Bugun, 22 fevral kuni muhtaram Prezidentimiz tashabbuslari bilan tashkil etilgan “I Xalqaro ziyorat turizmi forumi” o‘z ishini boshladi.
Mamlakatimizda ilk bora o‘tkazilayotgan mazkur forum O‘zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi tomonidan Din ishlari bo‘yicha qo‘mita, O‘zbekiston musulmonlari idorasi, “Vaqf” xayriya jamoat fondi, Tashqi ishlar vazirligi, Buxoro viloyati hokimiyati, Ta’lim, fan va madaniyat masalalari bo‘yicha Islom tashkiloti (ISESCO) hamda Jahon sayyohlik tashkiloti (UNWTO) ko‘magida tashkil etildi.
Forum Qur’oni karim oyatlari tilovati va xayrli duolar bilan boshlandi. Tadbirda dunyoning 30 dan ortiq davlatidan 120 dan ziyod vakillar ishtirok etmoqda.
Nufuzli anjumanning ochilishida O‘zbekiston musulmonlari idorasi raisi, muftiy Usmonxon Alimov hazratlari yurtimizning sayyohlik imkoniyatlarini dunyoga keng targ‘ib etish, O‘zbekistonni islom dunyosida ziyorat-turizmi bo‘yicha yirik markazlardan biriga aylantirish ushbu forumning asosiy maqsadi ekanini alohida qayd etdilar. Shuningdek, mamlakatimizda ziyorat turizmi bo‘yicha amalga oshirilgan ishlar va Islom dini ta’limotlarida keltirilgan safar qilishning foydali jihatlari haqida bayon qildilar. Quyida muftiy hazratlarining nutqlarini e’tiboringizga havola etamiz.
Saytimiz orqali forum jarayonlari kuzatib boring.
بسم الله الرحمن الرحيم
الحَمْدُ للهِ الذِي خَلَقَ لَنَا الأَرضَ وذَلَّلَها، وسَهَّلَ لَنَا السَّيْرَ
فِي مَنَاكِبِها، وأَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ، وأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ ورَسُولُهُ، خَيْرُ النَّاسِ خُلُقاً فِي الحَضَرِ والأَسفَارِ، صلى الله عليه وسلم وَعَلَى آلهِ وصَحْبِهِ وعَلَى أَتْبَاعِهِمْ
صَلاَةً وسَلاَماً دَائمَيْنِ. أَمَّا بَعْدُ،
Assalomu alaykum va rahmatullohi va barokatuhu!
Muhtaram mehmonlar, xalqaro tashkilotlar vakillari va forum ishtirokchilari.
Alloh taboraka va taologa cheksiz hamdu sanolarimiz, Hazrati Payg‘ambarimiz Muhammad mustafo sollallohu alayhi vasallamga behisob salavotu salomlarimiz bo‘lsin.
O‘zbekiston zaminida o‘tkazilayotgan “Birinchi xalqaro ziyorat turizmi forumi”da ishtirok etish uchun dunyoning turli yerlaridan tashrif buyurgan Siz aziz mehmonlarimizga samimiy salomlarimizni yo‘llaymiz. Barchangizga sihat-salomatlik, tinchlik-xotirjamlik, sharafli va mas’uliyatli vazifalaringizda ulkan muvaffaqiyatlar tilaymiz.
O‘zbekiston diyoridan jahon tamadduniga o‘zining ulkan hissasini qo‘shgan buyuk olimlar yetishib chiqqanki, ular qo‘nim topgan muborak joylar, ular barpo ettirgan muhtasham binolar va ma’naviy meroslarni ko‘pchilik o‘z ko‘zi bilan ko‘rishni orzu qiladi.
O‘zbekiston qadimgi Buyuk ipak yo‘li chorrahasidagi mamlakat sifatida dunyoga tanilgan. Yurtimiz tarixi, jahon tamadduni va ilm-fani rivojiga qo‘shgan hissasi, tarixiy-me’moriy yodgorliklari va allomalari, mehmondo‘st xalqi bilan barchaning e’tiborini o‘ziga jalb etib kelmoqda.
Tarixiy bino va obidalar ko‘pligi bo‘yicha yurtimiz dunyoda 9-o‘rinni egallaydi. O‘zbekiston yetti mingdan ortiq kadimiy-me’moriy va tarixiy obidalarga ega. Mamlakatdagi ikki yuzdan ziyod tarixiy yodgorliklar va me’moriy obidalar YUNЕSKOning madaniy merosi ro‘yxatiga kiritilgan. Ularning aksariyati qayta tiklandi, ta’mirlandi va chor atrofi obodonlashtirildi.
Muhtaram Prezidentimiz tomonidan sohaga oid qabul qilingan farmon va qarorlar ziyorat turizmini rivojlantirishga katta xizmat qilmoqda. Bugungi kunda 45 ta davlat fuqarolari uchun 30 kungacha vizasiz tartib joriy etilgani sayyohlarning mamlakatimizga qiziqishini yanada oshirdi.
Davlatimiz rahbarining sohaga oid farmon va qarorlari mavjud imkoniyatlarni ro‘yobga chiqarish sari tashlangan muhim qadamlar bo‘ldi. Mazkur qarorlarga muvofiq, diyorimizga tashrif buyurayotgan chet ellik sayyohlarga qulay shart-sharoitlar yaratish, servis xizmatlar sifatini yanada yaxshilash bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Sayyohlar orasida Islom madaniyati obidalari, ulug‘ allomalarimiz qadamjolarini ziyorat qiluvchilar tobora ko‘payib bormoqda. Buxoro shahridagi muborak qadamjolar – Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy, Xoja Orif Revgariy, Xoja Mahmud Anjir Fag‘naviy, Xoja Ali Romitaniy, Xoja Muhammad Boboyi Samosiy, Sayyid Amir Kulol, Xoja Bahouddin Naqshband va Chorbakr majmualari eng tabarruk ziyoratgohlar hisoblanadi. Shuningdek, Buxoro shahridagi Mir Arab madrasasi, Masjidi Kalon, Labi havuz va Ark majmuasi kabi muhtasham me’moriy obidalar ham ko‘plab sayyohlarning diqqat markazida bo‘lmoqda. Ayni kunlarda Abdulxoliq G‘ijduvoniy tavalludining 915 yilligi va Bahouddin Naqshbandning 700 yillik yubileylariga ham qizg‘in tayyorgarlik ishlari olib borilmoqda.
Ma’lumki, butun jahondagi musulmonlar soni 1,8 milliardga yaqin. Shundan qariyb 150 millioni har yili sayohat qiladi. Shuni inobatga olib, mamlakatimizda Islom diniga e’tiqod qiluvchi sayyohlarga ham ibodat amallarini bajarish bo‘yicha zarur qulayliklar hozirlandi. Jumladan, yurtimiz mehmonxonalaridagi xonalarning jihozlari safidan Qur’oni karim, joynamoz hamda qibla ko‘rsatkich ham joy oldi. Aeroport va vokzallarda namozxonalar tashkil etildi. Katta yo‘l bo‘yidagi masjidlar soni ko‘paytirilib, ulardagi sharoitlar yaxshilandi va bunday ishlar faol ravishda davom ettirilmoqda.
Shuningdek, “halol” yorliqli oziq-ovqat mahsulotlari va xizmatlarga qiziqish kun sayin ortib bormoqda. Shu munosabat bilan o‘tgan yili O‘zbekiston islomiy standartlashtirish bo‘yicha xalqaro tashkilotga a’zo bo‘ldi.
O‘zbekiston musulmonlari idorasi ham ziyorat turizmini rivojlantirishga o‘zining munosib hissasini qo‘shib kelmoqda. O‘zbekiston musulmonlari idorasi huzurida “Muslim-tur” sayyohlik firmasi tashkil etilib, yurtimizdagi qadamjo, ziyoratgoh va tabarruk maskanlarga mahalliy va xorijiy fuqarolarning ziyoratlarini uyushtirish bilan shug‘ullanib kelmoqda.
Bugungi nufuzli anjumanimizga dunyoning Malayziya, Indoneziya, Misr, Pokiston, Kuvayt, Saudiya Arabistoni, Ozarbayjon, Turkiya, Rossiya, Hindiston kabi ko‘plab mamlakatlari, shuningdek, xalqaro tashkilotlarning vakillari tashrif buyurgani anjumanning ahamiyatini yanada oshirmoqda.
Buxoroda ilk bor o‘tkazilayotgan birinchi xalqaro ziyorat turizmi forumi qatnashchilari Buxoroning G‘ijduvon, Shofirkon, Vobkent, Romitan va Kogon tumanlarida joylashgan qutlug‘ qadamjolarni ziyorat qiladilar.
Alloh taolo Qur’oni karimda shunday marhamat qiladi:
هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِي مَنَاكِبِهَا
وَكُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَإِلَيْهِ النُّشُورُ
«U (Alloh) sizlarga Yerni xoksor (bo‘ysunuvchi) qilib qo‘ygan zotdir. Bas, u (Yer)ning har tomonida (sayohat, tijorat yoki dehqonchilik qilib) yuringlar va (Allohning bergan) rizqidan yenglar! (Qiyomat kuni) tirilib chiqish Uning huzurigadir» (Mulk, 15).
Darhaqiqat, safar qilishning foydali bo‘lishi uning nima maqsadda ekaniga bog‘liq. Bunga jahonga mashhur, hadis ilmining sultoni Imom Buxoriy bobomizning hayotlari yorqin misol bo‘la oladi. Ulug‘ muhaddis bobomiz umrining ayni navqiron davrlarini xorijda ilm talabida safarda o‘tkazganlar. Jahon kezib ilm olgan bobomizning ilmiy meroslari hozirgi paytgacha butun dunyoga ziyo tarqatmoqda.
Hazrati Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallam bir hadisi shariflarida:
سَافِرُوا تَصِحُّوا وَتُرْزَقُوا
“Safar qilinglar, sog‘lom va rizqu nasibali bo‘lasizlar”, deb marhamat etganlar.
Manbalarda keltirilishicha, safar qilishda sog‘liq va ruhiy tetiklik uchun ko‘p manfaatlar bor. Chunki safar tabiatan harakatga bog‘liq bo‘ladi va tabarruk joylar ziyorati kishiga ruhiy quvvat bag‘ishlaydi.
Safarga targ‘ibdan maqsad ham kishining safar davomida ko‘rgan-kechirgan holatlaridan ijobiy taassurot olmog‘iga va hayotda himmatli bo‘lishga erishmog‘idir. Zero, arab tilidagi safar so‘zining yana bir ma’nosi ham “kashf etmoq, ko‘rsatmoq”dir.
Solih zotlardan biri hazrat Bishr Xofiy bunday deganlar: “Ey zohidlar jamoasi! Sayohat qilinglar, yaxshilardan bo‘lasizlar, chunki suv oqsa, yaxshi bo‘ladi. Agar suv bir o‘rinda ko‘p tursa, buziladi”.
Demak, inson ko‘p safar va ziyoratlar qilib turishida uning jismonan sog‘ligi, ruhiy tetikligi va ma’naviy olamiga juda katta foydalari bor.
Muhtaram tadbir ishtiroklari, bugungi o‘tayotgan ziyorat turizmi bo‘yicha birinchi xalqaro forum har jihatdan foydali bo‘lishini bildirib, anjuman ishiga ulkan muvaffaqiyatlar tilayman.
Vassalamu alaykum va rahmatullohi va barakotuh.
Usmonxon ALIMOV,
O‘zbekiston musulmonlari idorasi raisi, muftiy
Bismillahir Rohmanir Rohiym
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam zamonlarida asosiy manba Allohning Kitobi va Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlari bo‘lgan. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ummatga hamma ishlar – hukm, fatvo, iqtisodiy va siyosiy nizomlarda asosiy manba bo‘lganlar. U zotdan keyin hadislar islom shariatida asosiy tayanch bo‘lib kelmoqda.
Lekin vaqt o‘tishi bilan hadislarga bo‘lgan qarash o‘zgarib ketdi. Ayrim siyosiy oqimlar tarafidan hadislarga hujum boshlandi. Islom dinidagi shar’iy hukmlar faqatgina Qur’oni karimdan olinishi, undan boshqa hech qanday narsadan hukmlar olinmaslik da’vosi ko‘tarildi. Jumladan, hozirgi kundagi shohidiylar va qodiyoniylar kabi firqalar o‘zlarini “Qur’oniy – faqat Qur’oni karim hukmiga amal qiluvchi” sanab hadislarini inkor qildilar. Qodiyoniylar fikricha hadislar tarixiy e’tibordan o‘rganiladi, hadis shar’iy dalil bo‘lmaydi.
Ayrim firqalar hadislarni ochiqdan-ochiq inkor qiladi. Lekin ayrim toifalar hadislarni ochiqdan-ochiq inkor qilmasa ham “Qur’oni karimga amal qilish” shiori ostida hadislarni inkor qiladi. Shu sababli hadisni inkor qiluvchilar da’volari va ularga raddiya berishdan oldin hadis va hadislarni Qur’oni karim bilan bog‘lik ekani haqida ma’lumot berib o‘tish zarurati tug‘iladi.
Hadis muhaddislar istelohida. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan so‘z, fe’l, taqrir, xalqiy (tana tuzilishiga oid) yoki xulqiy (xulq-atvorga oid) sifat va siyratdan iborat nubuvvatdan oldingi va keyingi qolgan asarlar. Siyrat, xulq, shamoil, xabarlar, so‘zlar va fe’llarni naql qiladilar. Bular bilan shar’iy hukm sobit bo‘lishi yoki hukm sobit bo‘lmasligini e’tiborga olmaydilar. Muhaddislar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni hidoyatga boshlaguvchi ekanliklari e’tiboridan hadis haqida bahs yuritadilar.
Usul olimlari istelohida hadis. Nabiy sollallohu alayhi vasallamdan so‘z, fe’l va taqrirdan iborat naql qilingan so‘zlar. Usul olimlari o‘zlaridan keyingi mujtahidlarga qoidalarni joriy qilgan va hayot dasturini insonlarga bayon qilgan Rasululloh sollallohu alayhi vasallam haqlarida bahs yuritadilar. Usul olimlari Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni shar’iy qonunlarni joriy qiluvchi sifatida hadislarni o‘rganadilar.
Faqihlar istelohida hadis. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan farz va vojib bo‘lmasdan, balki bularga muqobil bo‘lib sobit bo‘lgan hukmlar. Faqihlar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni fe’llari shar’iy xukmga dalolat qilishdan tashqariga chiqmasligini e’tiborga olishadi. Shuning uchun shar’iy hukmlar bandalarga nisbatan vojib, xarom va mubohligi haqida bahs yuritadilar.
Biz usul olimlari ixtiyor qilgan isteloh haqida bahs yuritamiz. Chunki, bu qismning mavzusida hadisning hujjatligi haqida so‘z boradi.
Rasullulloh sollallohu alayhi vasallam Qur’oni karimdagi ochiq-ravshan bo‘lmagan oyatlarni sharhlar, bayon qilish vojib bo‘lgan o‘rinlarni sahobalarga bayon qilar edilar. Bu esa qisqacha aytilganlarni batafsil aytish, umumiy kelganini qaydlash va maqsadlarini ravshan qilishlari bilan bo‘lar edi. Bayon qilib berish esa so‘zlari va qilgan ishlari, buyruqlari, qaytariqlari va hayotliklarida sahobalarini qilgan ishlarini tasdiq qilishlari bilan bo‘lgan.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning ijtihodlari ham vahiyni o‘rnida. Chunki Alloh taolo u zotning ijtihodlarini xatoga borishdan saqlab qo‘ygan. U zotning ijtihodlari oyatdan olingan bo‘lishi ham shart emas. Masalan, namoz iymondan keyingi juda muhim bo‘lgan ibodat. Unda ruku’ va sajdani hukmi beriladi. Qiyom va qa’daning ham zikri aytiladi. Lekin bular Qur’oni karimning biror joyida to‘liq aytilmagan. Bu ishlarning tartibi qanday bo‘ladi? Namoz vaqtlarining har-xilligi, rak’atlarining soni qanday bo‘ladi? Namozni qanday holatda o‘qiladi? Bularning hammasini Rasululloh sollallohu alayhi vasallam o‘z so‘zlari va amallari bilan mukammal bayon qildilar va sahobai kiromlarga ularni amallarini o‘rgatdilar.
Rasullulloh sollallohu alayhi vasallam vafotlaridan keyin vahiy to‘xtadi. Qur’oni karim va hadisdan boshqa narsa qolmadi. Sahobalar Alloh taoloning Hashr surasining 7-oyatidagi:
وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا
“Rasululloh nimani bersa uni olingiz, va nimadan qaytarsa qaytingiz”, degan buyrug‘iga bo‘ysunib, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlarini mahkam ushlashga harakat qildilar.
Payg‘ambarimiz alayhissalomning hadislari Alloh taoloning kalomi Qur’oni karimdan keyingi ikkinchi mo‘tabar manba hisoblanadi. Bu haqida Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning o‘zlari ham:
تركت فيكم امرين لن تضلوا ما تمسكتم بهما كتاب الله و سنة نبيه
“Sizga ikki narsani qoldirdim. Agar, ularni mahkam tutsangiz, hech adashmaysiz: Allohning Kitobi va Nabiyyining sunnati” (Molik rivoyati), deganlar.
Shu sababdan hadislarning islom jamiyatidagi o‘rni har doim ham yuqori bo‘lib kelgan. Zero, hadislarda islom dinining farz, vojib, sunnat, mustahab, halol, harom, muboh, makruh kabi hukmlar yoritilgan. Undan tashqari har qanday jamiyat uchun zarur bo‘lgan, ma’naviy komil insonlarni tarbiyalashga xizmat qiladigan, yuksak fazilatlarga chorlovchi qoidalar majmuasi ham o‘z ifodasini topgan. Shu aqidadan kelib chiqib aytadigan bo‘lsak, hozirgi paytda ham hadislarning jamiyatimiz uchun tarbiyaviy va amaliy ahamiyati beqiyos hisoblanadi. Mo‘minlar Qur’oni karimning ko‘pgina oyatlarida avvalo, Alloh taologa itoat qilishga amr qilinadi, so‘ngra O‘zining Payg‘ambariga itoat qilishga amr qilinganlar. Alloh taolo aytadi:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ
“Ey iymon keltirganlar Allohga itoat etinglar va Rasuliga itoat etinglar” (Niso, 59-oyat).
Allohga itoat qilish Qur’oni karimdagi buyruq va qaytariqlarga itoat qilish bilan bo‘ladi. Rasuliga itoat esa, u zotning tirikliklarida o‘zlariga itoat etish bilan bo‘lgan bo‘lsa, vafotlaridan keyin esa sunnatlariga amal qilish bilan bo‘ladi. Allohga itoat va Rasuliga itoat qilish alohida-alohida narsa emas, balki bir xil tushuncha ekannini anglash kerak. Chunki Payg‘ambarimiz alayhissalom doimo Alloh itoatida bo‘lganlar. Allohning itoatidan tashqari narsaga hech qachon, hech kimni buyurmaganlar.
Qur’oni karim lafz va ma’no jihatidan Allohning kalomi. Uni Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga yuborgan vahiysi. Sunnat va hadis esa mohiyatan Payg‘ambarimiz alayhissalomning shaxsiy fikrlari emas balki, Allohdan nozil bo‘lgan vahiylarning u zotning iboralari bilan taqdim etilishi hisoblanadi.
Islomning birinchi kunidan boshlab musulmonlar har bir katta-yu kichik narsani Payg‘ambarimizidan ola boshladilar. Ular ilohiy dastur – Qur’oni karim oyatlaridan tortib hojatxonada qanday o‘tirishgacha bo‘lgan narsalarni qabul qilib olar edilar.
Muhammad sollallohu alayhi vasallamning muborak hayotlarining hech bir lahzasi sahobalarning diqqat-e’tiborlaridan chetda qolmas edi. Chunki u zotning og‘izlaridan chiqqan har bir so‘z, o‘zlaridan sodir bo‘layotgan har bir harakat shariat hukmi, o‘rnak, hikmat va nasihatdan iborat edi. Dunyo tarixida hayoti bunchalik ochiqchasiga ommaviy ravishda o‘rganilgan shaxs yakkayu yagona Muhammad sollallohu alayhi vasallam bo‘lganlar. U Zotningng hatto o‘ta nozik va xos hayotlari bugungi kun atamasi bilan aytganda shaxsiy oilaviy hayotlari ham to‘laligicha o‘rganilib rivoyat qilingan. Chunki islom dini mukammal din bo‘lgani sababidan inson hayotining barcha sohalarini qamrab olgan. Bularning hammasi Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning shaxsiy o‘rnaklari bo‘lgan.
Bir so‘z bilan aytganda, u zot Qur’oni karimni o‘z shaxslarida tatbiq qilib, insonlarga ko‘rsatishlari kerak edi. Shuning uchun ham sahobai kiromlar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning ortlaridan uzluksiz birga yurishar, u zotdan sodir bo‘lgan har bir narsani o‘ta aniqlik bilan yodlab olishar va rivoyat qilishar edi. Hatto o‘z ishlari bilan mashg‘ul bo‘lgan vaqtlarida boshqa kishilardan Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning huzurlarida e’tibor bilan turishni, u zotdan sodir bo‘lgan narsalarni yaxshilab o‘zlashtirib olishni iltimos qilar edilar. Qaytib kelganlarida esa darhol o‘zlari tayinlab ketgan odamlaridan so‘rab, o‘rganib olar edilar. Umar roziyallohu anhu o‘z qo‘shnilari bilan kelishib olib navbat ila Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam huzurlarida turishlari haqida u kishining o‘zidan rivoyat qilinganligi ma’lum va mashhur. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan zarracha narsa ham sahobalarning e’tiboridan chetda qolgan emas. Buni dushmanlar ham tan olganlar. Hijratning oltinchi yili Hudaybiya hodisasida Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam boshchiligida bir ming to‘rt yuz sahobai kiromlar Madinai munavvaradan ehrom bog‘lab Ka’batullohni tavof qilib, umra qilmoqchi bo‘lib yo‘lga chiqadilar. Hudaybiya degan joyda turib qolganlarida mushriklardan vakil bo‘lib kelgan va Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam bilan muzokara olib borgan kishilardan biri o‘z qavmiga qaytib borib: “Allohga qasamki, hech kim Muhammadni sheriklari hurmat qilgandek hurmat qilmaydi. U tuflasa tufugi yerga tushmayapti, sahobalari qo‘llari ila ilib olmoqdalar”, deb aytgan edi.
Mushrikning ta’biricha tufugi yerda qolmagan zotning gap-so‘zlari, va’z-nasihatlari, hukmu vasiyatlari yerda qolarmidi?! Ularning hammasi nihoyatda katta e’tibor va aniqlik bilan o‘rganilgan. Ta’kidlash lozimki, sahobalar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan narsalarni hoyu havas yoki bilim, madaniy saviya kabilar uchun qabul qilmaganlar. Balki Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan har-xil hukmlarga amal qilishni ko‘zlab qabul qilganlar. Qolaversa, ularni boshqalarga ham yetkazib, amalga chorlashni maqsad qilganlar.
Oybek Hoshimov,
Hadis ilmi maktabi o‘qituvchisi.