TO‘RTINCHI FASL

MISR NABIYLARI VA TAMADDUNLARI

Nuh alayhissalom davridagi to‘fondan keyin u zotning farzandlari, avval aytib o‘tganimizdek, turli taraflarga tarqalib ketdi. Som va uning o‘g‘illari Iroq, Arabiston yarimoroli, Yaman va boshqa taraflarga, Hom va uning o‘g‘illari esa Hindiston tarafga tarqaldi. Ulardan ba’zilari Af­rika qitasiga borib joylashdi. Bushman degan butparastlardan iborat jamoa Afrikaning janubi-g‘arbiy tarafida qaror topdi. Alloh taolo ularning ustidan hatantutlarni hukmdor qilib qo‘ydi. Keyinroq qora tanlilar, zanjiylar Afrikaning hamma tarafini egallab olishdi. U yerdan qochib borganlar Afrikaning o‘rmonlariga, hech kim bilmaydigan joylariga berkinib olishdi. Barbarlar esa ushbu qit’aning shimoli-g‘arbiy taraflarini o‘zlariga vatan tutdilar.

Qadimgi misrliklar esa Nil daryosi qirg‘oqlarining shimoliy qismlarini egallab olishdi. Bu xalqlarning barchasi butlarga ibodat qilar edi.

FIR’AVNLAR[1] TAMADDUNI

Misr Afrika qit’asining eng serhosil mintaqalaridan biri edi. Shuning uchun uning aholisi juda ham ko‘p bo‘lib, unda fir’avnlar davlatiga asos solindi.

Sekin-asta bu davlatning hukmdorlari xudolik da’vosini qilishga o‘tishdi. Xalqni turli-tuman ehromlar bino qurishga majburlab, haykallar yasattirishdi. Bu ishlarni o‘zlarining ta’biri bilan tamaddun – sivilizatsiya deb atadilar.

Mana shu paytlarda Ibrohim alayhissalom o‘z jufti halollari Sora onamiz bilan Misrga keldilar. Misr fir’avni Sora onamizni o‘ziniki qilib olishga urindi. Lekin u kishini fir’avndan Alloh taoloning O‘zi qutqardi. Bu voqeaning tafsilotini Ibrohim alayhissalomning hayotlari va payg‘ambarliklari xususidagi bobda Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadis orqali batafsil o‘rgangan edik.

Fir’avn Sora onamizga Hojarni hadya qilib berdi va ikkovlarini Misrni tark qilishga amr etdi. Bu gaplar ham yuqorida aytib o‘tildi.

Alloh subhanahu va taolo zolim fir’avnlarga Shom yurtidan kelgan cho‘ponlarni ustun qilib qo‘ydi. Bora-bora ular katta hududni o‘zlariga bo‘ysundirib, podshoh bo‘lib olishdi va bu xalq Halkusis degan nom bilan tanildi.

Fir’avnlarning ma’lum bir davri Tutmos (Thutmos) III (mil. avv. XV asr) hamda Ramses II (mil. avv. XIII asr) davri degan nom bilan mashhur bo‘ldi. Tutmos III hamda Ramses II Shomdagi Haysiya davlatiga qarshi urush olib borib, uni yo‘q qilishdi. Ularning diyorida xoyrotlar ziyoda bo‘ldi. Shu bi­lan birga, kufr, fisqu fasod, shirk kabi illatlar ham haddan oshib ketdi. Bu ishlarning eng yomoni shu bo‘ldiki, Banu isroilliklar ichida «Yaqinda bir o‘g‘il bola tug‘ilib, fir’avn va uning qavmini yo‘q qiladi», degan gap tarqalib, fir’avnlar Banu Isroilda tug‘ilgan o‘g‘il bolalarni o‘ldira boshlashdi.

MUSO ALAYHISSALOM

Muso alayhissalom «ulul azm» («sabot-matonatli») payg‘ambarlardan biridirlar. U zotning «Kalimulloh» degan laqablari ham bor. Muso alayhissalomning hayotlari kufrga, isyonga, shirkka qarshi kurash bilan o‘tgan.

Banu Isroil Yusuf alayhissalom davrlarida asl vatanlaridan Misrga hijrat qilgan edi.

Akalari Yusuf alayhissalomni quduqqa tashlab ketganlaridan so‘ng karvondagi yo‘lovchilar u kishini topib olib, Misr aziziga, ya’ni vazirga sotishdi.

Oradan yillar o‘tib, Yusuf alayhissalom bosh vazirlik martabasiga ko‘tarildilar va ota-onalari boshliq butun qavmlarini Misrga chaqirdilar.

Zamon o‘tishi bilan ular shu joyda o‘rnashib, o‘zlaridan ko‘payib, ko‘p sonli xalqqa aylanishdi. Qavmlaridan ko‘plab payg‘ambarlar chiqqan, qadimdan samoviy dinlar bilan aloqada bo‘lib, payg‘ambarlar keltirgan aqiyda va dinga egalik qilib yashab o‘tgan bu xalq Misrning butparastlik dinini hech qabul etmas, ayniqsa fir’avnning shaxsiga sig‘inishni mutlaqo istamas edi. O‘zini Xudo o‘rniga qo‘ygan fir’avn ularni aynan shu sababli qiynardi.

Shu bilan birga, ilohiy ta’limot, ilohiy tuzum va ilohiy adolatdan xabardor bo‘lgan Banu Isroil qavmida fir’avn o‘z shaxsi, hukmi va xudolik da’vosiga qarshi katta xavf-xatarni ko‘rardi. Banu Isroilning haqiqatdan xabardorligining o‘zi fir’avn uchun katta tashvish edi. Fir’avnga qolsa, qani endi Banu Isroil o‘zi bilgan haqiqatga amal qilmasa va o‘sha haqiqatni yerlik aholiga ham o‘rgatmasa.

Shu maqsadda fir’avn dastlab ularning oralarini bo‘lib tashladi. Banu Isroilni ezish, zug‘um o‘tkazish siyosatini olib bordi, o‘ziga sig‘ingani uchun yerlik aholini ulardan yuqori qo‘ydi. Nihoyat Banu Isroilni zaiflashtirish yo‘lini o‘ylab topdi: o‘g‘illarini bo‘g‘izlash va qizlarini tirik qoldirish siyosatini qo‘lladi. Shu yo‘l bilan asta-sekin Banu Isroilni yer yuzidan umuman yo‘qotishni rejalashtirdi. Erkaklar yo‘q bo‘lib ketaversa, odam soni kamayadi, ayollarni xohlagan ko‘yga solish oson bo‘ladi.

Buning uchun bahona ham topildi. Rivoyatlarda kelishicha, fir’avn atrofidagi gumashta sehrgar-kohinlar unga «Banu Isroildan kelajakda tug‘ilajak bir o‘g‘il bola sening mulkingning zavolidir», degan xabarni yetkazishdi.

Fir’avn o‘z mulkining zavolga uchrashiga chiday olmadi. Taxtiga bo‘lgan xavfni joniga bo‘lgan xavfdan ustun ko‘rdi. Garchi o‘zi xudolikni da’vo qilsa ham, taxtiga xavf solgani uchun ona qornidagi homiladan ham qo‘rqdi.

Fir’avnning gumashtalari uning bu zaif joyini yaxshi bilishardi. Shuning uchun fir’avnga yoqmagan toifaning qornidagi bolasini ham unga ashaddiy dushman, taxtiga ko‘z olaytirgan qilib ko‘rsatishga urinishdi. Kelajakda Banu Isroildan tug‘iladigan har bir o‘g‘il bola uning mulkining zavoli bo‘lishi mumkin. Shu bois fir’avn «Ular darhol o‘ldirilsin!» degan farmon chiqardi. Shu soatdan boshlab har bir Banu isroillik homilador ayolning yonida bir doya qo‘shilib yuradigan bo‘ldi. Ayolning ko‘zi yorishi bilan doya ko‘rar, chaqaloq o‘g‘il bo‘lsa, xabar berar va jallodlar bolani o‘ldirishardi. Shu tariqa fir’avn o‘zining misli ko‘rilmagan shafqatsiz siyosatini yurgizdi.

Muso alayhissalom davrlarida Ramses II ning fir’avn, Bani Misr podshohi (mil. avv. XIII asr) bo‘lganini ko‘pchilik ta’kidlaydi. Qur’oni Karimda Xudoning yo‘lidan chiqqan fuqarolarni o‘z xohishiga bo‘ysundirishga harakat qilgan, odamlarga o‘zining robb sifatida ko‘rsatgan, o‘ziga bo‘ysunmay, uning aytganini qilmagan, unga qul bo‘lishni xohlamaganlarga cheksiz zulm o‘tkazgan yagona hukmdori mutlaq bu shaxs mustabid podshoh sifatida sifatlanadi.

O‘zi hukmronlik qilgan yer aholisini turli toifalarga ajratib, bo‘lib tashlash barcha fir’avnlarning odatidir, chunki u faqat o‘zini, o‘z halovatini, o‘z taxtini o‘ylaydi. Taxtdan ajrab qolmaslik uchun har qanday pastkashlikdan qaytmaydi. Aholini parchalash esa fir’avnga aynan taxtni mustahkamlash, shaxsiy rohatini ta’minlash uchun kerak. Chunki fir’avn aholini toifalarga bo‘lib tashlab, ularning orasida nizo chiqarib, bir-biriga qarshi qilib qo‘ysa, ular bir-birlari bilan ovora bo‘lib, fir’avn bilan ishlari bo‘lmay qo‘yadi. Qaysi taraf o‘ziga yaxshiroq topinsa, o‘shani quvvatlab, boshqalarning tomoshasini ko‘rib, hukm suraveradi. Muso alayhissalom davrlaridagi Misr fir’avni ham shu yo‘ldan borib, Misr aholisini turli toifalarga bo‘lib tashlagan edi.

«Ulardan bir toifasini ezar, o‘g‘illarini so‘yib, qizlarini tirik qoldirardi. U buzg‘unchilardan bo‘lgan edi» (Qasas surasi, 4-oyat).

Fir’avn ezgan toifa Banu Isroil edi.

«Biz esa yer yuzida xo‘rlanganlarga beminnat ne’mat berishni, ularni peshvo qilishni, ularni vorislar qilishni va yer yuzida ularga imkon berishni, Fir’avn, Homon va ikkovining lashkarlariga ulardan qo‘rqqan narsalarini ko‘rsatishni istaymiz» (5-6-oyatlar).

Homon – fir’avnning vaziri. U har doim fir’avn qiladigan yomonliklarga bosh-qosh bo‘lib kelgan.

Fir’avn, Homon va ularning askarlari Banu Isroildagi nima uchun qo‘rqishardi? Aniqki, ular mulkiga zavol yetish xavfidan behalovat edilar. Alloh taolo ular qo‘rqqan narsani aynan Banu Isroil orqali ko‘rsatishni va’da qilmoqda.

Muso alayhissalom nihoyatda xatarli bir vaqtda dunyoga kelganlari uchun onalari nima qilishni bilmay qoldi. Fir’avnning ayg‘oqchilari yangi tug‘ilgan go‘dakning o‘g‘illigini sezib qolishsa, uni onasidan tortib olib, o‘ldirishlari mumkin. Nima qilish kerak? Biror chorasi bormi? Insonning qo‘lida hech qanday chora yo‘q. Shunda Alloh taoloning O‘zi yo‘l ko‘rsatdi.

«Musoning onasiga: «Uni emizaver. Qo‘rqqan chog‘ingda uni daryoga tashla, qo‘rqma, mahzun bo‘lma, Biz, uni senga albatta qaytaramiz va uni rasullardan qilamiz», deb vahiy qildik» (7-oyat).

«Baribir o‘lib ketadi, deb bolani tashlab qo‘yma, uni emi­zaver, noumid bo‘lma. Agar fir’avnning odamlari uni o‘ldi-rishidan qo‘rqsang, bolani sandiqqa solib, daryoga tashla». «...qo‘rqma, mahzun bo‘lma...» «Bolamga nima bo‘lar ekan, deb qo‘rqma. Jigargo‘shamdan ajrab qolyapman, deb xafa bo‘lma».

«Biz uni senga albatta qaytaramiz va uni rasullardan qilamiz», deb vahiy qildik».

Ya’ni «Biz bolangni tezda o‘zingga qaytaramiz va uni o‘zing emizasan. Kelajakda esa uni payg‘ambarlardan qilamiz».

Alloh Muso alayhissalomning onasiga bildirgan ish amalga oshdi: ichiga go‘dak Muso solingan sandiq daryoda oqib kelib, fir’avnning qasridagi boqqa kirdi. Hech narsaga qo­dir bo‘lmagan, hatto o‘ziga kerak bo‘lgan ovqatni ham tanovul qila olmaydigan go‘dak Muso dushmanning qoq o‘rtasiga kelib tushdi. Alloh taolo fir’avnning xotinining qalbiga go‘dakning muhabbatini joyladi. Uning gapi bilan go‘dakni o‘ldirmay, boqib olishga qaror qilindi. Muso alayhissalom o‘z qavmiga moyil bo‘lib o‘sib-ulg‘aydilar. Bir kuni Banu isroillik bir odam yerlik qibtiy bilan janjallashib qoldi. Banu isroillik Muso alayhissalomdan yordam so‘radi. Muso alayhissalom qibtiyni bir urib, o‘ldirib qo‘ydilar.

Boshqa bir kuni xuddi shunga o‘xshash holat yana takrorlandi. Muso alayhissalom bo‘lgan voqealardan ta’sirlanib, buning oqibati nima bo‘lar ekan, deb hadiksirab yurganlarida u kishiga xabar keldi. Bu haqda Qasas surasida shunday deyilgan.

«...va shaharning narigi chetidan bir kishi shoshib kelib: «Ey Muso, aniqki, a’yonlar seni o‘ldirish uchun til biriktirmoqdalar. Chiqib ket! Men senga nasihat kiluvchilardanman», dedi» (20-oyat).

So‘ng Muso alayhissalom Madyan yurtiga bosh olib ketdilar. U yerda ikki qizga qo‘ylarini sug‘orishda yordam berdilar. O‘sha ikki qizning otalari bo‘lmish Shuayb alayhissalom Muso alayhissalomga sakkiz yoki o‘n yil ishlab berish sharti bilan qizlaridan birini nikohlab berishni taklif qildilar va bu gap amalga oshdi ham. Oradan yillar o‘tdi. Vaqti-soati kelganda, Muso alayhissalom o‘z ahllari bilan Misrga qaytishga qaror qildilar. Siyno mintaqasiga yetib kelganlarida Alloh vahiy qilib, u zotni fir’avn va uning qavmiga payg‘ambar qilib yubordi. Shu bilan birga, Alloh Muso alayhissalomga akalari Horunni yordamchi qilib berdi, u zotni mo‘jizalar bilan qo‘llab-quvvatladi.

Muso alayhissalom fir’avnni Allohga da’vat qilar, u esa o‘z siyosatida, isyonda davom etib, o‘zining xudo ekanini da’vo qilar, u zotni yolg‘onchiga chiqarar edi. Muso alayhissalomning qo‘llarining oq bo‘lib chiqishi, hassalarining ilonga aylanib, harakatga kelishi kabi mo‘jizalarni fir’avn sehr deb da’vo qildi. Sehrgarlarni to‘plab, ular bilan Muso alayhissalom orasida bellashuv o‘tkazishni, kim g‘olib kelishini aniqlashini e’lon qildi.

Alloh taolo bu hakda Nozi’ot surasida xabar bergan:

«Senga Musoning xabari keldimi?» (15-oyat)

Ya’ni «Senga Musoning xabari kelgan, buni bilasan».

«Esla, Robbi unga muqaddas Tuvo vodiysida nido qildi» (16-oyat).

Tur tog‘ida – Tuvo deb atalgan muqaddas vodiyda Muso alayhissalom boshqalarga nasib etmagan marhamatlarga jumladan, Haq subhanahu va taolo bilan roz aytishish bevosita so‘zlashish sharafiga muyassar bo‘lganlar. Oyatda mana shu ulkan hodisa zikr qilinyapti. O‘shanda Alloh taolo Muso alayhissalomga dedi:

«Fir’avnning huzuriga bor, u tug‘yonga ketdi» (17-oyat).

Allohni unutib, tug‘yonga ketgan, haddidan oshib, kishilarga zulmni ko‘paytirgan, hattoki xudolik da’vosini ham qilgan zolimga, tug‘yonga ketgan podshohga Alloh taolo O‘z payg‘ambari Muso alayhissalomni yuborib, yumshoq gapirishni tayinlayapti.

«Ayt: «Senda poklanishga (rag‘bat) bormi?» (18-oyat)

Ya’ni «Ey fir’avn, senda kofirlikdan, xudolik da’vo­sini qilishdan va boshqa gunohlaringdan poklanishga rag‘bat bormi?» degin.

Kunda dinga da’vat qiluvchilar uchun katta ibrat bor. Ulap da’vat qilinayotgan shaxs fir’avn bo‘lsa ham, unga yumshoq gapirib, tushuntirib, da’vat qilish kerak.

«...va seni Robbingga hidoyat qilsam, shoyadki, qo‘rqsang» (19-oyat).

Ya’ni «Men seni Robbingni rozi qiladigan narsaga hidoyat qilaymi? Shoyad, o‘sha hidoyatga amal qilib, Allohdan qo‘rqadigan, Unga taqvo qiladigan bandalardan bo‘lsang».

Ushbu oyatda oldin hidoyat, keyin qo‘rqish zikr qilinishi ham o‘ziga yarasha hikmatga ega, chunki banda hidoyat topmaguncha, Allohdan qo‘rqmaydi.

Keyingi oyatlarda esa Muso alayhissalom bilan fir’avn orasida bo‘lib o‘tgan mojarolar zikr qilinadi.

«...va unga katta oyat-alomatni ko‘rsatdi» (20-oyat).

Alloh taolo O‘z payg‘ambarlarini qo‘llab-quvvatlash, kishilarga ularning haqiqiy payg‘ambar ekanini tan oldirish uchun mo‘jizalar beradi. Muso alayhissalomga ham Alloh taolo ko‘plab mo‘jizalar bergan. Mo‘jizani Qur’oni Ka­rim ba’zida «oyat-alomat» deydi. Bu oyatdagi ulkan alomatdan murod Muso alayhissalomga berilgan katta mo‘jiza – qo‘llaridagi hassaning ilonga aylanishidir. Demak, shu mo‘jizani u zot zolim fir’avnga ko‘rsatdilar. Shunda

«U yolg‘onchiga chiqardi va osiy bo‘ldi» (21-oyat).

Ya’ni fir’avn Allohning payg‘ambari bo‘lmish Muso alayhissalomni yolg‘onchiga chiqardi, Alloh taoloning amriga isyon qildi.

«So‘ng ortiga o‘girilib, tezlab ketdi» (22-oyat).

Ya’ni fir’avn Muso alayhissalom tomonlaridan ko‘rsatilgan mo‘jizalarni ko‘rganidan so‘ng ortiga o‘girilib, tezlab yurib ketdi.

«Keyin (odamlarni) to‘pladi va nido qildi» (23-oyat)

Fir’avn Muso alayhissalomning oldlaridan burilib ketganidan keyin borib, o‘z hukmi ostida yashayotgan odamlarni bir joyga to‘pladi va

«Men sizlarning eng oliy robbingizman», dedi» (2 oyat).

Ya’ni robblik da’vosini qildi. Qilganda ham, eng oliy robblik da’vosini qildi, chunki Muso alayhissalom fir’avnni ham, boshqalarni ham Robbul olaminga ibodat qilishga da’vat qilgan edilar. Fir’avn o‘zining bu ishi ila «Muso da’vat qilayotgan Robb emas, eng oliy robb menman», demoqchi bo‘ldi.

«Alloh uni avvalgi va oxirgi(gunoh)lari uchun bezdiruvchi iqobga oldi» (25-oyat).

U bo‘lsa aqlini yo‘qotib: «Men sizlarning eng oliy robbingizman», deb yuribdi.

Va’dalashilgan kunda bo‘lib o‘tgan bellashuvda Muso alayhissalom sehrgarlar ustidan g‘olib keldilar. O‘zlari qilib yurgan narsa botil ekani ayon bo‘lib, Allohga iymon keltirgan sehrgarlarni fir’avn osishga buyurdi, ularni qatl qildi. So‘ng Banu Isroilga nisbatan ozorlar yana ham shiddatli tus oldi. Shunda Alloh subhanahu va taolo fir’avnni v uning qavmini qahatchilik – ocharchilik yillari bilan siquvga oldi. Shunda ham ular o‘z ishlaridan qaytishmagach, Alloh taolo ularga boshqa uqubatlarni ham nozil qildi.

Alloh taolo bu haqda A’rof surasida shunday xabar bergan:

«Ustlariga to‘fon, chigirtkalar, kanalar, baqalar va qonni ochiq-oydin va mufassal belgilar qilib yubordik. Mutakabbirlik qildilar va jinoyatchi qavm bo‘ldilar» (133-oyat).

Ya’ni Alloh taolo fir’avn va uning ahli va’z-nasihatga quloq tutsin, insofu iymonga kelsin, qilayotgan jinoyatlaridan qaytsin deb, ularga mufassal tarzda, alohida-alohida qilib oyat-belgilarni yubordi. Ba’zi ulamolarning fikricha, Isro surasida «Batahqiq, Musoga to‘qqizta ochiq-oydin oyat-mo‘jiza berdik» deyilishiga qaraganda, to‘qqiz yilda to‘qqizta oyat-mo‘jiza yuborilgan, chuponchi: aso, qo‘l, qahatchilik, meva va jonlarni nuqsonga uchratish, to‘fon, chigirtka, mita, baqa va qon.

Bu holat haqida imom Ibn Jarir Tabariy Sa’id ibn Jubayp roziyallohu anhudan quyidagi rivoyatni keltiradilar:

«Muso alayhissalom fir’avnning huzuriga kelib, «Banu Isroilni men bilan qo‘yib yuborgin» deganida, fir’avn ko‘nmadi. Shunda Alloh taolo ularning ustiga to‘fon - shiddatli ^mgir yubordi. Ustlaridan sel qilib quydi. Ular «Bu ilohiy achob bo‘lsa kerak», deb qo‘rqishdi va Musoga: «Robbingga duo sil, bizdan yomg‘irni daf etsin. Biz senga iymon keltiramiz va liauy Isroilni sen bilan qo‘yib yuboramiz», deyishdi. Muso amayhissalom duo qilgan edilar, ijobat bo‘ldi. Biroq ular iymon keltirishmadi, Banu Isroilni qo‘yib ham yuborishma-di. Usha yili Alloh ularga bundan oldin yetishmagan turfa shroat, meva va o‘t-o‘lanlarni o‘stirdi. Ular: «Biz orzu qilgan parsa shu edi», deyishdi. Alloh ularning ustidan chigirtka ialosini yuborib, o‘simliklarga zavol yetkazdi. Ular chigirt-kalardan o‘simliklarga yetayotgan zararni ko‘rib, nabototning urug‘i ham qolmasligiga ishonishdi va: «Ey Muso, Robbingga duo qil, bizdan chigirtka balosini daf etsin, biz senga iymon keltiramiz va Banu Isroilni sen bilan qo‘yib yuboramiz», de­yishdi. Muso alayhissalom duo qildilar. Alloh ularni chi­girtka balosidan xalos etdi. Ular esa yana iymon keltirish­madi, Banu Isroilni ham qo‘yib yuborishmadi. Ular donlarni uyda saqlashni o‘rganib olishdi va xotirjam: «Endi saqlab olaveramiz», deyishdi. Shunda Alloh ularga mitani (donning o‘chidan chiqadigan qurt) yubordi. Ulardan bir kishi tegirmonga o‘n jarib (don) olib borsa, o‘n qafiz ham un chiqmaydigan bo‘ldi[2]. Shunda ular: «Ey Muso, Robbingga duo qil, bizdan mitani daf etsin, biz senga iymon keltiramiz va Banu Isroilni sen bilan qo‘yib yuboramiz», deyishdi. Muso alayhissalom Allohga duo qildilar va ulardan bu azob yiroqlashdi. Ammo ular Banu Isroilni qo‘yib yuborishdan yana bosh tortishdi.

Bir kuni Muso alayhissalom fir’avnning huzurida o‘tirganlarida birdan baqaning ovozini eshitib qoldilar va fir’avnga: «Sen va qavming buni nima deb o‘ylaysan?» dedilar. U (fir’avn): «Bu ham bir balo bo‘lmasa edi», deb javob berdi. Kechga borib ularning har biri tomog‘igacha baqaga ko‘milib o‘tirar, gapirmoqchi bo‘lishsa, og‘izlariga baqa kirib ketar edi. Ular yana Musoga: «Robbingga duo qil, bizdan manavi baqalarni daf etsin. Keyin biz senga iymon kelti­ramiz va Banu Isroilni sen bilan birga qo‘yib yuboramiz», deyishdi. Alloh ulardan baloni daf etdi, lekin qavm yana iymon keltirmadi. So‘ng Alloh ularning ustiga qon balosini yubordi. Anhorlardan, quduqlardan, idishlaridan suv olmoqchi bo‘lishsa, yangi qon chiqar edi. Ular bu hakda fir’avnga arz qilib: «Biz qon balosiga uchradik. Toza ichimlik qolmadi», deyishdi. Fir’avn: «U (Muso) sizlarni sehrlab qo‘ygan bo‘lsa, ajab emas», dedi. Ular: «Qayerdan sehrlaydi? Biz idishlarimizda suv topa olmayapmiz, yangi qondan boshqa hech vaqo yo‘q!» deyishdi. So‘ng kelib: «Ey Muso, Robbing­ga duo kil, bizdan qon balosini ko‘tarsin. Keyin biz senga iymon keltiramiz va Banu Isroilni sen bilan birga qo‘yib yuboramiz», deyishdi. Balo daf bo‘ldi. Ular yana iymon keltirishmadi, Banu Isroilni qo‘yib ham yuborishmadi». Alloh taolo Toho surasida xabar bergan: «Musoga «Bandalarim ila kechasi yo‘lga tush, ularga dengizdan quruq yo‘l och, yetib olishlaridan xavf qilma va qo‘rqma», deb vahiy qildik» (77-oyat).

Fir’avnning zulmi va tug‘yoni yana ham avjiga chiqdi. O‘shanda Alloh taolo payg‘ambari Muso alayhissalomga o‘z qavmi bilan Shom diyoriga hijrat qilishni buyurdi. Fir’avn va uning odamlaridan qochib, Qizil dengizning shimolidagi tor qismiga yetganlarida Allohning izni bilan Muso alayhissalom hassalari bilan dengizni urdidar. U yer dan oson o‘tadigan yo‘l ochildi. U zot qavmlari bilan mana shu yo‘l orqali o‘tib oldilar.

«Fir’avn lashkarlari bilan ularning ortidan ta’qib etdi. Dengiz ularni o‘raganicha o‘rab oldi» (78-oyat). Fir’avn o‘z askarlari bilan Banu Isroilni quvib kelib, ortlaridan dengizga tushdi. Ular dengiz tubida ketishayotgan bir paytda to‘xtab turgan suv birdan harakatga keldi va barchalari to‘lqinlar ostida qolib ketishdi. Alloh taolo ularni shu zaylda halok qildi. Muso alayhissalom va u zot bilan birga bo‘lganlar esa qirg‘oqning narigi tomoniga eson-omon yetib olishdi.

«Fir’avn o‘z qavmini adashtirdi, to‘g‘ri yo‘lga boshlamadi» (79-oyat).

Oqibat shu tarzda yakun topdi. Xudoga emas, fir’avnlarga ergashganlar doimo shunday oqibat topadilar.

Alloh taolo fir’avn va uning lashkarini g‘arq etib, Banu Isroilni zulm, jabr-sitamdan ozod qildi.

Yahudiylar Muso alayhissalomdan yegulik-taom so‘rashdi. Alloh taolo ularga osmondan mann (shirinlik, taom) va salvo (pishirilgan bedana) tushirdi. Muso alayhissalom ular bi­lan yurishni davom ettirib, nihoyat Siyno mintaqasiga yetib bordilar. Muso alayhissalom toqqa chiqib, u yerda qirq kun turdilar. O‘shanda Alloh taolo u zot bilan bevosita gaplashdi va Tavrotni nozil qildi, toshdan bo‘lgan lavhlarga yozilgan nasiyatlarni berdi. So‘ng Muso alayhissalom o‘z qavmlariga qaytdilar. Ularning tilladan o‘zlari yasab olgan buzoqqa ibodat qilayotganlarini ko‘rib, juda qattiq g‘azablandilar. So‘ngiqob tarzida ularga bir-birlarini o‘ldirishga amr qildilar, Bu amr Allohdan bo‘lgan edi. Shundan so‘ng u zot qavmlariga Alloh subhanahu va taolo ularga tiyhni, ya’ni adashib-uloqib yurishni, zoye bo‘lishni yozgani, bu ishlar Siyno sahrosida qirq yil davom etishi haqida xabar berdilar.

Muso alayhissalom Horun alayhissalomdan keyin vafot etdilar. Banu Isroilni Muqaddas zaminga u zot emas, Yusha’ ibn Nun olib kirdilar. Muso alayhissalom bu dunyoni 120 yoshlarida tark etdilar va O‘lik dengizining shimoli-sharqiy tarafida, Muob mintaqasidagi Nibu (Nebo) tog‘iga dafn etildilar.

Muso alayhissalomning qissalari Qur’oni Karimda eng ko‘p kelgan qissadir.

Mulohaza qilinsa, Muso alayhissalom insoniyat ilohiy ta’limotlardan juda ham uzoqlashgan bir paytda payg‘ambar bo‘lganliklari anglashiladi.

U zot payg‘ambar bo‘lib kelgan qavm podshohni «iloh» deb e’tiqod qilgan, jamiyat esa o‘zida barcha nobakorliklarni mujassam etgan edi. Ular har bir kattayu kichik masalada ilohiy ta’limotdan uzoqlashib, o‘zlari ixtiro qilgan nobakorliklarga amal qilishga o‘tib olishgandi.

Shuning uchun Muso alayhissalom ularga ko‘plab tushuntirish ishlari olib borgan bo‘lsalar ham, u zotning qavmlaridan bo‘lgan bir guruh yoshlardan boshqa hech kim ilohiy yo‘lga yurmadi. Aksincha, ular o‘zlariga payg‘ambar bo‘lib kelgan zotni o‘ldirishga qasd qilishdi.

Muso alayhissalomning fir’avn va uning ahli bilan bo‘lgan kurashlari kofir qavmning Alloh taolo tomonidan g‘arq qilinishi ila yakunlandi.

Boshqa payg‘ambarlarning qissalarida kofir qavm halok bo‘ladi, payg‘ambar va unga iymon keltirganlar najot topadilar, ammo Muso alayhissalom qissasida asosiy voqealar kofir qavm halok bo‘lganidan keyin boshlanadi. Fir’avn va uning qavmi halok bo‘lganidan keyin Muso alayhissalom va u zotning akalari Horun alayhissalom o‘z qavmlari bilan yuzma-yuz qoladilar.

Uzoq muddat qullikda, azob-uqubatda yashagan bu qavm A.lloh taolo ozod qilib, O‘z ne’matlarini ato qilganidan keyin turli noshukrliklar qilishni boshladi.

Muso alayhissalom ularni insofga, shukr qilishga chaqirib, da’vat qilib, ko‘p urindilar. Alloh taolo ham ularga tanbeh uchun turli azob-uqubatlarni yo‘llab turdi. Ammo xalq insofga kelmadi. Banu Isroilning nobakorligi borgan sari kuchayib boraverdi. Oxir-oqibat Alloh taolo ularning yosh bolalaridan boshqa barchalarini doimiy adashuvda o‘lib ketishlarini iroda qildi.

Muso alayhissalomning qissalari Qur’oni Karimda bunchalik ko‘p kelishining asosiy sabablaridan biri Banu Isroil ilohiy kitobga – Tavrotga amal qilib yashashi talab etilgan qavm edi. Musulmonlar ham oxirgi ilohiy kitob – Qur’oni Karimga amal qilib yashashlari lozim va nobud ummatdir. Ana shu ma’noda ular hammadan ko‘ra Banu Isroildan ko‘proq ibrat olishlari va ular yo‘l qo‘ygan xatolarni takrorlamasliklari kerak. Shuning uchun ham Qur’oni Karim bu masalaga alohida e’tibor bergan.

FIR’AVNLARDAN KЕYINGI MISR

Muso alayhissalom davridagi fir’avn halok bo‘lgach, fir’avnlar davlati zaiflashdi. Miloddan avvalgi 525 yilda Misrni forslar, keyinroq Aleksandr Makedons­kiy rahbarligidagi ig‘riqiylar bosib olishdi. Undan so‘ng Misrga batolima (batlamiylar, ptolemeylar) degan sulola, undan keyin rumliklar hukmronlik qilishdi. So‘ng Misrda nasroniy dini tarqaldi va u yerning aholisi «qibtlar» degan nom bilan tanildi. Islom fathi kelguncha shu zaylda davom etishdi va Islom ularni zalolatdan qutqardi.

KЕYINGI MAVZULAR:

BЕSHINCHI FASL. ARABISTON YARIMOROLI;

Boida arablar;

Hud alayhissalom;

Solih alayhissalom;

Shuayb alayhissalom;

Shuayb alayhissalom va u zotning qavmlari qissassi;

[1] Fir’avnlar – qadimgi Misr podshohlari.

[2] Jarib, qafiz – o‘lchov birliklari. 1 jarib 132 litr, 4 qafiz esa 33 litr sig‘imga teng.