Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) vasiyatlarining ushbu qismida Abu Zarr (roziyallohu anhu)ga har bir mo'min hojatlarini faqat Alloh taolodan so'rashini tavsiya qilganlar. Haqiqiy mo'min hech qachon Undan o'zgaga suyanmaydi.
Payg'ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam) vasiyatlarining yana birida bunday marhamat qilinadi. Ismoil ibn Muhammad ibn Sa'd ibn Abu Vaqqos otasidan, u bobosi (roziyallohu anhum)dan rivoyat qiladi: «Bir kishi Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) oldilariga kelib: “Yo Rasululloh! Menga vasiyat qiling”, dedi. Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): “Insonlarning qo'liga qarama. Bu boylikdir. Tamadan saqlan. U faqirlikdir. Namozingni xuddi vidolashayotgan odamdek o'qi. Uzr so'raladigan narsalardan saqlan”, dedilar».
Dono xalqimiz ham hadislarda kelgan ma'nolarni chuqur anglagan holda, “Baxtni birovlarning ostonasidan qidirishning o'zi baxtsizlikning boshi” yoki “Birovning yog'li nonidan o'zingning zog'orang yaxshi” kabi maqollari vositasida tamaxo'rlik va birovlarning qo'liga qaram bo'lib qolishdan ogohlantirgan.
O'z qadrini bilgan insonlar boshqalardan aslo umidvor bo'lmaydi. Ular Alloh taolo buyurganidek, barcha hojatlarini Parvardigordan so'raydi. Alloh taolo: “Allohning fazlidan so'rang” (Niso, 32), deb marhamat qilgan. Duosining qabul qilinishiga ishonib, o'tinib so'rasa, Alloh taolo, shubhasiz, ijobat qiladi. Hojatlarni Alloh taolodan so'rash bandalikning asosidir.
Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): “Allohning fazlu marhamatidan so'rang. Zero, Alloh Undan so'rashlarini xush ko'radi”, deganlar (Imom Termiziy rivoyati).
Gohida ba'zi odamlardan: “Hudoni tinch qo'ysang-chi, arzimas narsalar uchun ham bezovta qilaverasanmi”, degan bema'ni so'zlarni eshitib qolamiz. Bu noto'g'ri tushuncha. Biror narsaning arzirli yoki arzimas bo'lishi bizning qarashimizga ko'radir. Alloh taologa nisbatan ehtiyojlarimiz katta-kichik bo'lishining e'tibori yo'q. Zero, Payg'ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam) aytganlaridek: “Alloh subhonahu va taolo uchun (bandasiga) in'om etgan hech narsasi ulkan tuyulmaydi” (Imom Termiziy rivoyati). Haqiqatda, bitmas-tuganmas xazinalar Egasi Haq taolo hech qachon bandalarining so'rovi va ilinjidan malollanmaydi. Shu sababli ham Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) Alloh taolo duo-iltijo qilmay qo'ygan bandasidan g'azablanishini aytib: “Kim Allohdan so'ramasa, Alloh unga g'azab qiladi. Har biringiz barcha hojatini, hatto oyoq kiyimining uzilib ketgan bog'ichini ham Parvardigoridan so'rasin!” deganlar.
Agar banda o'zining birorta dunyoviy hojatini so'rab duo qilsa, Alloh taolo uning duosini ijobat etadi yoki so'raganidan ham yaxshiroq o'zga bir ne'mat beradi. Bu ham Alloh taoloning unga ko'rsatgan fazlu marhamatidan hisoblanadi.
Endi o'ylab ko'raylik, nahot shuncha ta'kiddan keyin ham birovlarga narsa berishdan og'rinadigan va iltimoslarni malol oladigan ojiz insondan umidvor bo'lsak?! Shoirlardan biri aytganidek:
Ojiz bandalardan umidvor bo'lmang,
So'rang, saxovati cheklanmas Zotdan.
Alloh g'azab qilur so'ramay qo'ysak,
Insonlar darg'azab iltimos qilsang.
Ulug'larimiz Alloh taolodan o'zgadan madad tilash, o'zgalar yordamiga ko'z tikish zaiflik va xorlik belgisidir, deb bilgan. Chunki odamlardan biror narsa so'rasangiz, berish-bermasliklari dargumon. Agar bersalar, minnat qilishadi. Rad etsalar, sizga xo'rlik va xorlik etkazishadi. Cho'zilgan qo'lning siltab tashlanishi nafsga nafrat olib kiradi. Ko'ngil oynasini sindiradi. Shu bois, Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) ba'zi sahobalardan bay'at qabul qilayotganlarida hech qachon odamlardan so'ramaslik xususida ahd-paymon olganlar. Abu Bakr Siddiq, Abu Zarr G'iforiy, Savbon va Avf ibn Molik (roziyallohu anhum) ana shunday bay'at berganlar safida edi. Ular qamchilari yoxud tuyalarining jilovi erga tushib ketsa ham, o'zlari tushib olardi. Birovlardan iltimos qilmasdilar.
Yordam so'rab qo'l cho'zgan kishi o'zining ojizligini, muhtojligini holati bilan e'tirof etib turgan bo'ladi. Ayni muhtojlik insonda faqat va faqat Alloh taologa nisbatan bo'lishi kerak. Zero, madad tilash ibodat mohiyati sanaladi. Aslida, yordam so'raluvchi foyda etkazish va zararni daf etishga hamda so'rovchining maqsadini ro'yobga chiqarishga qodir bo'lmog'i shart. Bunga faqat Alloh taolo qodirdir. O'zi yordamga muhtoj bo'lgan insondan umidvor bo'lish oqillar ishi emas. Dunyoda inson o'ziga o'xshagan oddiy bir insonning qo'liga qaram bo'lishidan, uning huzuridagi mavjud narsaga muhtoj bo'lishidan xunukroq holat bo'lmasa kerak.
Albatta, bu o'rinda moddiy jihatdan imkoniyatli bo'lgan odamlar yordamlariga muhtoj bo'lib turgan insonlarni quruq qaytarmasliklari lozimligini ham ta'kidlab o'tish o'rinli, deb o'ylaymiz. Inson boshida har xil kunlar bor. Shunday kunlar bo'ladi, bir og'iz shirin so'zga yoki tasalli beruvchi hamdardga muhtojlik sezadi. Gohida esa, moliyaviy jihatdan qiynalib qoladi. U eyish-ichish, boshpana, davolanish kabi asosiy ehtiyojlarini qondirish uchun do'stlari yordamiga muhtoj bo'ladi. Har ikki holatda ham u atrofidagi kishilarga ko'z tikadi va mana shu odam menga yordam berishga qodir, deb o'ylagan kishisining huzuriga yo'l oladi... Payg'ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam) yordam so'rab kelgan kishini quruq qaytarmaslikni qattiq ta'kidlaganlar. Alloh taolo yo'lida qarz berish va muhtojlarga yordam ko'rsatishning fazli borasida ko'plab oyat va hadislar kelgan. Muhtoj uchun berilgan qarz zohiran unga berilgan bo'lsa-da, lekin Alloh taolo unga go'yo O'zi uchun olgan qarzdek e'tibor qilgan va buning evaziga bir necha barobar qilib qaytarish va'dasini bergan. Nafsining baxilligini enggan kishilarni “najot topuvchilar” deb sifatlagan.
Abu Hurayra (roziyallohu anhu) rivoyat qiladi: «Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): “Kim bir mo'minning bitta dunyoviy tashvishini aritsa, Alloh taolo uning qiyomat kunidagi tashvishlaridan birini aritadi. Kim qiynalgan kishiga engillik keltirsa, Alloh taolo unga dunyo va oxiratda engillik beradi. Modomiki banda birodarining yordamida ekan, Alloh taolo uning yordamida bo'ladi”, deya marhamat qilganlar».
Dinimizda insonlarga yaxshilik qilishga va saxovat ko'rsatishga shunchalik targ'iblar bo'lsa-da, ichimizda nafsining baxilligini enga olmagan hamda oxiratdagi mukofotdan bu dunyodagi “naqd”ini afzal ko'rgan kishilar uchrab turadi. Halqimizda “Qishda qor so'rasang bermaydi” kabi maqollar bejizga aytilmagan. Hayotda shunday insonlarga duch kelasiz, baxillik, mumsiklik va qizg'anchiqlik ularning qon-qoniga singib ketgan. Ulardan biror narsa so'rab xijil bo'lishdan ko'ra muhtojlik afzal.
Shuning uchun ham barcha ehtiyojlar baxillikdan saxiylikni ustun qilib qo'ygan Qodir Zotdan so'raladi. Zero, biz doim kattayu kichik muammolar qarshisida ko'makka muhtojmiz. Ushbu ehtiyojlarimizni esa, Alloh taolodan boshqa hech kim qondira olmaydi.
Alloh taolodan biror ehtiyojimizni so'rasak, duo qilib so'raymiz. Duolarimiz qabul bo'lishiga umid qilamiz, so'raganlarimiz tezroq amalga oshishiga oshiqamiz. Istagimiz amalga oshsa, nihoyatda shodon bo'lamiz. Lekin xohishimiz ozgina kechiksa yoki ro'yobga chiqmasa, jazavaga tushib, shikoyat boshlaymiz. Aslida, bu ojizligimizdan va shoshqaloq ekanimizdan hamda Alloh taoloning hikmatini va biz uchun nima yaxshi-yu, nima yomonligini bilmaganimizdan. “Sizdan (ey Muhammad!) bandalarim Mening haqimda so'rasalar, (ayting) Men ularga yaqinman. Menga iltijo qiluvchining duosini ijobat eturman” (Baqara, 186) mazmunli oyati karimani, Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam)ning: «Kimga duo qilish ne'mati berilgan bo'lsa, ijobat ham berilibdi. Chunki Alloh taolo aytadi: “Menga duo qilinglar, sizlar uchun ijobat etaman”» (Imom Tabaroniy rivoyati) deganlarini o'qiymiz-da, o'zimizcha “Nima uchun Alloh taolo mening duoimni ijobat qilmayapti”, deb o'ylaymiz. Qalbimizga mana shunday xayol oralaganida, kamchilikni o'zimizdan qidiraylik va o'zimizga savol beraylik. So'rash odoblariga rioya qilyapmizmi? Duolarimiz til uchida bo'lmasdan, qalbdan chiqyaptimi? Sabr-matonat bilan so'rayapmizmi? Balki so'rayotganimiz berilmayotgani biz uchun yaxshiroqdir?! Shu kabi savollarga javob o'rnida quyidagilarni aytish lozim deb o'ylaymiz.
Fazilatli vaqtlarni g'animat bilish, tahorat va namozdan keyin tavba-tazarru bilan duo qilish, qiblaga yuzlanib, ikki qo'lni ko'tarish, duo avvalida Alloh taologa hamdu sano, Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam)ga salavotlar aytish, faqat o'z g'amini emasdan, barcha mo'minlarni duo qilish hamda Alloh taolodan ijobatini umid qilish duo odoblaridan hisoblanadi.
Ushbu duo odoblariga rioya etgan holda, duo qilishdagi shartlarga ham amal qilish zarur bo'ladi.
Imom Termiziy rivoyat qiladi: «Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): “Ijobat etilishiga aniq ishonib, Allohga duo qilinglar. Alloh taolo g'ofil, parvoyi falak qalbdan chiqqan duoni qabul etmaydi”, deb marhamat qilganlar».
﴿وَلَا تُفۡسِدُواْ فِي ٱلۡأَرۡضِ بَعۡدَ إِصۡلَٰحِهَا وَٱدۡعُوهُ خَوۡفٗا وَطَمَعًاۚ إِنَّ رَحۡمَتَ ٱللَّهِ قَرِيبٞ مِّنَ ٱلۡمُحۡسِنِينَ٥٦﴾
«...Unga (Allohga) ham qo'rqinch, ham umid bilan duo qilingiz! Allohning rahmati ezgu ish qiluvchilarga yaqindir».
Darhol ijobat etilmagani tufayli duo qilishni tashlab qo'yadigan kimsalar ijobat marhamatidan butunlay mahrum bo'lib qolishlari mumkin. Banda ijobatdan umidvor bo'lib duo qilishi lozim. Alloh subhonahu va taolo sabr-toqat bilan duo qiluvchilarni sevadi. Hadisi sharifda Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): «Modomiki qay biringiz shoshma-shosharlik qilib: “Allohga duo qilgandim, ijobat etmadi”, deb aytmasa, uning duosi ijobat bo'ladi», deb marhamat qilganlar.
Ushbu keltirilgan shartlardan tashqari, duo qiluvchi duosining qabul bo'lishi yoki qabul bo'lmasligiga nisbatan e'tiqodi Abu Said (roziyallohu anhu) Payg'ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam)dan qilgan rivoyatdagidek bo'lishi ayni muddaodir: “Qaysi bir musulmon duo qilsa va uning duosida gunoh yoki silai rahmni uzishga etaklaydigan so'z bo'lmasa, Alloh unga quyidagi uchta narsaning birini beradi: so'raganini tezda ijobat qiladi yo duosini oxiratga zaxira qilib qo'yadi yoki undan shu barobardagi bir ziyonni aritadi”, dedilar Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam). Sahobalar: “U holda biz duoni ko'paytiramiz”, deyishdi. Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): “Alloh yanada ko'proq yaxshilik beradi”, dedilar.
Qalb Alloh taolo izmidadir, Alloh uni O'zi xohlagan tarafga burib qo'yadi. Shuning uchun, keling, haqiqiy Hojamiz, Beruvchimiz, fazlu marhamati cheksiz Alloh taologa iltijo qilaylik. Har bir mushkulot qarshisida faqat U Zotni zikr etib, qullik maqomida tavakkul etaylik. Alloh taolo: “...Kim Allohga tavakkul qilsa, bas, (Allohning) o'zi unga kifoya qilar...” (Taloq, 3), deya marhamat qilgan.
Inson qo'lidagi mavjud ne'mat oz bo'lsa ham, shukr va sabr qilishi lozim. Oldida turgan kunlari uchun ortiqcha tashvishga tushib, sabrsizlik qilishi o'zi uchun zarardir. Chunki bu holat Alloh taologa isyon qilishgacha olib borishi mumkin. Mo'min har qanday holatda ham o'z imkoniyati darajasida harakat qilib, qolganiga Alloh taologa tavakkul qiladi. Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) muborak hadislarida bunday marhamat qiladilar: “Agar Allohga haqiqatan tavakkul qilsangiz, u erta bilan och chiqib, kechqurun to'q qaytgan qushlarni rizqlantirgani kabi sizlarni ham rizqlantiradi”.
Hazrat Hoja Abdulxoliq G'ijduvoniy bunday nasihat qilgan: «Ey farzand! Odamlardan biror narsa so'rama, erta uchun ozuqa jamlama, chunki Alloh rizqingga kafildir. Alloh deydi: “Ey Odam farzandi, men har kuni sening rizqingni beraman!” Tavakkul qiluvchilarga Alloh deydi: “Kim Allohga tavakkul qilsa, bas, Allohning o'zi unga kifoya qiladi”. Esingda bo'lsin, rizq Alloh tomonidan taqsimlangandir».
Imom G'azzoliy “Mukoshafatul qulub” asarida quyidagi ibratli voqeani keltiradi: «Shaqiq Balxiy rizq topish uchun hech harakat qilmas edi. Bir vaqt haj sabab bo'lib u kishi Ibrohim Adham bilan Makkada uchrashib qoldi. Ibrohim Adham undan rizq topish uchun bunday harakat qilmasligingga sabab nima, deb so'radi. Shaqiq Balxiy buning sababini aytib: “Bir kun cho'lda qanoti singan bir qushni ko'rdim. U harakat qila olmas, ucholmasdi. Birdan og'zida chigirtka bilan bir qush uchib keldi-yu qanoti siniq qushning og'ziga chigirtkani soldi. Bu voqeani ko'rib, o'zim-o'zimga dedim: “Bu qanoti siniq qushni ta'minlagan Alloh meni ham ta'minlagay!” Shunday dedim-da, kechayu kunduz ibodatda band bo'ldim”, dedi. Ibrohim Adham: “Nechun sen nogiron qushni ta'minlovchi sog'lom qush bo'lmaysan? Harakat qiluvchi qush bo'lsang, yanada fazilatli va yana sharafli bo'larding! Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam)ning: “Beruvchi qo'l oluvchi qo'ldan xayrliroqdir”, deganlarini eshitmaganmisan?” dedi. Shunda Shaqiq Balxiy o'z xatosini angladi».
Abu Said Hudriy (roziyallohu anhu) boshidan o'tgan voqeani bunday rivoyat qiladi: «Men Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam)dan bir narsa so'rash uchun keldim. U zot (sollallohu alayhi va sallam)ni: “Kim sabr ko'rsatsa, Alloh unga sabr beradi. Kim o'zini tiysa, Alloh unga iffat beradi. Kim behojatlik so'rasa, Alloh uni behojat qiladi”, deb gapirib turgan hollarida topdim. Shunda men: “Bugundan e'tiboran sizdan biror narsa so'ramayman”, dedim».
Payg'ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam) sahobalar insonlar qo'lidagi narsalarga ko'z tikuvchi, tamagir bo'lib qolishdan saqlanishlarini hamda Umar (roziyallohu anhu) nazarda tutgan tavakkul qiluvchilardan bo'lishlarini istar edilar. Umar (roziyallohu anhu) Yaman ahlidan bo'lgan bir qavmning oldidan o'taturib: “Sizlar kimsiz?” deb so'radi. Ular: “Biz tavakkul qiluvchilarmiz”, dedi. Shunda Umar (roziyallohu anhu): “Yolg'on gapiryapsizlar... sizlar tavakkul qiluvchi emassizlar... Albatta, erga urug' tashlab, Allohga tavakkal qilgan kishi haqiqiy tavakkalchidir”, degan edi.
Mo'min mol-dunyoga qul bo'lib qolishdan saqlanishi, Alloh taolo taqsim qilgan narsaga rozi bo'lishi lozim. Zero, kifoya qiladigan ozgina narsa tug'yonga ketkazadigan ko'pdan yaxshiroqdir. Payg'ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam): “Oz bo'lib kifoya qilgani ko'p bo'lib band qilganidan yaxshiroqdir”, deb marhamat qilganlar (Imom Ahmad rivoyati).
Bu borada Savbon (roziyallohu anhu) rivoyat qiladi: «Men: “Yo Rasululloh! Dunyodan menga nima kifoya qiladi?” dedim. U zot (sollallohu alayhi va sallam): “Ochligingni to'sib, avratingni yopadigan narsa. Agar senga boshpana bo'ladigan uying bo'lsa, bu mulk. Va agar uloving bo'lsa, qanday yaxshi”, dedilar». Ya'ni, inson uchun hayotda qorni to'yadigan darajada taomi, avratini yopadigan bir sidra kiyimi va o'ziga munosib boshpanasi bo'lsa, kifoya qiladi. Ushbu hadisni sahobalar to'g'ri tushunib etishgan. Payg'ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam)ning o'rinbosari, merosxo'ri, adolat timsoli Umar (roziyallohu anhu) bir kuni suhbatdoshlariga: “Sizlarga Allohning molidan nimaga haqli bo'lganimni aytaymi?” dedi. “Ha”, deyishdi. U: “Qishki va yozgi jilbob (uzun ko'ylak), haj va umra qilishim uchun yordam beradigan ulov. Bundan keyin mening ozuqam Qurayshdan bo'lgan bir kishining ozuqasi kabidir... men ularning eng yuqorisi va eng pasti ham emasman...”, degan.
Darhaqiqat, Alloh taolo insonlarni bir-biriga muhtoj qilib yaratgan. Birida bo'lgan imkoniyat yoki iqtidor boshqasida yo'q, tabiiy. Bu dunyoning muvozanati ham mana shu bilan barqaror bo'lib turadi. Chunki insonning hech kimga muhtoj bo'lmasligi tug'yonga ketkazib qo'yganidek, o'ta muhtoj holda bo'lishi umidsizlikka duchor qilib qo'yadi. Demak, inson ojiz ekan, atrofidagi insonlar yordamiga muhtoj bo'ladi. Hayoti davomida oldida turgan muammolar echimini topishga bir o'zining moddiy yoki ma'naviy imkoniyatlari etmaydi. Shu sababli gohida sharoit uni atrofidagi kishilardan biror narsa so'rashga majbur qiladi. Ushbu holatda avval vaziyatni to'g'ri baholashi lozim. Muammolarni hal qila olmayotgani o'zining dangasaligi, lanjligi oqibatidan emasmi? Haqiqatdan ham u mana shu narsaga o'ta muhtojmi yoki nafs havosining istagidan kelib chiqyaptimi? So'rash odat tusiga aylanib, qalbida tama urug'ining tomir otishiga sabab bo'lmaydimi? So'ralayotgan odam oldida o'zining xorlanishiga olib bormaydimi? Agar mana shu narsalardan birortasi vujudga keladigan bo'lsa, ojizlikda o'ziga o'xshash insondan so'ramagani ma'qul. Zero, u ushbu ishi bilan Payg'ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam)ning: “Sizlardan biringiz arqon olib, bir quchoq o'tinni orqasiga ortib kelib, yuzini (sarg'ayishdan) saqlashi uning uchun insonlardan so'rashidan yaxshidir. Insonlar unga beradilar yoki bermaydilar”, degan so'zlariga amal qilgan bo'ladi.
Hoja Abdulxoliq G'ijduvoniy insonni xorlik o'rinlariga tushib qolishidan saqlash ma'nosida bunday nasihat qiladi: “Ey farzand, fiqh va hadis ilmini o'rgan, johil so'fiylardan uzoq yur, moling fiqh kitoblari bo'lsin, biror kishi seni maqtasa, g'ururlanma, tanqid qilsa, ranjima. Insonlardan hech narsa so'rama, tama qilma, futuvvat (saxovat) ahlidan bo'l, Haq taolo senga nima bergan bo'lsa, xalqqa tarqat... Biron bir mansab-maqomga intilma”.
Shoirlardan biri esa, ushbu ma'nolarni quyidagi she'ri bilan ifodalagan:
Tama qilib, maxluqqa bo'yinsunmagin,
Bunday qilish dinga bergan zararingdir.
Alloh xazinasidan so'ra rizqingni,
Chunki u “kof” va “nun” o'rtasidadir.
Ushbu mavzuning xulosasi sifatida Payg'ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam)ning: “Agar so'rasang, Allohdan so'ra. Agar yordam talab qilsang, Allohdan talab qil” (Imom Termiziy rivoyati) degan qisqa, ammo purma'no tavsiyalarini keltirib o'tish etarli bo'lsa kerak, deb o'ylaymiz.
KYeYINGI MAVZU:
YeTTINChI VASIYaT:
Ziyorat;
Qabrlarni ziyorat qilish;
Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
Faqihlar fiqhga shunday ta’rif berishadi: «Fiqh mukallaflarning amallarini halol va haromlik, fasod va sahihlik jihatidan o‘rganadigan ilmdir». Bu ta’rifni ham kengroq tahlil qilib ko‘raylik. «O‘rganadigan ilm» nima degani? Hozirgina «Ilm bir narsaning voqelikka muvofiq kelishidir», dedik.
Fiqhning mavzusiga bir misol keltiraylik. Masalan, men mukallafman. Xotinimga «Sen taloqsan», dedim. Buning hukmi nima bo‘lishini fiqh o‘rganadi. Demak, fiqh men kabi mukallaflarning mana shu kabi holatlarini o‘rganadi. Masalan, men sherikchilik aqdini tuzishim mumkin, biron narsani sotishim, ijaraga olishim mumkin. Fiqh ana shunday holatlarni, men qilgan ishning halol yoki harom, sahih yoki fasodligini o‘rganadi. Demak, fiqhning mavzusi mukallaflar qiladigan amallarning holatini o‘rganishdir.
Faqihlarning fiqhga bergan ta’riflarida «dalil» degan so‘z bormi? Yo‘q. Ular faqat mukallaflarning amallari haqida gapirishdi, hukmlarning mukallaflarga nisbatan joriy bo‘lish holatlariga e’tibor qaratishdi. Demak, umumiy qilib aytadigan bo‘lsak, fiqhga ikki xil ta’rif berildi. Biri usuliy ulamolarning ta’rifi, ya’ni «Qur’on va Sunnatdan hukmlarni qay tarzda chiqarib olish haqidagi ilm» degan ta’rif. Ikkinchisi fuqaholar bergan ta’rif bo‘lib, unda hosil bo‘lgan hukmlarning mukallaflarga qanday joriy qilinishi asosiy o‘ringa qo‘yildi. Bu hukmlar mutlaq mujtahidlar tarafidan chiqariladi. Hukmni faqat mutlaq mujtahid chiqara oladi. Ana shu mujtahid muayyan bir hukmni Qur’on va Sunnatdan qanday chiqarganini o‘rganish usul ilmining mavzusidir. Chiqarilgan hukmni o‘zimizga va jamiyatga tatbiq qilish esa muftiy va faqihlarning ishidir.
Demak, fiqhga ikki xil qarash mumkin ekan: hukmni chiqarib olish va uni tatbiq qilish. Bizning xatoimiz shuki, hukmni ishlab chiqish bilan uni tatbiq qilish orasidagi farqni tushunmayapmiz. Tushunmaganimiz uchun keraksiz gaplarni gapiryapmiz. Biz yuqorida aytib o‘tgan ikki yo‘nalish – tahallul, ya’ni dinga yengil qarash va tashaddud, ya’ni dinda g‘uluvga ketish yo‘nalishlari yo ikkinchi ta’rifdan bexabar qolishdi, yoki unga e’tiborsiz qarashdi. Ular faqat birinchi ta’rifni, ya’ni hukmni qay tarzda ishlab chiqishni izohlashdi.
Masalan, siz birinchi yil ilm olayotgan bo‘lsangiz, ular sizga: «Sen aytgan hukmni faqat dalil keltirsang, qabul qilamiz», deyishadi. Axir siz hali dalillarni bilmaysiz-ku! Birorta jumlani oyat deb o‘ylashingiz mumkin, lekin aslida u oyat bo‘lmasligi mumkin. Bir hadisni Buxoriyda kelgan, deb aytishingiz mumkin, lekin u Buxoriydan rivoyat qilinmagan, to‘qima hadis bo‘lib chiqishi mumkin, chunki siz hali dalillarni o‘rganmagansiz. Ular mana shu darajadagi odamlardan dalil so‘rashdi, ochiq-oydin dalili bo‘lmagan hukmni esa botilga chiqarishdi. Bunga biroz kengroq yondashish kerak...
Yuqorida aytganimdek, asosiy maqsadim ta’riflarga doir qo‘shimcha ma’lumotlarni aytib o‘tish edi. Keling, shu masalani ko‘raylik. Ana o‘sha yo‘nalish egalari har bir hukmga dalil talab qilishyapti. Avvalo ayting-chi, dalil nima o‘zi? Ular: «Dalil – bu Qur’on va Sunnat», deyishadi. Ularning «Dalil Qur’on va Sunnatdir», deyishi ilmiy ma’noda xatodir, chunki dalilni faqat Qur’on va Sunnatgagina cheklab qo‘ysak, dinni zoye qilib qo‘yamiz, chunki bulardan boshqa dalillar ham bor. Dalil to‘g‘ri yondashish orqali talab qilingan ma’lumotga yetkazadigan manbadir. Demak, Qur’on va Sunnat dalillarning asosiy qismidir, lekin dalillarning barchasi emas, chunki ijmo’ ham dalil, qiyos ham dalildir. To‘g‘ri yondashish orqali talab qilingan ma’lumotga yetkazadigan har qanday manba dalil bo‘ladi. Lekin bu gapni ular tushunmaydi. Ular dalilni faqat Qur’on va Sunnat, deb tushunishadi.
«Hanafiy mazhabiga teran nigoh» kitobidan