O`zbekiston musulmonlari idorasi

Ahmad Yassaviy muhri haqida bilasizmi?

04.03.2021 5193 9 min.

Ahmad Yassaviy shajarasi va muhri haqida xilma xil fikrlar aytilyapti. Ayrim mualliflar: bu – Hoja Ahmad Yassaviyning muhri, unda ismlari bitilgan 11 nafar shayx Ahmadlar – Hoja Ahmad Yassaviyning turli taxalluslari, deya dalillamoqchi bo'layotirlar.

Shayxul-mashoyix Hoja Ahmadga taalluqli ushbu mavzuga aniqlik kiritish va chalkashliklarga chek qo'yishni lozim topib, quyidagilarni ilindik.

Bizning aniqlashimizcha, o'sha mashhur muhr maqbaraga tegishli bo'lib, unda nomlari zikr etilgan shayx Ahmadlar – ulug' yurtdoshimizdan avval va keyin yashagan zoti poklardir.

O'tgan asrdagi qatag'onlik va dinga qarshi kurash kasofati tufayli anchagina tariximiz o'zgarib ketgan. Tarixga yuzaki qarashlar hamon uchrab turibdi. Ancha vaqtdan beri ayrim adabiyotchilar hamda tarixchilar Hazrat avlodlari qo'lida saqlanib qolgan ko'hna muhrni: «Hoja Ahmad Yassaviy muhri» deya yozishmoqda va bu yanglish fikr hamon davom etib kelyapti.

Biz aniqlaganimiz bo'yicha ushbu muhr Hazrati Sulton olamdan o'tganidan so'ng, Sohibqiron Amir Temur tomonidan maqbara tiklanganidan keyinroq tayyorlangan.

Ho'sh, nega muhrdagi o'n bir shayx Ahmadni yuqorida biz tilga olgan tarixchilar va adabiyotchilar Hoja Ahmad Yassaviyning turli taxalluslari, deb ham yozishayapti?

Aslida Sulton ul-Orifin o'z asarlarida Miskin Ahmad, Ahmad Yassaviy, Ho'ja Ahmad, Turkistoniy, G'arib Ahmad singari nomlarni ishlatgan. Shoirning «Devoni hikmat» kitobidagi ko'pchilik hikmatlarida ushbu ism-taxalluslar uchraydi.
Shunday ekan, muhrdagi o'n bir nafar shayx Ahmadlar kimlar? Ayni savolga, avvalo, bundan ikki asr muqaddam yozilgan «Chor kitob»ning sahifalaridan javob topamiz. «Yazdah Ahmad» haqida berilgan ma'lumotlarda ushbu muhrda zikr etilgan o'n bir Ahmadning nomlari yozilgan va bu azizlarni yodlarida saqlagan kishilarga ko'p yaxshiliklar bo'ladi, deya xabar berilgan. O'sha arabiy bitikdagi kitobda ham mazkur muhrdagi o'n bir shayx Ahmad nomlari, deyarli, aynan birma-bir zikr etilgan.

Shunisi ham muhimki, Hoja Ahmad Yassaviydan oldin va keyin yashagan, o'z zamonasida mashhur bo'lgan, ilm-u ma'rifat fidoyilari – alloma, vali, shayx Ahmadlar ekanligini tarixiy kitoblarda, jumladan, Hasan Ho'ja Nisoriyning «Muzakkirul ahbob» va Homidjon Homidiyning «Tasavvuf allomalari», shuningdek, «Tazkiratul avliyo» , «Siroj ul-muslimin» (“Muslimlar chirog'i”) kitoblaridan o'qib, aniqlab olishimiz mumkin bo'ldi.

O'n bir Ahmad ro'yxatining boshida AHMAD MURSAL – Payg'ambarimiz Muhammad (sollallohu alayhi vasallam) bitig'lik. Hammamizga ma'lumki, Sarvari olam Muhammad (sollallohu alayhi vasallam) (570-632 yillar) Makkada tug'ilgan, otasi Abdulloh, bobolari – Abdumutalib, Abduhoshim, Abdumannop, onalari Omina ekanligidan xabardormiz. Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning yuqori otalari Ibrohim Haliyullohga borib taqaladi.

Allomalar demishlarkim, har bir ummatman, degan odam payg'ambarimiz Muhammad alayhissalomni o'z ota-onasini taniganday bilishi lozim. Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallam o'zlari arab naslining quraysh qabilasi, bani hoshim urug'idan bo'lib, ismi shariflari Muhammad Mustafo (sollallohu alayhi vasallam).

Ulug' kitoblarda ta'kidlanishicha, payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamni, uning avlodlarini, sahobalari va allomalarini bilib qo'yish, hurmatlash katta savobdir.

Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning biz – ummatlariga qilgan mehribonchiliklari, nozil bo'lgan Qur'oni Karimni etkazishi, ummatlari to'g'risida qayg'urib, Olloh taolodan rahmat, ofiyatlar so'raganligi va o'zining go'zal odobi, faoliyati to qiyomatgacha unutilmaydi, biz muslimlarga dasturilamal bo'lib qoladi, inshoAlloh.

Mursal Ahmad sollallohu alayhi vasallamning siyrati va surati to'g'risida katta-katta kitoblar yozilgan. Shu bois biz bu erda bitigimizni muxtasar qildik.

ShAYH AHMAD HANBAL – (vafoti 855 yil). Sunniylikdagi xanbaliylik mazhabining asoschisi, ilohiyot olimi. Bag'dodda tahsil olgan. Ahmad Hanbal Qur'oni Karim, hadis va ijmo'aga asoslanmagan din va hayotga oid yangiliklarni qoralagan. U zot payg'ambar so'zlarini saqlovchi edi. O'z davrining peshqadam imomi, faqih, olim edi. O'ttiz ming hadisni to'plab, «Al-musnad» nomli olti jildlik kitob yozgan.

ShAYH AHMAD HAYR NASSOJ – o'sha muhrda ismlari bitilgan mashhur Ahmadlardan biri. U kishi bag'dodlik, shayxi zamon, «yaxshilarning yaxshisi», axloq masalalarini naql va rivoyatlarda yorqin talqin etgan zotdir. Bu inson to'quvchilik qilib kun kechirgan. 127 yil umr ko'rgan. 946 yili vafot etgan.

ShAYH AHMAD ARQAM – o'tkir kashf va karomat egasi bo'lgan. U kishi O'sh shahrining bino bo'lishida karomat ko'rsatgan, shu erda vafot etgan. Muhrda ismi bitilgan.

ShAYH AHMAD ROVANDA – Bag'dodda yashagan, ilohiyot olimi. U kishi ilohiyotga oid qirqdan ortiq asarlar yozgan, mu'taziliylarning aqidalarini rad etgan. X asr boshida, 80 yoshida vafot etgan.

ShAYH AHMAD MUHTOR – (vafoti 899 yil). Qutb ul-mashoyix, tariqat va haqiqat bilimdoni ekanlar, qabri Hirotda. Aytishlari-cha, u zot Olloh ishqida hosil bo'lgan shavq tufayli tunlarini bedor o'tkazgan.

ShAYH AHMAD KABIR – sohibkaromat avliyo, fiqhshunos, olim-u fuzalo. Buxoroda yashagan, shayx-ush-shuyux, valiyulloh (832 yili vafot etgan).

ShAYH AHMAD SAG'ORIYa – (877 yilda vafot etgan). Shayx Ahmad Kabirning farzandi – Ahmad Sag'oriya karomati haq, valiyulloh, faqihi siddiq, obid-u olim bo'lgan. Buxoroda katta faoliyat yuritgan, tinchlik o'rnatgan.
Shuni ham alohida ta'kidlamoqchimiz-ki, mazkur mashhur o'n bir shayx Ahmadlarning har biri haqida katta kitoblar yozilgan, hali ko'plab yoziladi. Ularning insoniyat uchun o'rnak bo'larli fazilatli hayotlarini o'rganaveramiz. Inshooloh!

HOJA AHMAD YaSSAVIY – Turkiston mulkining shayx ul-mashoyixi, sulton-ul-orifiyn, kutb ul-aqtob. Yassaviy hikmatlarida Qur'oni Karim ma'nolari, islom ahkomlari va tariqat asoslari targ'ibi, ilohiy ishq mavzusi, ezgu axloq, nafs tarbiyasi singari komil muslim fazilatlari talqin etilgan. Ulug' yurtdoshimizning jahonga mashhur «Devoni hikmat» kitobi hayotimizda dasturilamallardan bo'lib qolajak.
Muhrda naqshlangan shayx Ahmadlardan biri AHMAD HUZRAVIYa hazratlaridir. Ahmad Huzraviya VIII asrning oxiri va IX asrning birinchi choragida Balxda yashagan shayxlardandir. U Abuturob Naxshabiy, Ibrohim Adham, Yahyo Maoz hamda Hotam Asimlar bilan hamsuhbat bo'lgan va ulardan ta'lim olgan.
Ahmad Huzraviya bir necha marta Makka va Madinada bo'lgan. Haj safarlaridan birida Nishopur va Bistom shaharlarida bo'lib, mashhur donishmandlar Abu Hafs Haddod, Boyazid Bistomiylarning muborak nafaslaridan fayz topgan. Ahmad muruvvat va futuvvat bobida mislsiz martabaga erishgan.
Fariduddin Attorning «Tazkirat ul-avliyo»sida yozilishi-cha, shayx doim askariy libosda yurarkan. Muhammad Siddiq Rushdiy aytadi: Ahmad Huzraviyaning mingta muridi bor edi, «har biri suv uzra yurmoq, havo uzra uchmoq darajasiga etib erdi», Hotam Asimning muridi Abuturob Naxshabiy bilan ko'p suhbat qurgandi, deya yozib qoldirgan. Shayx Abulhafz: «Ahmad Huzraviya hammadin baland martabalik erdi» – degan ekan.
Ahmad Huzraviya Balx hokimining qizi Fotimaga uylangan va u ham tariqatga kirib, Olloh ishqida javlon urgan.
Yuqorida keltirilgan ma'lumotlardan shu narsa ma'lum bo'ldi-ki, mashhur muhrdagi o'n bir Ahmad ayrim o'zbek, qozoq, rus va boshqa olimlar yozganlaridek, Ahmad Yassaviyning taxalluslari yoxud laqablari emas, balki hazratdan avval va keyin yashagan, islom diniga katta xizmat qilgan ilm-u ma'rifat fidoyilari, zabardast, buyuk zotlar ekan. Mazkur muhr Hoja Ahmad Yassaviy maqbarasi qurilganidan so'ng tayyorlangan.
Ushbu yakuniy xulosani olimlar ham, yozuvchilar ham, tarjimonlar ham kelgusida e'tiborga oladilar, deya o'ylaymiz.

Mirahmad MIRHOLDOR o'g'li,
“Turon” FA akademigi, jarchi.kz.

O'zbekiston musulmonlari idorasi matbuot xizmati

Maqolalar

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Maqolalar

Ixtilof halokatga sabab bo‘ladi

02.12.2025 1682 6 min.

(Bir hadis sharhi)

Ba’zan odamlar Qur’onning turli qiroatlarini eshitganda, o‘zi bilmay turib, ularni xato deb baholaydi. Oqibatda tortishuvlar yuzaga keladi.

Qur’oni karim Alloh taoloning kalomidir. U Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga Jabroil alayhissalom orqali nozil qilingan. Alloh taolo arab qabilalarining anglashi yengil bo‘lishi va Kitobning ilohiy mo‘jizaligini namoyon etish uchun uni bir necha harfda (qiroatda) nozil qilgan.

عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ رضى الله عنه قَالَ: سَمِعْتُ رَجُلاً قَرَأَ ، وَسَمِعْتُ النَّبِىَّ صلى الله عليه وسلم يَقْرَأُ خِلاَفَهَا فَجِئْتُ بِهِ النَّبِىَّ صلى الله عليه وسلم فَأَخْبَرْتُهُ فَعَرَفْتُ فِى وَجْهِهِ الْكَرَاهِيَةَ وَقَالَ: كِلاَكُمَا مُحْسِنٌ ، وَلاَ تَخْتَلِفُوا ، فَإِنَّ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمُ اخْتَلَفُوا فَهَلَكُوا.

Ibn Mas’ud roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Bir kishining qiroat qilayotganini eshitdim. Nabiy sollallohu alayhi vasallamning u (oyat so‘zlari)ni boshqacha qiroat qilayotganlarini eshitgan edim. Shunda uni Nabiy sollallohu alayhi vasallamning oldilariga olib borib, u zotga bor gapni aytib berdim. Shu payt yuzlarida norozilikni payqadim. U zot: “Ikkingiz ham to‘g‘ri qilgansiz. Ixtilof qilmang, chunki sizdan oldingilar ixtilof qilib, halokatga uchragan”, dedilar” (Buxoriy rivoyati).

Ushbu hadisda Abdulloh ibn Mas’ud roziyallohu bir odamning – ba’zilar Ubay ibn Ka’b degan – Qur’on oyatini Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan tinglagan qiroatiga o‘xshamagan tarzda o‘qiyotganini eshitgan. Ikkisi Rasululloh sollallohu alayhi vasallam shunday qiroatda o‘qitganlarini da’vo qilib, tortishib qolgan. Shunda Ibn Mas’ud roziyallohu anhu o‘sha odamni Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning huzurlariga olib borgan. Har biri u zotga o‘rgangan qiroatida tilovat qilib ko‘rsatgan. Shunda Nabiy sollallohu alayhi vasallam: “Ikkingiz ham to‘g‘ri qilgansiz”, deganlar. Ya’ni, ikkingiz ham to‘g‘ri o‘qidingiz, ikki qiroat ham joiz. So‘ng ogoh etib: “Ixtilof qilmang, chunki sizdan oldingilar ixtilof qilib, halokatga uchragan”, deganlar. Ya’ni, avvalgi qavmlar og‘ir oqibatga olib boradigan ixtiloflarga berilib ketgan. Bu ixtiloflar nafs istaklariga ko‘ra muqaddas kitoblardagi so‘zlarni o‘zgartirishgacha borib yetgan.

Shariat ittifoq va birlikka da’vat qiladi, tafriqa (firqalanish) va bo‘linishni qattiq man etadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam go‘yo bunday demoqdalar: Qur’onni o‘qing va ma’nosiga muvofiq birlikda bo‘ling. Qandaydir shubha kelib chiqib, ixtilofga olib borsa, o‘sha shubhani yig‘ishtiring va odamlarni birlikka yetaklaydigan ochiq ma’noga qayting. Ilgarigi ummatlar kabi halokatga eltuvchi ixtilofga tushmang.

Qur’on qiroatida ixtilof qilish mumkin emas. Chunki har bir qiroat Allohdan nozil qilingan va Rasululloh sollallohu alayhi vasallam tomonidan o‘rgatilgan. Qiroatdagi ruxsat berilgan turlilik Qur’onning ma’nosiga daxl bermaydi. Demak, Qur’onning bir oyati yo so‘zi bir necha qiroatda o‘qilishi mumkin. Ulardan birortasini inkor qilgan kishi Qur’onni inkor qilgan bo‘ladi.

Ixtilofning oldini oladigan yana bir chora – yetarlicha ilm olmagan kishi Qur’on haqida, jumladan, qiroat to‘g‘risida o‘z fikri bilan so‘z yuritishi mumkin emas. Qur’on qiroati sunnat bilan sobit bo‘lgan. Shuning uchun bahstalab vaziyat yuzaga kelganda o‘zaro tortishmasdan, ilmliroq kishidan so‘rash lozim.

Ma’lumki, Qur’oni karim islomning boshlang‘ich davrida hijoz shevasiga (Makka, Madina va Toif aholisining lahjasiga) mos holda nozil qilingan. Hudaybiya sulhidan so‘ng turli arab qabilalari islomga kira boshladi. Shunda Nabiy sollallohu alayhi vasallam bir necha marta Allohdan odamlar uchun Qur’onni turli lahja va shevalarga mos holda o‘qishni yengil qilishni so‘raganlar. Turli arab qabila va urug‘lari o‘z shevasiga g‘urur bilan bog‘langan edi, shuning uchun bu yengillik ularga Qur’on ma’nolarini yaxshiroq anglash imkonini berardi. Alloh taolo u zotning iltijosidan ham ortiqroq yengillik in’om etib, Qur’oni karimni yetti harfda nozil qildi.

Bu haqda Ibn Abbos roziyallohu anhumodan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Jabroil menga (Qur’onni) bir harfda o‘qitdi. Men undan ziyoda qilishni so‘rayverdim, nihoyat, yetti harfga yetdi”, dedilar” (Buxoriy va Muslim rivoyat qilgan).

“Harf” – qiroat ilmi istilohida biror so‘zning muayyan shakllarda o‘qilishi. Shuningdek, umumiy bir uslubda o‘qish ham “harf” deyiladi. “Yetti harf” haqida ulamolar turli fikrlarni aytgan. Ba’zilar yetti harfdan murod o‘sha paytdagi arab lahjalariga moslik bo‘lganini ta’kidlagan. Ayrimlar buni qiroatdagi ixtilof (turli joiz shakl)lar yetti turkumga bo‘linishi bilan izohlagan. Boshqalar aynan muayyan adad emas, balki ko‘plik, ya’ni bir necha turdagi qiroat nazarda tutilganini aytgan. Yana ba’zilar yetti qiroatning aynan o‘zi emasligini aytgan.

Umuman, bu haqda qirqdan ziyod fikr aytilgan. “Harf” nima ekani haqida biror hadis yo rivoyat yo‘q. Shuning uchun allomalarning fikrlari ijtihodiy sanalib, umuman olganda, Qur’on kalimalarini o‘qishdagi turlilik ma’lum va mashhur, eng muhimi, mumkindir. Bu biror ixtilofga asos bo‘lmasligi kerak.

Bu – Qur’onning har bir so‘zi turlicha o‘qiladi va har kim, o‘z xohishiga ko‘ra, so‘zlarni o‘z lahjasidagi ma’noga o‘zgartirishi mumkin, degani emas, albatta. Qaysi turda bo‘lsa ham, qiroat faqat Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan tinglangan va u zot o‘qib bergan shakllardan biriga mos bo‘lishi kerak.

Demak, ilmli mutaxassis (qori) biz odatlangan, o‘qib-o‘rgangan, o‘zimiz an’anaviy hisoblagan qiroatdan farqli tarzda tilovat qilsa, bu xato emas, sahih rivoyat asosidagi qiroat bo‘ladi. Uning harfi – biz odatlangandan boshqacha, xolos.

Qiroat bobida “to‘g‘ri-noto‘g‘ri” deb tortishish ilmsizlik oqibati bo‘lib, bu xususda tortishish fitnaga, fitna esa halokatga olib boradi. Shuning uchun mo‘min kishi qiroatlardagi farqni inkor etmasligi, balki uni Allohning hikmati sifatida qabul qilishi kerak ekan.

Qodirxon MAHMUDOV,

Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi ilmiy xodimi

MAQOLA

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Muallif

Oʼzbekiston musulmonlari idorasi Matbuot xizmati