Ne rahraveki, toji hidoyat boshidadur,
Yo‘q bok anga havodisi aflok toshidin.
Hudhudki, qo‘ydilar azaliy toj boshig‘a,
Tushgaymu jola yoqqon ila toj boshidin.
Ruboiy, tuyuq, fard va qit’a kabi kichik she’riy namunalar shoirdan katta ma’noni yuklash mahoratini talab etadi. Bor-yo‘g‘i to‘rt satrdan iborat mazkur qit’ada shunday holni kuzatish mumkin. Birinchi satrdagi “rahrav” forsiy tilda yo‘lovchi, sayyoh ma’nosini beradi. Ammo u dunyo kezadigan oddiy kishidan farq qiladi. Dunyo yaralibdiki, yer yuzida yashayotgan odamlarning har biri uning yo‘lovchilaridir. Bu yo‘lning boshi beshik, oxiri qabrga borib tugaydi. Ammo bu yo‘ldagi yo‘lovchilarga taqdir azal ikki yo‘ldan biridan yurish ixtiyorini berdi. Biri hidoyat yo‘li, yana biri zalolat yo‘lidir. Qit’ada tilga olingan yo‘lovchi hidoyat – to‘g‘ri yo‘lda yurish tojini boshiga kiyib olgani bois unga zamon hodisalari ta’sir qilmaydi. Ya’ni u o‘z yo‘lida tinch-xotirjam holda davom etib, ortiqcha bezovta bo‘lmaydi. Alloh taolo O‘z dargohi ilohiysidan badarg‘a qilganida “(Iblis) aytdi: «Ey Rabbim! Qasamki, endi meni yo‘ldan ozdirganing sababli, albatta, ularga (Odam bolalariga) yerdagi (barcha gunoh ishlarni) chiroyli ko‘rsatib qo‘yurman va albatta, ularning hammalarini yo‘ldan ozdirurman” (Hijr surasi, 39-oyat). Shayton qutqu va vasvasa solib hidoyat yo‘lidan ozganlar zalolat yo‘lini tanlab adashadilar. Chunki shu ikkisidan boshqa yo‘l yo‘q.
Mazkur qit’ada “toji hidoyat”ni boshiga kiygan yo‘lovchi va uning bu dunyo yo‘lini qanday o‘tishi haqida so‘z bormoqda. U to‘g‘ri va haq yo‘lni tanlaganidan turli sinovlarga yo‘liqadi, dunyo va zamon hodisalari unga zarar yetkazish uchun boshiga toshdek yog‘iladi, qalbini shubha va vahima egallaydi. Lekin u bu yo‘ldan og‘ib, egri yo‘lga o‘tmaydi. Mumtoz adabiyotimizda bunday yo‘lovchini Hudhud qushga o‘xshatilishi bejiz emas. Ilmiy va badiiy manbalarda Hudhud – qushlarning murshid-rahbari bo‘lib, ularni ko‘zlangan manzilga to‘g‘ri va haq yo‘ldan eson-omon yetkazib boradi. To‘g‘rilik va rostlik timsoliga aylangan Hudhud qushlarni manzilga eson-omon yetkazib borishi badiiy adabiyotda ko‘p tasvirlangan. Haq yo‘ldan yurish Hudhudga azaliy toj sifatida taqdim etilgani uchun u boshqalarni ham haq yo‘ldan yurishga undaydi. Ammo bu dunyoga kelganlarning hammasini haq va to‘g‘ri yo‘lni tanlaydi, mashaqqatlarga sabr-toqat qiladi, deb bo‘lmaydi. Nafs ularga Alloh taolo buyurgan yo‘ldan emas, balki shayton da’vat etgan egri va qing‘ir yo‘lni tanlashni chiroyli qilib ko‘rsatadi. Bu yo‘ldan biri abadiy baxt-saodat va rohatga olib borsa, yana biri abadiy xorlik va azob-uqubatga yo‘liqtiradi.
“Lison ut-tayr” dostonida bayon etilishicha, bir gala qushlar Hudhudning oldiga kelib, undan o‘zlariga yo‘lboshchi bo‘lishini so‘rashadi. Hudhud bunga rozi bo‘lib, ularga yo‘l azobi, qiynog‘i va undan o‘tish oson bo‘lmasligini xabar beradi. U qushlarga aytib bergan yo‘ldan o‘tishda ko‘plab to‘siqlar uchrashi va unda yurish qiyinligini ma’lum qiladi. Majoziy tasvirlar asosiga qurilgan yo‘lda ko‘p qushlar manzilga yeta olmay ora yo‘lda qolib halok bo‘ladi. Navoiy bobomiz “Xamsa” dostoni muqaddimasida haq yo‘lni tanlaganlarni “ahli qabul”, zalolat yo‘lini tanlaganlarni “ahli rad”, deb ataydi. Ya’ni ayni haq yo‘lni tanlab, boshiga hidoyat tojini kiyib yo‘lga tushganlar sinov-imtihon, balo va musibat kelganida dovdiramaydi, o‘zini yo‘qotib qo‘ymaydi, Haqni yoddan qo‘ymaydi, yo‘lda yurish barobarida Haqqa iltijo qiladi, yaxshilik va ne’mat yetganida shukr qilib, Uni ulug‘laydi. Shuning uchun mazkur qit’a to‘g‘ri va haq yo‘lni tanlaganlarni maqtalmoqda.
Ota-bobolarimiz to‘g‘ri yo‘ldan yur, egri yo‘ldan qoch, deb uqtirishida ham shu ma’no bor. Inson aql-farosatini ishlatib, to‘g‘ri yo‘lni tanlashi, uning og‘irlik va mashaqqatidan qochmasligi kerak. Shuni amalda bajara olsa, bu dunyoda ko‘zlangan manzilga eson-omon yetib oladi. Qur’oni karimda ham bu ikki yo‘l egalari ta’rifi keltirib, birini o‘ng tomon egalari deb atalsa, yana birini chap tomon egalari deyilgan: “Sizlar esa uch toifa bo‘lursiz. Bas, (u uchtaning birinchisi) o‘ng tomon egalaridir. O‘ng tomon egalari (bo‘lmoq) ne (saodat)dir! (Ikkinchi toifa) chap tomon egalaridir. Chap tomon egalari (bo‘lmoq) ne (baxtsizlik) dir! (Uchinchi toifa ezgu ishlarda) o‘zib-o‘zib ketgan zotlardir. Aynan o‘shalar (Allohga) yaqin zotlardir noz-ne’mat bog‘larida. (O‘zib ketganlar) avvalgi (ummat)lardan ko‘pchilik, keyingilar (Muhammad ummatlari) dan esa ozchilikdir” (Ra’d surasi, 7-14-oyatlar). Haq yo‘ldan yurish mashaqqatini iymon-e’tiqod sohibi ko‘taradi. Biroq dunyo yaralganidan beri haq yo‘lni tutganlar, ya’ni o‘ng tomon egalari kamroq, chap tomon egalari ko‘proq. Ammo haq yo‘lni topa olmagan kishi zalolat va botil yo‘ldan yurishni o‘ziga ma’qul ko‘radi. Navoiy bobomiz to‘rt satrda ana shunday ulkan haqiqatni bizga bayon etib, haq va to‘g‘ri yo‘lda yurish oson bo‘lmasligi, bu yo‘lda turli sinovlarga duch kelishini badiiy bo‘yoqlar vositasida chizib bermoqda.
Bobomurod ERALI
“Mazhab” so‘zi arabchada “yo‘l”, “yo‘nalish”, shar’iy istilohda esa “diniy masala bo‘yicha muayyan mujtahid olimning fatvo chiqarish yo‘li” ma’nolarini bildiradi.
Mashhur alloma Ibn Rajab (1335-1393 m.y.): “Ko‘plab mazhablar orasidan faqat to‘rttasining saqlanib qolgani asrlar davomida insonlarni turli ziddiyatlar va ixtiloflardan himoya etishda asos bo‘lgan”, deb yozgan (“To‘rt mazhabdan boshqaga ergashganga raddiya” kitobi).
Ulamolar mazhablarga ergashish Payg‘ambar sollallohu alayhi va sallamning quyidagi hadisiga amal qilishdir, deb ta’kidlaydilar: “Agar ixtilofni ko‘rsangiz, o‘zingizga ko‘pchilik tomonini lozim tuting” (Imom Moja, 3950-hadis).
Mazhablardagi bitta masalaga nisbatan turlicha yondashishlik islom shariatida musulmonlar uchun keng imkoniyatlar mavjudligidan dalolat beradi. Mazhablarda u yoki bu masala islom ahkomlari, muayyan jamiyat, xalq yoki millatning urf-odatlari, qadriyatlari hamda ijtimoiy munosabatlarning mazmunini ham hisobga olgan holda, eng ma’qul shaklda hal qilingan.
Islom ulamolari shar’iy hukmni va uning dalilini bilmaydigan musulmon odam (muqallid)mujtahid olimga taqlid qilishi zarurligini ta’kidlaydilar. Bunga Qur’ondagi ushbu oyatni dalil sifatida keltirish mumkin: “Agar bilmasangiz zikr ahllaridan so‘rang” (Nahl surasi, 43-oyat).
Mazhablarda Qur’on, sunnat, ijmo va qiyosdan dalil sifatida foydalanishning o‘ziga xos qoidalari, usul va tamoyillariga asoslangan muayyan tizim mavjud. Masalalar tizimli ravishda hal bo‘lgan. Mazhabsizlarda esa hech qanday ijtihod usul va qoidalari yo‘q bo‘lib, “Qur’on va Sunnatga murojaat qilamiz” qabilidagi dalilsiz da’vo bilan hukmlar berilmoqda. Maqsadiga, ra’yiga va nafsiga to‘g‘ri kelgan dalillarni olib, qolganlarini tashlash esa yomon oqibatlarni keltirib chiqarmoqda.
Bemazhablar omma musulmonlar ichida ko‘plab noto‘g‘ri talqin qilingan aqidaviy va fiqhiy masalalarni tarqatmoqdalar. Vaholanki, bu masalalar Ahli sunna olimlari tomonidan allaqachon hal qilingan.
Mazhabsizlar tarafdorlarining ayrim iddaolaridan ularning da’volari asossiz ekaniga ishonch hosil qilish mumkin:
– bemazhablar “Qur’on bitta va Payg‘ambar bitta bo‘lsa, to‘rt mazhab orasida fiqhiy ixtiloflar bor, haq bitta emasmi?” deydilar.
Mazhablar bir manba – Qur’on va sunnatga asoslanadi. Mazhablarning biriga ergashgan kishi Qur’on va sunnatga ergashgan bo‘ladi.
– Mazhabsizlik tarafdorlari “Imom Buxoriy bemazhab bo‘lgan”, deb dalil qiladi. Vaholanki, Imom Buxoriy yashagan davrda u kishiga o‘xshash ilmi ijtihod darajasiga yetgan, o‘zi ijtihod qilganlar ko‘p bo‘lgan. Hamma ulamolar ilmi mujtahidlikka yetgan odam, o‘zi ijtihod qiladi, deganlar. Hozir esa o‘sha davrdagi kabi mujtahidlar yo‘q ekanini hisobga olmaydilar.
Aksincha, Qur’on va sunnatdan har kim o‘zboshimcha yangi hukm chiqarish, fitna qo‘zg‘ash kabi islomda qat’iyan man qilingan xatti-harakatlarga sabab bo‘lmoqda. Shu nuqtayi nazardan, marhum Shayx Muhammad Said Ramazon Butiy qayd etganidek: “Mazhabsizlik islom shariatiga tahdid soladigan xatarli bid’atdir”.
Ming afsuslar bo‘lsinki, mana shunday yetuk olimlar bir mazhabni mahkam ushlab, to‘g‘riligini e’tirof qilib turgan bir paytda ba’zi yurtdoshlarimiz hali dastlabki ilmiy ko‘nikmalarni hosil qilmagan bo‘lsalarda: “Men Qur’on va hadisdan o‘zim hukm olaman” deb, da’vo qilib, turli ixtiloflarni keltirib chiqarmoqdalar. Ba’zida o‘zlari adashgani yetmagandek, o‘zgalarni ham yo‘ldan urmoqdalar.
Alloh taolo hammamizni O‘z hidoyatida sobit qilsin.
G‘ulomov FATHULLOH,
Al-Hudaybiya jome’ masjidi imom noibi