи Ибн Нужайм раҳимаҳуллоҳ баён қилади: «Илмга мунтазам мурожаат қилмасдан, доимий изланиш ва устозсиз эришиб бўлмайди» ("Адаб ал-ихтилаф", 172-бет).
МУЛОЙИМЛИК – ИЛМНИНГ ОТАСИ...
Ҳасан Басрий раҳматуллоҳи алайҳ айтадилар: “Ҳилм – илмнинг вазири. Мулойимлик – илмнинг отаси. Тавозеъ эса илмнинг либосидир”.
Ҳилм – қийинчиликларга сабрли ва матонатли бўлиб, ғазабни ичга ютиш, одамлар билан муомалада юмшоқ бўлишдир. Бунинг акси – ғазаб, жиззакилик ва сержаҳлликдир.
Мулойимлик – юмшоқлик, оғир-босиқлик билан муомала қилиш. Унинг акси – дағаллик, қўполлик, бағритошлик, қўрсликдир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Албатта, Аллоҳ мулойимдир ва мулойимликни яхши кўрадир”, деганлар.
Тавозеъ – ўзини катта тутмаслик. Бунинг акси – такаббурлик, ўзини катта санаш, ғурурланиш.
ТЎРТ ХИСЛАТ БАНДАНИ ЮКСАК ДАРАЖАГА КЎТАРАДИ...
Сиррий Сақтий раҳматуллоҳи алайҳи бундай деганлар: “Тўрт хислат бандани юксак даражага кўтаради: илм, одоб, омонатдорлик ҳамда ҳаё ва иффат”.
Сўнгги йилларда амалга оширилаётган туб ислоҳотлар мамлакат тараққиётининг барча йўналишларига ижобий таъсир кўрсатиб, халқимизнинг турмуш сифати ва фаровонлигини оширишга хизмат қилмоқда.
Айниқса, инсон манфаатлари устуворлиги, фуқароларнинг кафолатланган ҳуқуқларини таъминлаш, ижтимоий ҳимояни кучайтириш, таълим ва соғлиқни сақлаш тизимларини такомиллаштириш бўйича амалга оширилган ишлар жамиятнинг ҳар бир қатлами ҳаётида сезиларли ўзгаришларга сабаб бўлди. Мазкур жараёнларнинг ҳуқуқий замини сифатида эса янги таҳрирдаги Конституциянинг қабул қилиниши алоҳида аҳамиятга эга.
Қолаверса, амалга оширилган кенг кўламли ислоҳотлар тасодифий эмас, балки халқимиз муаллифлигида ишлаб чиқилган йирик стратегиялар – “Ҳаракатлар стратегияси”, “Тараққиёт стратегияси” ҳамда “Ўзбекистон – 2030” стратегиясига асосланади. Бу стратегияларда ижтимоий соҳани ривожлантириш, аҳоли ҳаёт сифатини яхшилаш, инсоннинг ўз имкониятини тўла намоён қилиши учун барча шарт-шароитларни яратиш энг устувор вазифалар қаторида белгилаб қўйилган.
Ҳуқуқий ислоҳотлар ва халқпарвар сиёсатнинг изчиллик билан амалга оширилиши эса, Конституцияни ҳам замон талабларига мос ҳолда янгилаш заруратини юзага келтирган эди. Шу боис, конституциявий ислоҳотлар натижасида инсон ҳуқуқ ва эркинликлари қонунларимиз, ҳар бир вазирлик ва идора фаолиятининг мазмунига айланиши зарурлиги қатъий талаб сифатида белгилаб қўйилди. Бу ҳол давлат органлари ҳамда мансабдор шахсларнинг фақат ва фақат фуқароларнинг манфаатларини кўзлаб фаолият кўрсатишига асос бўлди.
2017 йилдан бошлаб амалга оширилган ҳуқуқий ислоҳотлар натижасида қонунларимизда инсонпарварлик мезонлари кучайтирилган бўлса-да, амалиётда айрим ҳолларда давлат хизматчилари томонидан қонун нормаларининг нопрофессионал ёки бир ёқлама талқин этилиши фуқароларда адолатсизликка нисбатан эътирозларни келтириб чиқарар эди.
Шу боис, қонунлардаги зиддиятлар ва ноаниқликлар инсон фойдасига ҳал бўлиши шарт ва зарур эканлиги янги норма сифатида белгиланди. Бунга кўра, инсон ва давлат ўртасида муносабатларни тартибга солувчи қонунчиликдаги ноаниқликлар, турли тушунмовчиликлар бартараф этилди, фуқароларнинг ортиқча оворагарчиликлари олди олинди. Конституцияда давлат органлари томонидан инсонга нисбатан қўлланиладиган ҳуқуқий таъсир чоралари мутаносиблик принципига асосланиши ва қонунларда назарда тутилган мақсадларга эришиш учун етарли бўлиши кераклиги мустаҳкамланди.
Илк маротаба ҳар ким Ўзбекистон Республикасининг қонунчилигига ва халқаро шартномаларига мувофиқ, агар давлатнинг ҳуқуқий ҳимояга доир барча ички воситаларидан фойдаланиб бўлинган бўлса, инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилувчи халқаро органларга мурожаат этишга ҳақли эканлиги конституциявий норма сифатида белгиланди. Бу фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳимояси нафақат миллий қонунчиликда белгиланган нормалар, балки халқаро ҳуқуқ асосида ҳам ҳимояланишини таъминлайди.
Қолаверса, янги таҳрирдаги Конституциянинг энг муҳим жиҳатларидан бири – Ўзбекистон тарихида илк марта “ижтимоий давлат” сифатида ҳуқуқий мақомга эга бўлди. Бу ўзгаришнинг моҳияти шундаки, инсонга эътибор ва ғамхўрлик давлат фаолиятининг энг устувор йўналишига айланди.
Конституциянинг 14-моддасида давлат фаолияти инсон фаровонлиги ва жамиятнинг барқарор ривожланишига қаратилгани белгилаб қўйилган бўлса, 43-модда фуқароларнинг бандлигини таъминлаш, ишсизликдан ҳимоя қилиш ва камбағалликни камайтириш борасида давлатнинг аниқ мажбуриятларини белгилаб берди.
Бош қомусдаги бу каби ўзгаришлар мамлакатда ижтимоий адолатни қарор топтириш, аҳолининг эҳтиёжи баланд бўлган ижтимоий қатламларини қўллаб-қувватлаш, ҳаёт даражасини яхшилашга қаратилган давлат сиёсатининг ҳуқуқий асоси бўлиб хизмат қилмоқда.
Шунингдек, янги ислоҳотларга мувофиқ, эндиликда шахс суд қарорисиз 48 соатдан зиёд ушлаб турилиши мумкин эмас. Ушлаб туриш қонунийлиги судда исботланмаса, шахс дарҳол озод қилинади. Қолаверса, шахсни ушлаш пайтида унга тушунарли тилда унинг ҳуқуқлари тушунтирилиши шарт. Айбланувчи ўзини айбловдан ҳимоя қилиш ҳуқуқига эга, ўзига қарши кўрсатма бермаслик ҳуқуқи (“Миранда қоидаси”) конституциявий нормага айланди.
Бу ўзгаришлар инсон шаъни, қадри ва эркинлигини таъминлашда халқаро стандартларга мос ҳуқуқий механизмлар жорий этилганини англатади.
Хулоса қилиб айтганда, янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституцияси мамлакатимизда кечаётган ислоҳотларнинг ҳуқуқий асосини мустаҳкамлаб, ҳар бир фуқаро учун муносиб ҳаёт кафолатларини яратиб берди. Инсон ҳуқуқлари, ижтимоий ҳимоя, таълим, соғлиқни сақлаш, қонунийлик ва адолат каби соҳаларда жорий этилган янги нормалар юртимизнинг истиқболдаги фаровон тараққиётига хизмат қилади.
Бир сўз билан айтганда бугунги Конституция – бу фақат қонунлар тўплами эмас, балки халқимиз қадриятлари, интилишлари ва Янги Ўзбекистоннинг келажак стратегиясини белгилаб берувчи бош дастур бўлиб қолмоқда. У жамиятнинг барча қатламлари манфаатларини ҳимоя қилувчи, инсон қадрини улуғлайдиган, адолат ва қонунийлик устувор бўлган янги ҳуқуқий маконни яратиб берди.
Муқаддасхон АҲМЕДОВА,
Олий Мажлис Қонунчилик палатасининг
Аграр ва сув хўжалиги масалалари қўмитаси аъзоси.
ЎзА
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 