Har bir inson turmush taqozosi ila moliyaviy muomalalar ishtirokchisi bo‘ladi Ayni shu muomalalar odamlarning ko‘p vaqtini va faoliyatini o‘z ichiga oladi. Moliyaviy muomalalar tartibga solinmasa, ularning qoidalari bo‘lmasa, kishilar orasida kelishmovchiliklar ko‘payadi. Alloh taolo bu ishni O‘z zimmasiga olgan va umumiy ta’limotlarni Qur’oni karimda bayon qilib bergan. So‘ngra Payg‘ambarimiz alayhissalom orqali bu ishlarning tafsilotini yo‘lga qo‘ygan. Shu tariqa, islomiy hukmlar musulmonlar hayotiga tatbiq qilingan. Islomdan oldingi davrdagi noto‘g‘ri hukmlar birin-ketin bekor bo‘la boshlagan. Keyinchalik fuqaholarimiz ushbu mavzuda kelgan oyat va hadislardan chiqadigan hukmlarni tartibga solib, ijtihod darajasiga yetmagan musulmonlar uchun ularga yordam tariqasida osonlashtirib tushuntirib berishgan. Moliyaviy muomalalarda, asosan, halol va harom masalasi juda zarur hisoblanib, u yoki bu ish halol yoki harom ekani surishtiriladi. Shuning uchun ham bu mavzuga oid oyati karimalarni o‘rganganimizdan keyin bevosita «Halol kasb talabi haqida» va «Rostgo‘ylik va karamli bo‘lish haqida» alohida hadisi shariflarning sharhi bilan tanishamiz. Albatta, musulmon odam nima ko‘rinsa sotavermaydi va sotib ham olavermaydi. Savdoga qo‘yiladigan narsa shariatimiz shartlariga mos bo‘lishi lozim.
Hozirgi kunimizda moliyaviy muomalalardan turli kelishmovchiliklar, urush-janjallar va mahkamabozliklar chiqayotgani hech kimga sir emas. Bu kabi noxush holatlarni kamaytirish uchun nima qilish lozim?
Bizningcha, shariatimizda ko‘rsatilgan ta’limotlarni yaxshilab o‘rganib, ularga amal qilish zarur. Kelajak sahifalarda Alloh taoloning madadi ila mazkur ta’limotlarni o‘rganishni boshlaymiz. Aytaylik, sotib olingan narsaning aybi bor. Bu holatda xaridor nima qiladi? Albatta, holatga qarab sotib olingan narsani ayb tufayli qaytarishning hukmlarini bilmagan odam qiyin ahvolga tushadi. Bu holatdan chiqishning birdan-bir yo‘li – diniy hukmlarni o‘rganishdir. Narxni chegaralab qo‘yish mumkinmi? Qaysi narsalarni sotish man qilingan? Albatta, bularni bilib olish ham har bir musulmon uchun muhim. Kimoshdi savdosi haqidagi dinimiz hukmlarini ham bayon qilib o‘tamiz. Narxni keyin belgilash, garov va ijara kabi moliyaviy muomalalar haqidagi tushuncha va ma’lumotlar bor. Iqtisodiy faoliyatda sherikchilikning o‘rni qanday bo‘ladi? Shirkat tuzishning turlari va shartlari nimalardan iborat? Sheriklar bir-birlari bilan bo‘ladigan aloqalarni qay tarzda olib borishlari kerak?
Qarz masalasi ham doimiy ravishda kishilarning boshini qotirib kelishi sir emas. «Savdo, ziroat va vaqf kitobi»da hozirgi kunimizda ko‘pchilikni qiziqtirib turgan qator masalalarni iloji boricha tushunarli ravishda bayon qilingan. Alloh taolodan bu kamtarona xizmatni foydali qilishini, kamchiliklarini kechirishini so‘raymiz. Alloh taolo: «Alloh savdoni halol va riboni harom qildi», degan (Baqara, 275).
الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ
“Sudxo‘rlar (qiyomat kuni qabrlaridan) jin chalib ketgan odam kabi (holatda) qo‘padilar. Buning sababi – ularning: «Bay’ (savdo-sotiq) ham sudxo‘rlikning xuddi o‘zi» degan gaplari (aqidalari)dir. Holbuki, Alloh bay’ni halol, sudxo‘rlikni (esa) harom qilgan**.
Bas, kim Rabbidan nasihat yetgach, (sudxo‘rlikdan) to‘xtasa, u holda avvalgi o‘tgani – o‘ziga va uning ishi Allohga (havola). Kim yana (sudxo‘rlikka) qaytsa, o‘shalar do‘zax ahlidirlar va ular unda abadiy qoluvchilardir.
Ribo (ustama, foiz) shuki, unda savdolashayotgan tomonlarning biri o‘zi bergan narsasi barobariga xuddi shu narsaning o‘zidan ortiqrog‘i bilan qaytarib olishni shart qilishidir. Masalan, bir tonna bug‘doy barobariga biru chorak tonna bug‘doy berishni shart qilsa, bu ribo hisoblanib, u shar’an haromdir. Bu ish bilan shug‘ullanuvchi kishini fors-tojik va o‘zbek tillarida sudxo‘r deyiladi.
Ribo bir necha xil bo‘lib, uning taqiqlanishiga qator sabablar bor. Masalan, o‘zganing molini evazsiz o‘zlashtirgani, mehnatsiz oson yo‘l bilan boylik orttirgani, savob sanalgan evazsiz qarz berish odatini tark etgani va hokazo.
Qarz berishda ortig‘i bilan qaytarish shart qilinsa bu ham ribodir.
Hanafiy mazhabi bo‘yicha riboga bug‘doy, arpa, xurmo, tuz, oltin, kumush kabi o‘lchov va vazn bilan qilinadigan savdo muomalalari kiradi. Jinsi bir xil narsalarning savdosida miqdorning bir xil bo‘lishi shartdir.
«Savdo» deb tarjima qilgan so‘z arabchada «bay’» deyilib, lug‘atda «o‘zaro bir narsani almashtirish»ni anglatadi. Shariatda esa bir molni ikkinchi bir mol muqobiliga rozi bo‘lib qabul qilib olishga «bay’» deb aytiladi. Qisqa qilib aytganda, «savdo» so‘zi «tijorat» so‘zidan umumiyroq bo‘lib, bugungi kunning istilohida «bozor iqtisodi» ma’nosiga yaqinroq keladi. «Alloh savdo (tijorat)ni halol va riboni harom qildi».
Chunki tijoratda foyda ko‘rishning ham, kuyib qolishning ham ehtimoli bor. Tijoratda insonning mehnati, mahorati, atrofdagi tabiiy holatlarning foyda ko‘rish yoki zarar topishga ta’siri bor. Savdogar foyda ko‘rishga umid qilgani holda kuyib qolishni ham bo‘yniga olib ish boshlaydi. Xarajat qilib, odamlarga kerakli mollarni olib keladi, saqlaydi va boshqa xizmatlarni qiladi. Sudxo‘r-chi? U hech narsa qilmay joyida o‘tiradi. Nima bo‘lishidan qat’i nazar, foyda olishi muqarrar. Kuyib qolish xavfi yo‘q. Mazkur sabablarga va yana zikr qilinmagan boshqa sabablarga ko‘ra, tijorat bilan shug‘ullanish inson uchun halol, sudxo‘rlik esa harom qilingan.
Alloh taoloning savdoni shariatga kiritishi, Qur’onda uning hukmini bayon qilib, Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam uni hayotga tatbiq qilishlari va ko‘plab hadislar aytib yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatishlari bejiz emas. Chunki savdo insonlarning bir-birlari bilan muomalalarining bu dunyodagi asosiy jabhalaridan biri hisoblanadi. U to‘g‘ri nizomga solinmasa, jamiyat hayotini tartibga solib bo‘lmaydi. Chindan ham inson yolg‘iz o‘zi yashay olmaydi. U o‘ziga o‘xshash boshqa insonlar bilan yashaydi. Boshqalar bilan yashagach, ular bilan muomalada bo‘lishi, narsalarini ayirboshlashi, oldi-berdi qilishi kerak. Agar bu muomalalar tartibga solinmay odamlarning o‘zlariga tashlab qo‘yilsa, kuchli kuchsizni, ayyor soddani aldashi, haqini poymol qilishi turgan gap.
Mo‘minlarning barchasi uchun mazkur iqtisodiy muomalalar odobi ularning barchalarini yaratgan, ularga rizq berayotgan va oxiratda har birlarini hisob-kitob qilib, qilmishiga yarasha jazo yoki mukofot beradigan Zot – Alloh taolo tomonidan joriy qilingandagina ayni adolat bo‘ladi, birovga zarracha zulm qilinmaydi. Ana o‘sha ilohiy ko‘rsatmalarga amal qilish orqali tinchlik va osonlik bilan murodga yetiladi. Eng muhimi, bu muomalalar ibodatga aylanadi, bu dunyoda topilgan rizqning halol va barakali bo‘lishi ta’minlanadi. U dunyoda esa shunga yarasha ajru savob, maqomu martabaga erishiladi, inshoalloh.
Xadichai Kubro ayol-qizlar o‘rta maxsus
islom bilim yurti axborot xizmati
xadicha.uz
Iymon 
Namoz 
Ro'za 
Zakot 
Haj 
Qur'on 
Islom saboqlari 
Aloqa 
