O`zbekiston musulmonlari idorasi

YaNGI LOYIHA: Eng noyob qo'lyozma asarlar yoxud kutilmagan nodir topilmalar haqida

18.12.2020 2788 10 min.

O'zbekiston musulmonlari idorasi kitob fondida saqlanayotgan qo'lyozmalarni o'rganish va xalqimizga tanitish maqsadida,“Eng noyob qo'lyozma asarlar” nomli yangi rukn ostida kutilmagan nodir topilmalar to'g'risida ajoyib maqolalar va fotolavhalar e'lon qilinadi.
Yurtimizda eng boy qo'lyozmalar jamlangan bo'lib, ularning bir qismi Diniy idora kutubxona-muzeyida saqlanadi. Qo'lyozmalar fondi alohida bo'limlardan tashkil topgan bo'lib, ularda arab, fors-tojik, eski o'zbek tili va boshqa sharq tillarida bitilgan 3 mingdan ziyod qo'lyozma, 9 mingdan ortiq toshbosma va 9 mingdan ko'p yangi nashr kitoblar mavjud.
Kutubxona-muzeyi mutaxassislari qadimiy qo'lyozmalar va boshqa yozma manbalarni saqlash, o'rganish, ilmiy asosda tadqiq etish va xalqimizga etkazish borasida yangi izlanishlarni boshlab yubordilar.
Oliy va o'rta maxsus diniy ta'lim muassasalari va ixtisoslashgan oliy ta'lim muassasalari bilan hamkorlikda qo'lyozma manbalar bilan ishlashga tayyorligimizni bildiramiz. Shuningdek, qo'lyozma asarlarni tadqiqotchi va bitiruvchi talabalar dissertatsiya mavzusi sifatida ilmiy muomalaga kiritish eng foydali va muhim ish ekanini alohida ta'kidlaymiz.

Ilk tadqiqot manbasi

Dastlabki o'rganadigan qo'lyozma manbaimiz – O'zbekiston musulmonlari idorasining kutubxona-muzeyida 1490-inventar raqami bilan saqlanayotgan Mahmud az-Zamaxshariyning ربيع الأبرار و نصوص الأخبار - “Rabi' ul-abror va nusus ul-axyor” (“Yaxshilar rivoyati va fikrlar bayoni”) qo'lyozma asaridir.

Muallif to'g'risida

“Rabi' ul-abror va nusus ul-axyor” asari muallifi Abul-Qosim Mahmud ibn Amr az-Zamaxshariy – O'rta Osiyolik alloma, arab tilshunosligi va grammatikasi asoschisi, xattot, arab-fors-turkiy lug'atlarning muallifidir.

U milodiy 1075 yil 18 martda, hijriy 467 yil Rajab oyining 27 kuni Horazmning qadimgi Zamaxshar qishlog'ida tug'ilib, boshlang'ich saboqni otasidan olganlar. Ilm-fanni chuqur o'rganish maqsadida Buxoroda bir qancha muddat Horazmshohlar davrida ijod bilan mashg'ul bo'ladi.

Otasi savodli, taqvodor, diyonatli kishi bo'lgan va ko'p vaqtini Qur'oni karim tilovati-yu namoz o'qish bilan o'tkazib, Zamaxshar qishlog'idagi bir masjidda imomlik ham qilgan.

Az-Zamaxshariy Marv, Nishopur, Isfahon, Suriya, Bog'dod, Hijoz va ikki marta Makka shahrida bo'lgan. Qayerda bo'lishidan qat'i nazar, arab tili lug'ati va grammatikasini, mahalliy aholi shevalari, maqollari, urf-odatlarini chuqur o'rganishni davom ettirgan.

Alloma ko'p asarlarini Makka shahrida yozadi. U erda u “Allohning qo'shnisi”, “Butun dunyo o'qituvchisi”, “Barcha arablar va boshqa xalqlarning ustozi”, “Horazmning shon-sharafi” kabi unvonlarga sazovor bo'lgan.

Az-Zamaxshariy mantiq, grammatika, din, lug'atlar, adabiyot, pedagogika, tarix va jo'g'rofiyaga oid 60 dan ortiq asarlar yozib, ilm-fan sohasiga katta hissa qo'shadi. Uning asarlari dunyoning ko'plab tillariga tarjima qilingan. Bugungi kunda «al-Kashshof» qo'lyozmasining 100 dan ortiq nusxasi va unga yozilgan 20 dan ortiq sharhlari dunyo fondlarida saqlanmoqda.

Mahmudaz-Zamaxshariy 538 hijriy yilda vafot etgan.

Qo'lyozma asar haqida

Kitobning nomi “Rabi' ul-abror va nusus ul-axyor” bo'lib, unda borliq hodisalarining hikmatlari hamda din va dunyo odoblari bayon etilgan. Shuningdek, asarda adabiyot, tarix va boshqa fanlarga oid hikoyalar, latifalar, suhbatlarning eng saralari jamlangan.

Uning yozilgan sanasi hozircha noma'lum. Kitob yaxshi saqlangan, muqovasi qog'oz karton, orqa jildi esa matodan qilingan. Sahifalarning holati butun, lekin teshilgan va yirtilgan joylari bor.

Asar 5 ta bo'limdan iborat bo'lib, 98 ta bobni o'z ichiga oladi (ba'zi olimlar esa “92 bobdan tashkil topgan” ham deyishgan). O'lchami bo'yi 26,5 sm. 17,5 sm. 5,5 sm.sahifalarsoni 403 ta. Nasx xatida yozilgan. Bu kitobning qo'lyozma nusxasi dunyoda kam topiladi. Toshbosma nusxasi Bayrut shahrida 1991-1992 yillar (1412-1413 hijriy)da nashr qilingan.

Bu asarning nodir qo'lyozma nusxalari O'zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik institutining asosiy fondida ham 2384-inventar raqami ostida saqlanadi. Shuningdek, Gollandiyaning Leyden shahri va Germaniyaning Berlin shahri kutubxonalarida ham ushbu asarning qo'lyozmalari mavjud. Shuningdek, Qohira, Tabriz va Bag'dod shaharlarida fors tiliga tarjima qilingan, to'rt jildli nusxalari ham mavjud.

Asardan lavhalar:

Umar ibn Abdulaziz aytgan ekanlar. Hech kim menga tobein Tovus ibn Kaysonchalik yaxshi nasihat qilmagan edi. Tovus ibn Kayson menga shunday yozadiki, agar yordam so'raydigan bo'lsang, xayr ahlidan yordam so'ragin! Shunda amalingni barchasi xayr bo'ladi. Yomon kishilardan yordam so'ramagin! Agar ulardan yordam so'rasang ishingni barchasi yomonlikka bo'ladi.

* * *

Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi qaysi bir banda birodarini Alloh uchun ziyorat qilsa, unga osmondan nido qiluvchi farishta shunday deydi: “Qanday ham yaxshi qilding, qadaming qutlug' bo'ldi, jannatdan bir joy tayyorlading”.

* * *

Til quloq bilan qalb o'rtasidagi adolatdir. Qur'onni qulog'ingiz eshitadigan va qalbingiz tushunadigan qilib o'qing.

Qo'lyozma mundarijasi
Qayd etganimizdek,kitob 5 juz, 98 bobdan tashkil topgan bo'lib, bir-biridan ajoyib va qiziqarli boblarni o'z ichiga olgan. Ayrim boblar mazmunini quyida bayon etamiz:
1-bob dunyo va oxiratni eslash to'g'risida;
2-bob osmonlar, yulduzlar, arsh va kursiy haqida;
3-bobbulutlar, yomg'ir, qor, momaqaldiroq, chaqmoq, yog'ingarchilikka oid;
4-bob havo, shamol,issiq va sovuq kunlar hamda soya-salqin haqida;
16-bob mukofot, jazo,evaz va ulushga oid;
17-bob nodonlik, nuqson, xato, buzish, o'zgartirish va shunga o'xshash narsalarga bag'ishlangan;
18-bob telbalik, ahmoqlik, g'aflat, xafalik shoshqaloqlik va sabrsizlik, foydasiz narsalar va o'yinlar bilan ovora bo'lishga doir;
19-bob sukut qildiruvchi javoblar, so'z bilan jarohat etkazish, tan olish va yuz o'girish, ta'na, shubha, qaysarlik va janjalkashlik to'g'risida;
20-bob jinoyat, gunohva ularga oid chora va jazolarhamda uzrlar, gunohlarni tark etish va tavba haqida;
33-bob safar, sayr qilish, ayrilish va jo'nash, manzilga etish, vidolashuv, uzoqda bo'lish, yaqin bo'lish, ketish-kelish va shu kabilar oid;
34-bobyoshlik va yigitlik, keksalik va shunga o'xshash mavzularga bag'ishlangan;
35-bob vatanga muhabbat va uni sog'inish, ahli oila va qadrdonlarga mehr-muhabbat ko'rsatishga doir;
60-bob ilm, hikmat, odob, kitob, qalam va shularga tegishli narsalar to'g'risida;
62-bob xiyonat, o'g'rilik, aldov, qotillik, chaqimchilik, tuhmat va sirlarni oshkor qilish haqida;
78-bob mol-dunyo, kasb, tijorat, nifoq qimmatchilik va arzonchilik, savdodagi yolg'on, to'lov va bojlar, boylik va faqirlik kabi mavzularga oid;
80-bobhazillashish, kulishning joiz o'rinlari va mazah qilishdan qaytarish kabilarga bag'ishlangan.

Hulosa

“Rabi' ul-abror va nusus ul-axyor” (“Yaxshilar rivoyati va fikrlar bayoni”) asarida har bir zamon va makon uchun muhim bo'lgan masalalar bayon etilganini inobatga olgan holda ilmiy izlanuvchilar, mustaqil tadqiqotchilar va talaba yoshlarga mazkur noyob asarni keng tadqiq etish va xalqimizga etkazishnitavsiya etamiz.

Murojaat uchun:
Telefon: +998 71 240 08 31
Telegram: https://t.me/MuzeyKutubxonaBOT
Elektron pochta: muzeykutubxona@mail.ru

Muhammadnosir ABDUVOSIYeV,

O'zbekiston musulmonlari idorasi

muzey-kutubxonasi mutaxassisi

O'zbekiston yangiliklari

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Ashuro kuni — muharram oyining o‘ninchi kunidir

04.07.2025 3837 7 min.

Islom tarixidagi eng ulug‘, ma’naviy jihatdan eng ibratli kunlardan biri Ashuro kunnidir. Har yili muharram oyining o‘ninchi kuni nishonlanadigan bu sana nafaqat ro‘za tutish fazilati bilan, balki Alloh taoloning bandalariga ko‘rsatgan marhamati, Muso alayhissalom va uning qavmini najot etganligi bilan ham ahamiyatlidir. Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam ushbu kunga alohida e’tibor berganlar va ummatlarini ham uning fazilatlaridan bahramand bo‘lishga chorlaganlar. Ashuro kuni musulmonlar uchun ma’naviy poklanish, gunohlarga kafforat va sunnatni hayotga tatbiq etish imkonidir.

Bu kun musulmonlar uchun ro‘za tutish tavsiya etilgan kunlardan biri bo‘lib, ulamolarning ko‘pchiligi bu kunni ro‘za bilan o‘tkazishni mustahab deb hisoblaydi. Ashuro kuni ro‘za tutish sunnat amallardan biri bo‘lib, uning fazilati juda katta. Tasu’o (to‘qqizinchi) va Ashuro (o‘ninchi) kunlarida ro‘za tutish payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamdan qolgan sunnatlardandir. Bu Allohning kunlaridan biri bo‘lib, U Zot o‘z bandalariga marhamat ko‘rsatgan, ya’ni U zot Kalimulloh Muso alayhissalom va Uning qavmi Bani Isroilni Fir’avn va uning qo‘shinining zulmidan najot etgan kundir.

Ashuro kunini ro‘za bilan o‘tkazishning asosiy sababi bu kunda Alloh taolo Muso alayhissalom va Bani Isroilni Fir’avn va uning qo‘shinidan najot etganidir. Payg‘ambar Muhammad sollallohu alayhi vasallam Ashuro kuni ro‘zasini juda ahamiyatli deb bilar edilar. Ibn Abbos roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Men Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamni biror kunni boshqalardan afzal deb ro‘za tutishga uringanlarini ko‘rmaganman, faqat ushbu kun — Ashuro kuni va ushbu oy — Ramazon oyidan tashqari” (Imom Buxoriy rivoyati).

Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam musulmonlarni Ashuro kuni ro‘za tutishga rag‘batlantirar va: “Ashuro kuni ro‘zasi o‘tgan bir yilning gunohlariga kafforat bo‘lishini Allohdan umid qilaman”, der edilar (Imom Muslim rivoyati).

Musulmonlar bu sunnatni Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam Madinaga hijrat qilganlaridan so‘ng amaliyotga tadbiq eta boshladilar. U kishi yahudiylarni Ashuro kuni ro‘za tutayotganini ko‘rdilar va buning sababini so‘raganlarida, ular: “Bu yaxshi kun bo‘lib, Alloh ushbu kunda Bani Isroilni dushmanlaridan najot etgan, shuning uchun Muso alayhissalom ushbu kunni ro‘za bilan o‘tkazgan”, deyishdi. Shunda Payg‘ambarimiz alayhissalom: “Men Musoga sizlardan ko‘ra yaqinroqman”, deb, o‘sha kuni ro‘za tutdilar va boshqalarga ham ro‘za tutishni buyurdilar.

Shu kundan boshlab bu amal sunnat sifatida amalga oshirila boshlandi va musulmonlar uchun o‘tgan yilning gunohlaridan poklanish, katta savob va fazilatga erishish imkoni sifatida qaraladi.

Ashuro kuni bu barcha musulmonlar uchun muhim sana hisoblanadi. Ko‘plab insonlar bu kunda ro‘za tutishga va ibodat qilishga intiladi.

Ko‘pchilik Ashuro kunini yagona holda ro‘za tutish mumkin emas, deb hisoblaydi. Ammo Azhar muassasasi o‘z fatvolaridan birida bu fikrni rad etgan. Unda ta’kidlanganidek, juma yoki shanba kuni Ashuro kuniga to‘g‘ri kelsa ham, uni alohida holda ro‘za tutish man qilingan emas.

Azhar ulamolarining ta’kidlashlaricha, imom Tahoviy rahmatullohi alayhdan rivoyat qilingan: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Ashuro kuni ro‘zasiga izn berganlar va unga targ‘ib qilganlar. Lekin bu kun shanbaga to‘g‘ri kelsa, tutmanglar, demaganlar. Buning o‘ziyoq, Ashuro har qanday kunga to‘g‘ri kelsa ham ro‘za tutish mumkinligini ko‘rsatadi”.

Shuningdek, agar Ashuro yoki Arafa kuni juma yoki shanba kuniga to‘g‘ri kelsa yoki insonning odatdagi ro‘zali kuni bo‘lsa, bu holda ro‘za tutishda hech qanday mone’lik yo‘q.

Dorul-Ifto (Misr Fatvo hay’atining 2023 yil 26 iyuldagi 7756 raqamli Professor Doktor Shavqiy Ibrohim Allom fatvosida) ham Ashuro kunini ya’ni muharramning 10-kunini yagona holda ro‘za tutish joizligini tasdiqlagan. Shu bilan birga, ixtilofdan qochish maqsadida, u bilan birga bir kun avval 9-kun yoki bir kun keyin 11-kun ro‘za tutish tavsiya etildi.

Misr Dorul-Ifto muassasasi ta’kidlashicha, muharramning 9-kunini ro‘za tutish qat’iy sunnatdir. Bu borada Ibn Abbos roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda keladi: Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam Ashuro kuni ro‘za tutganlarida, Payg‘ambarimizga yahudiy va nasroniylar bu kunni ulug‘lashlarini aytishgan. Shunda u zot: “Kelgusi yili, agar Alloh xohlasa, to‘qqizinchi kuni ham ro‘za tutaman”, deganlar. Ibn Abbos aytadilar: kelgusi yil kelmasdan Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam vafot etdilar. Bu hadisni Imom Muslim o‘z “Sahihlarida” keltirganlar.

Sunnatda Ashuro kuni ro‘zasi tutishning fazilati haqida bir qator rivoyatlar keltirilgan. Unga ko‘ra, muharram oyida ro‘za tutish tavsiya etilgan amallardan sanaladi. Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam shunday dedilar:

“Ramazondan keyingi eng afzal ro‘za Allohning oyi muharram oyida tutiladigan ro‘zadir. Farz namozlardan keyingi eng afzal namoz kechasi o‘qiladigan (tahajjud) namozdir”.

Ashuro kunining fazilati shundaki, bu kun tutiladigan ro‘za o‘tgan bir yillik gunohlarga kafforat bo‘ladi. Abu Qatoda roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: Bir kishi Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamdan so‘radi:

— Arafa kuni ro‘zasi haqida nima deysiz?

U zot: “Allohdan umid qilamanki, o‘tgan va kelgusi yilning gunohlariga kafforat bo‘ladi”, dedilar.

— Ashuro kuni ro‘zasi haqida nima deysiz? deb so‘radilar.

U zot: “Allohdan umid qilamanki, o‘tgan yilning gunohlariga kafforat bo‘ladi”, deb javob berdilar.

Shuningdek, Ibn Abbos roziyallohu anhumodan rivoyat qilinadi:

“Men Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamni biron kunni boshqalardan ko‘ra afzal deb ro‘za tutishga shunchalik intiqlik bilan intiqlik qilganlarini ko‘rmaganman, faqat ushbu kun Ashuro kuni va ushbu oy Ramazon oyi bundan mustasno”.

Ulamolarimiz Ashuro kunida ahli oilaga ko‘proq sarf qilish, ya’ni ularni quvonchli qilish, rizqda kenglik qilishning tavsiya etilgan amallardan ekanini ta’kidlaydilar. Bu Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning muborak hadislariga asoslanadi:

“Kimki Ashuro kunida o‘z ahliga (oila a’zolariga) kenglik qilsa, Alloh taolo unga butun yili kenglik beradi”.

Xulosa o‘rnida shuni eslash joizki, Ashuro kuni bu bir kunlik ro‘za orqali butun bir yillik gunohlardan poklanish umidi berilgan, Allohning maxsus marhamati to‘kilgan muqaddas kundir. Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning sunnatlaridan biri bo‘lgan ushbu ro‘zani tutmoq, uni 9-kuni yoki 11-kun bilan birga ado etmoq musulmon kishi uchun katta ajru savob manbaidir.
Shuningdek, bu kunda ahli oilaga shodlik ulashish, rizqda kenglik qilish ham sunnatga uyg‘un amallardan hisoblanadi. Demak, Ashuro kuni ibodat, muhabbat va ma’naviy yangilanish kunidir. Undan oqilona foydalangan kishi na dunyoda, na oxiratda ziyon ko‘rmaydi.

Dilshod Aliyev,
"Boloi Hovuz" masjidi imomi.