Insonni boshqa jonzotlardan ajratib turuvchi va uning asosiy xususiyatini belgilovchi “fahm-farosat, o‘ylash, anglash va tafakkur malakasi”ni anglatuvchi atama “aql” deyiladi.
Darhaqiqat, aql orqali ilmu ma’rifat sirlari ochiladi. Jamiyatning murakkab muammolari hal etiladi, turli-tuman hayotiy voqealar, nozik masalalar o‘z yechimini topadi. Chunki, inson faqat aql bilan narsaning mohiyatini ravshan anglashi mumkin. U aql bilan fikrlaydi, aql bilan harakat qiladi.
Alloh taolo xabar berib aytadi:
“…Biladiganlar bilan bilmaydiganlar teng bo‘lurmi?! Darhaqiqat, faqat aql egalarigina eslatma olurlar”.(Zumar surasi 9-oyat)
Alloh taolo mazkur oyati karima orqali inson aqli ilmu ma’rifat va imon bilan hamohang ekanini ta’kidlaydi. Zero, imon aql vositasi ila yuzaga keladi. Aql haq bilan botil, hidoyat bilan zalolat orasini ajratib beradi. Yomonlik bilan yaxshilik o‘rtasini farqlaydi.
Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam: “Aql haq va botilni ajratadigan qalbdagi nurdir”, -deganlar.
Omir ibn Abdulqays: “Aqling seni noloyiq ishlardan qaytara olsa, demak sen aqllisan”, — degan.
Alloh taolo inson zotini aql tufayli mukarram etib, uni barcha jonzotlardan afzal qildi. Aql sababidan insonga turli burch va vazifalarni yukladi.
Alloh taolo O‘z irodasi va qudrati ila insonni aqlli qilib yaratdi. Shuning uchun ham islom ta’limoti aql rivoji va taraqqiyotiga katta ahamiyat beradi. Zero, islom dini aql yuritish, fikrlash, nazar solish va ibratlashishga chaqiruvchi dindir. Islom aqidasiga ko‘ra, ilohiy vahiy bilan aql o‘zaro ziddiyatga bormaydi, chunki payg‘ambarlarga berilgan vahiy va aql Alloh taoloning ilohiy tuhfalari hisoblanadi. Qur’oni karim oyatlarini chuqurroq mushohada qilsak, vahiy va aql bir-birini naqadar qo‘llab quvvatlashini yaqqol ko‘ramiz. Alloh taolo aytadi:
“Albatta, osmonlar va Yerning yaratilishida, kecha va kunduzning almashib turishida, odamlar uchun foydali narsalar ortilgan kemalarning dengizda suzishida, Alloh osmondan tushirib, u sababli (o‘lik) yerni tiriltirgan suvda, turli jonzotlarni unda (yerda) tarqatib qo‘yishida, shamollarni (turli tomonga) yo‘naltirishida va osmon bilan Yer orasidagi bo‘yin sundirilgan bulutlarda aqlni ishlatadigan kishilar uchun alomatlar (Allohning vujudi va qudratiga dalillar) bordir”. (Baqara surasi 164-oyat)
Alloh taolo boshqa bir oyati karimada sog‘lom aql egalarini fikr yuritishga va turli hissiyotlarni isloh etishga chorlaydi.
Qur’oni karim oyatlari va Hazrati Payg‘ambarimiz (s.a.v)ning hadislari barcha insonlarga ilm-ma’rifat hosil qilishda aqlni ishlatish ahamiyatini, turli hayotiy muomalalarda aql bilan ish tutishni o‘rgatadi. Aql – idrok etish, ajratish va hukm chiqarishda asosiy omildir. Turli fiqhiy masalalar yechimida ijtihod qilish va ularni yangilashda aqlning o‘rni e’tirof etilgan. Ibodatlar va hayotiy ishlarda aqlu tafakkurni o‘z o‘rnida ishlatish vojibligi alohida ta’kidlanadi.
Shu sababli yashayotgan oilamiz, mahalla-ko‘y, qishlog‘imiz, shahrimizda har bir ish qilishimizda, muomalamizda shoshqaloqlik qilmay, bo‘lar-bo‘lmas gaplarga uchmay, Alloh bergan aqlimizni ishlatishimiz, har narsani aql tarozusida o‘lchab, keyin ish qilishimiz yoki gapirishimiz darkor bo‘ladi.
Bishr Hofiy; “Agar insonlar Alloh taoloning buyukligi haqida fikrlashsa edi, Unga hech qachon osiy bo‘lishmas edi”. degan
Inson to‘g‘ri va chiroyli fikr qilishi orqali barcha yomonlik va qabihliklardan yuz o‘girib, chiroyli va maqbul ishlarni qilishga kirishadi. Tafakkur qilish orqali inson zoti o‘rtasida fazilatli munosabatlar o‘rin oladi. G‘iybat, hasad, gunoh, mas’uliyatsizlik, razolat va jaholat chekinadi.
Botir Nosirov
Xovos tumani «Husnobod»
jome masjidi imom-xatibi
O‘MI matbuot xizmati
Soglasno traditsii, vosxodyashey yeshe v Drevnyuyu Persiyu, v islamskom mire bilo prinyato delit obitayemiy mir na opredelennie geograficheskiye zoni. Takiye zoni nazivalis «klimatami», po-arabski – iklim.
Slovo iklim (mnojestvennoye chislo: akalim) predstavlyayet soboy arabizirovannuyu formu grecheskogo slova klimatos «naklon», ot kotorogo obrazovalos i sovremennoye slovo «klimat». Deystvitelno, sistema iklimov bila osnovana na bolshem ili menshem naklone ekliptiki otnositelno ekvatora. Slovo proniklo v arabskiy yazik cherez persidskiy, priobretya znacheniye «region», i v etom znachenii vstrechayetsya v nazvaniyax mnogix geograficheskix knig.
Kak soobshayet portal «Islamosfera», predstavleniya o klimatax poyavilis v islamskom mire s proniknoveniyem v nego indiyskix i grecheskix knig, a takje ix perevodov. Znachitelnuyu rol v etom sigrala «Geografiya» Ptolemeya. Xotya etomu uchenomu pripisivayetsya ideya deleniya Zemli na sem klimatov, na samom dele ona prinadlejit persam i privoditsya yeshe v «Aveste». Persi, ne prinimaya vo vnimaniye shirotu, delili izvestniy mir na sem klimatov (xaft kishvar), imevshix formu krugov: Indiya, Araviya, Kitay, Iran (Iran-shaxr), Afrika, Tyurk i Rum (Vizantiya, Malaya Aziya).
Islamskiye geografi popolnili drevniye znaniya novoy informatsiyey. Muxammad ibn Musa al-Xorezmi v svoyom trude «Surat al-Ard» peresmotrel i vnyos popravki v sistemu Ptolemeya, a takje sostavil tablitsi, osnovannie na sisteme semi iklimov.
Schitalos, chto iz-za formi Zemli prodoljitelnost klimatov sokrashayetsya po mere prodvijeniya na sever. Pervie dva iz nix soderjat besplodnie zemli, pustini i zasushlivie rayoni, a ix naseleniye neveliko. Klimati 3–6 xarakterizuyutsya malim kolichestvom pustin i zasushlivix rayonov, bolshim naseleniyem, a takje mnogochislennimi gorodami i derevnyami. Klimati 6–7 obustroyeni menshe.
V iranskoy sisteme xaft kishvar raspolojenniy v sentre chetvyortiy klimat, gde naxodilsya Iran, schitalsya glavnim. Yakubi i Ibn Xordadbex podoshli k voprosu po-novomu, pomestiv v sentr Irak kak yadro Abbasidskogo xalifata. Balxskaya geograficheskaya shkola v korne izmenila etu sistemu, nazvav sentralnim, chetvertim, klimatom Araviyu, gde raspolojeni Mekka i Kaaba.
Chislo klimatov ne ostavalos v ramkax semi, raznie avtori v raznie periodi videlyali svoi geograficheskiye zoni. Nekotorie arabskiye geografi, takiye kak Ibn Said al-Magribi, schitali obitayemie rayoni za predelami perechislennix regionov nemnogo yujneye ekvatora vosmim klimatom, a samie severnie regioni – devyatim. Istaxri videlyal uje 20 klimatov: Araviya, Persidskoye more, Magrib, Yegipet, Sham, Rumskoye more, Djazira, Irak, Xuzistan, Fars, Kirman, Sind, Azerbaydjan, Djibal, Deylam, Xazarskoye more, Xorasan, Sidjistan, Mafazat-i Xorasan i Mavarannaxr, a Ibn Xaukal dobavil k nim Andalusiyu i Sitsiliyu. Makdisi, zayaviv, chto iklimi svyazani s delami lyudey, sledovatelno, tolko s sushey, vistupal protiv ispolzovaniya morey i pustin v kachestve klimatov, i ogranichil ix chislo chetirnadsatyu.
Svoy podxod k sisteme klimatov imel Abu al-Fida. Proanalizirovav vsyu imeyushuyusya informatsiyu po geografii, on ob’edinil ptolemeyevskuyu sistemu s sistemoy iz semi klimatov, razrabotannoy arabskimi geografami. On videlil akalim al-xakikiya (istinnie klimati), sootvetstvuyushiye sisteme iklimov, i «akalim-i urfiyya» (klimati soglasno obichayu). Pod poslednimi on imeyet v vidu geograficheskiye regioni v sovremennom ponimanii.
Istaxri pervim sostavil karti klimatov, a Ibn Xaukal razvil ix. Iklimi na takix kartax ne bili izobrajeni v sootvetstvii s geograficheskoy shirotoy, skoreye, klimatami nazivalis sami izobrajyonnie na karte regioni.
Na sistemu semi klimatov opiralsya i al-Idrisi, sostavlyaya svoi znamenitie karti. Kajdaya iz semidesyati kart v yego «Nudjat al-mushtax» sootvetstvuyet odnoy desyatoy odnogo iz semi klimatov. Takim obrazom, bila sozdana polnaya karta obitayemogo mira soglasno Ptolemeyu.
Press-slujba Upravleniya musulman Uzbekistana