QUR_''ONI KARIMDAGI ENG BUYuK OYaT
(Oyatal kursining fazilati)
Hurmatli jamoa! Bugungi ma'ruzamizda Qur'oni karim oyatlari ichida eng buyugi va ulug'i deb ta'riflangan, Payg'ambarimiz alayhissalom ertayu kech o'qib yurishni tavsiya qilgan, hadisi shariflarda bir qancha fazilatlari bayon qilingan, Baqara surasining 255-oyati bo'lmish, Oyatal kursi haqida suhbatlashamiz. Barchamizga ma'lum bo'lgan Oyatal kursi quyidagichadir:
اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ
ya'ni: “Allohdan o'zga hech qanday iloh yo'q, faqat Uning o'zi bordir! U tirik va abadiy turuvchidir. Uni mudroq ham, uyqu ham olmaydi. Osmonlar va Yerdagi (barcha) narsalar Unikidir. (Qiyomat kuni) Uning huzurida kim ham (gunohkorlarni) Uning ruxsatisiz shafoat qila olardi?! Allohodamlarning oldilaridagi va ortlaridagi bor narsani biladi. (Odamlar) Uning ilmidan faqat (U) istagan miqdoricha o'zlashtirurlar. Uning Kursiysi osmonlar va Yerni (ham) o'z ichiga sig'dira olur. U ikkisini muhofaza etish Uni toliqtirmas. U Oliy va Buyukdir” (Baqara surasi 255-oyat).
Endi ushbu “Oyatal kursi”ni qisqa tafsiri bilan tanishsak:
“Allohdan o'zga hech qanday iloh yo'q, faqat Uning o'zi bordir!” Alloh yakkayu-yagona, faqatgina Allohga ibodat qilinadi. Ungagina iltijo qilib, hojatlar so'raladi. Allohdan boshqaga ibodat qilish esa, katta adashish va Allohga shirk keltirishdir.
“U tirik va abadiy turuvchidir”. Allohning tirikligi azaliy va abadiy bo'lib, uni boshlanishi ham, tugashi ham yo'q. Alloh barcha borliqdagi narsani boshqaruvchi va yaratuvchidir. Allohning izni va yordamisiz biror-bir ko'kat o'smas, biror-bir barg to'kilmas, hech kim rizq topa olmas va biror-bir jonzot harakat qila olmas hatto nafas ham ololmaydi. Demak, Alloh taolo eru osmondagi barcha narsani boshqarib, ularni harakatga keltirib turadigan Zotdir. Ushbu “Al-Hay va Al-Qayyum” ismlarini ba'zi ulamolarimiz Ismi A'zam deb, bu ismlar bilan duo qilinsa ijobat bo'ladi deganlar. Bunga Payg'ambarlar alahissalomlarning quyidagi duolarini misol keltirganlar:
كَانَ دُعَاءُ عِيْسَى عَلَيْهِ السَّلاَمُ عِنْدَ إِحْيَاءِ الْمَوْتَى بِإِذْنِ اللهِ: (يَا حَيُّ يَا قَيُّومُ)،
وَلمَّاَ أَرَادَ سُلَيْمَانُ عَلَيْهِ السَّلاَمِ عَرْشَ بِلْقِيْسِ، دَعَا قَائِلاً: (يَا حَيُّ يَا قَيُّومُ)،
ya'ni: “Iso alayhissalom Allohning izni bilan o'liklarni tiriltirishda “Yo Hayyu, yo Qoyyum” deb duo qilganlar. Sulaymon alayhissalom Bilqisning taxtini Allohning izni bilan oldilarida hozir bo'lishini xohlaganlarida “Yo Hayyu, yo Qoyyum” deb duo qilganlar”.
Demak, biz ham duolarimizda Alloh taoloning ushbu ikki ism-sifatini aytib, hojatlarimizni so'rashimiz ayni muddao bo'lar ekan.
Uni mudroq ham, uyqu ham olmaydi. Alloh doimo uyg'oq. Uni bir lahza ham uyqu olmaydi. “Solihlar gulshani” nomli kitobda ajoyib voqea keltirilgan: Bir kishi bir begona ayolga ko'ngil qo'ydi. O'sha ayol bir kecha o'z ehtiyoji uchun bir joyga ketgan edi, erkak uning ortidan ergashdi. Ikkisi xoli joyga borganda erkak ayolga fahsh ishni taklif qildi. Ayol unga: “Qara-chi, hamma uxlayaptimikan?” dedi. Haligi kishi ayol zinoga rozi bo'ldi deb o'ylab, tashqariga chiqdi, odamlar yashaydigan joylarni aylanib chiqdi. Hamma uxlayotganini ko'rib, xursand bo'lib, ortiga qaytdi. Kelib, ayolga hamma uxlayotganini aytdi. Ayol: “Alloh tabaroka va taolo-chi? U Zot ham uxlayaptimi?” dedi. Kishi: “Alloh taolo uxlamaydi, Uni mudroq ham tutmaydi”, dedi. Ayol: “Ha, Alloh uxlamagan va hech qachon uxlamaydi ham. Uning yaratgan maxluqotlari bizni ko'rmasa ham, Uning O'zi bizni ko'rib turadi. Mana shundan qo'rqish kerak”, dedi. Erkak bu so'zlardan larzaga tushib, ayoldan uzoqlashdi. Qilgan ishi uchun Alloh taolodan qo'rqib, astoydil tavba qildi. U vafot etgach, bir kishi uni tushida ko'rib, “Alloh taolo senga qanday muomalada bo'ldi?” deb so'radi. U: “Allohdan qo'rqib, tavba qilganim uchun gunohimni kechirdi”, dedi.
Osmonlar va Yerdagi barcha narsalar Unikidir. Osmonu erda nimaki bo'lsa, hammasining egasi Allohdir. Bu egalik umumiy bo'lib, hech narsani chetda qolirmaydi. Bu egalikni hech bir narsa chegaralay olmaydi.
(Qiyomat kuni) Uning huzurida kim ham (gunohkorlarni) Uning ruxsatisiz shafoat qila olardi?! Darhaqiqat, Alloh izn bergan zotlargina gunohkorlarni shafoat qiladi. Bu haqda Imom Qurtubiy rahmatullohi alayh bunday deganlar:
أَذِنَ اللهُ تَعَالَى لِلْأَنْبِيَاءِ وَالْأَوْلِيَاءِ وَالْعُلَمَاءِ وَالْقُرَّاءِ وَالصَّالِحِيْنَ باِلشَّفَاعَةِ لِمَنْ اِرْتَضَى لَهُمْ الشَّفَاعَةُ، فَيَشْفَعُونَ لِمَنْ أدخلوا النار
ya'ni: “Payg'ambarlar, avliyolar, ulamolar, qorilar va taqvodorlardan iborat Alloh O'zi rozi bo'lgan zotlarga shafoat qilishga ruxsat beradi. Natijada, ular do'zaxga kiruvchilarni shafoat qiladilar”.
Demak, hech kim birovni o'rtasiga tushib shafoatchilik qilishga jur'at qila olmaydi. Faqat Allohning O'zining izni bilangina, U bergan izn chegarasidagina shafoat qila oladi.
Alloh odamlarning oldilaridagi va ortlaridagi bor narsani biladi. Alloh taolo bandalarning avval qilgan, hozir qilayotgan va kejlajakda qiladigan ishlarini ham bilidi. Demak, banda har bir ishini Alloh ko'rib turganini his qilgan holatda qilishi va Qiyomat kuni har bir qilmishidan savol-javob bo'lishini his qilib turishi lozim.
(Odamlar) Uning ilmidan faqat (U) istagan miqdoricha o'zlashtirurlar. Demak, inson, ilmning cho'qqisiga chiqdim, deb jar solganda ham, Alloh izn bergan ozgina ilmga erishgan bo'ladi, xolos. Shuning uchun ham Hizr alayhissalom Muso alayhissalomga:
مَا عِلْمِي وَلاَ عِلْمُكَ مِنْ عِلْمِ اللهِ إِلاَّ كَمَا نَقَصَ هَذَا الْعُصْفُورُ مِنَ الْبَحْرِ
ya'ni: “Men bilan seni ilming Allohning ilmini oldida xuddi dengizdan chumchuq tumshug'ida suv olgandekdir”.
Demak, qaysi sohaning ilmini egallagan bo'lishimizdan qat'iy nazar, ilmimiz qanchaligidan aslo g'ururlanmasligimiz kerak.
Uning Kursiysi osmonlar va Yerni (ham) o'z ichiga sig'dira olur. Mazkur oyati karimani bunday nom olishiga sabab “Kursiy” so'zining oyat ichida zikri kelganidir. “Kursiy”ning lug'aviy ma'nosi o'rindiq, taxt, tayanch va kursidir. Oyatdagi “Kursiy” so'zini tafsir ilmi olimlari turli xil ma'nolarda tafsir qilganlar. Hasan Basriy rahmatullohi alayh: “Kursiydan murod Arshdir”, deganlar. Ibn Kasir rahmatullohi alayh esa: “Kursiydan murod Arsh emas. Arsh kursiydan kattadir”, degan. Abdulloh ibn Abbos raziyallohu anhu: “Kursiydan murod Alloh taoloning ilmidir”, – deganlar.
Aqida ulamolari: “Biz Allohning Arshi va Kursisi borligiga iymon keltiramiz. Bu ikki narsa, odamlarning arshi-taxti va kursisiga o'xshamaydi. U ikkisining hajmi, kayfiyati va sifatini faqat Alloh taoloning O'zi biladi. Bizning esa, ularni bilishga hojatimiz yo'q. Agar hojatimiz bo'lganida, Allohning O'zi bayon qilib bergan bo'lardi”, deydilar.
U ikkisini muhofaza etish Uni toliqtirmas. Ya'ni, Alloh taolo osmonlaru erni va ular ichidagi narsalarni saqlashdan va ularni to'xtovsiz boshqarib turishdan charchamaydi. Bu ish Unga hech qanday og'irlik qilmaydi. Bu sifat Allohning qudrati komil va cheksiz ekanligini ko'rsatadi.
U Oliy va Buyukdir. Alloh hamma narsadan yuqori va oliydir, Alloh hamma narsadan ulug'dir.
Imom Navaviy rahmatullohi alayh bu oyati karima haqida shunday deganlar:
"إِنَّمَا تَمَيَّزْتْ آيَةُ الْكُرْسِيِّ بِكَوْنِهَا أَعْظَمَ آيَةٍ لِمَا جَمَعَتْ مِنْ أُصُولِ الْأَسْمَاءِ وَالصِّفَاتِ مِنَ الْإِلاَهِيَّةِ وَالْوَحْدَانِيَّةِ وَالْحَيَاةِ وَالْعِلْمِ وَالْمُلْكِ وَالْقُدْرَةِ وَالْإِرَادَةِ، وَهَذِهِ السَّبْعَةُ أُصُولُ الْأَسْمَاءِ وَالصِّفَاتِ"
ya'ni: “Oyatal kursini eng ulug' oyat bo'lishining sababi – u o'zida Alloh taoloning ism-sifatlarining eng asosiylarini jamlagandir. Ular, Allohning ilohligi, yakkayu yagonaligi, tirik-barhayotligi, barcha narsani bilishi, barcha narsa Uni mulki ekani, barsa narsaga qodirligi va U xohlagan narsagina bo'lishidir. Mana shu ettisi Alloh taoloning eng asosiy ism-sifatlaridir”.
Payg'ambarimiz sallallohu alayhi vasallam Qur'oni karimdagi eng buyuk oyat qaysi ekanini bildirish maqsadida sahobalar ichida katta qorilardan bo'lgan Ubay ibn Ka'b raziyallohu anhuga savol bilan murojaat qilganlar:
يَا أَبَا الْمُنْذِرِ، أَتَدْرِي أَيُّ آيَةٍ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ مَعَكَ أَعْظَمُ"؟ قَالَ: قُلْتُ: اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ. قَالَ: "يَا أَبَا الْمُنْذِرِ، أَتَدْرِي أَيُّ آيَةٍ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ مَعَكَ أَعْظَمُ"؟ قَالَ: قُلْتُ:{اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ}. قَالَ: فَضَرَبَ فِي صَدْرِي وَقَالَ: "وَاللَّهِ لِيَهْنِكَ الْعِلْمُ أَبَا الْمُنْذِرِ
(رواه الإمام مسلم عنْ أُبَيِّ بْنِ كَعْبٍ رضي الله عنه)
ya'ni: “Ey Abu Munzir! Allohning kitobidagi eng ulug' oyat qaysi ekanini bilasizmi?” – dedilar. “Alloh va Uning Rasuli biluvchiroq”, – dedim. U zot yana: “Ey Abu Munzir! Allohning kitobidagi eng ulug' oyat qaysi ekanini bilasizmi?” – dedilar. Men “Allohu laa ilaha illa Huval Hayyul Qayyum”, – dedim. Shunda U zot qo'llarini ko'ksimga qo'yib: “Allohga qasam, ey, Abu Munzir, senga ilm muborak bo'lsin”, – dedilar” (Imom Muslim rivoyatlari).
Bu hadisi sharifdan Qur'oni karimdagi eng ulug' oyat “Oyatal kursi” ekanini bilib olamiz.
“Oyatal kursi”ning bir qancha fazilat va foydalari mavjud bo'lib, quyida ulardan ba'zisini keltiramiz:
Abu Hurayra raziyallohu anhudan rivoyat qilinadi, “Rasululloh sallallohu alayhi vasallam meni Ramazon zakotini qo'riqlashga vakil qildilar. Birov kelib to'plangan egulikdan hovuchlab ola boshladi. Uni ushlab: “Hozir seni Rasululloh sallallohu alayhi vasallamning huzurlariga olib boraman”, dedim. U: “Meni qo'yib yubor, bola-chaqam bor, juda ham muhtojman”, dedi. Uni qo'yib yubordim. Tong otganda Payg'ambarimiz alayhissalom: “Hoy, Abu Hurayra! Kechagi asiring nima qildi?” – dedilar. “Ey Allohning Rasuli, juda ham muhtojligidan, bola-chaqasining ko'pligidan shikoyat qilgan edi, rahmim kelib, qo'yib yubordim”, dedim. U zot: “Senga yolg'on gapirgan bo'lib, qaytib kelsa-chi?” – dedilar. Rasululloh alayhissalomning, “qaytib kelsa-chi”, deganlaridan uning yana kelishini bildim va poylab turdim. U kelib, yana egulikdan hovuchlab ola boshladi. Uni tutib oldim va: “Seni Rasulullohning oldilariga olib boraman”, dedim. U yana: “Meni qo'yib yubor, bola-chaqam bor, juda ham muhtojman”, dedi. Rahmim kelib, uni qo'yib yubordim. Tong otganda Payg'ambarimiz alayhissalom: “Hoy, Abu Hurayra, kechagi asiring nima qildi?” – dedilar. “Ey Allohning Rasuli, juda ham muhtojligidan, bola-chaqasining ko'pligidan shikoyat qilgan edi, rahmim kelib, qo'yib yubordim”, dedim. U zot: “Senga yolg'on gapirgan bo'lib, qaytib kelsa-chi?” – dedilar. Uchinchi marta poylab turib, yana ushlab oldim va: “Endi uch marta bo'ldi, seni, albatta, Rasulullohning huzurlariga olib boraman. Har safar qaytib kelmayman, deb yana kelasan”, dedim. U: “Meni qo'yib yuborsang, Alloh senga manfaat beradigan so'zlarni o'rgatib qo'yaman”, dedi. “Ular qanday so'zlar?” – dedim. “Ko'rpangga kirib yotganingda, “Oyatal Kursiy”ni o'qisang, Alloh tarafidan seni qo'riqchi qo'rib turadigan bo'ladi. Tong otguncha senga jinu shayton yaqinlashmaydi”, dedi. Ertasiga ushbu holatni Rasululloh sallallohu alayhi vasallamga aytsam, U Zot: “O'zi yolg'onchi bo'lsa ham, senga rost gapiribdi, dedilar va: “Uch kundan beri kim bilan gaplashayotganingni bilasanmi, ey Abu Hurayra?” – dedilar. Men “Yo'q”, dedim. U Zot alayhissalom: “O'sha Shayton edi”, dedilar” (Imom Buxoriy rivoyatlari).
Demak, Oyatal kursi o'qilgan uydan jinu shaytolar qochadi va o'qiguvchini Alloh taolo O'z hifzu himoyasida saqlaydi.
Har bir farz namozdan keyin Oyatal kursini o'qish – kishini jannatga kirishiga sababdir. Bu haqda Rasulimiz alayhissalom shunday marhamat qilganlar:
مَنْ قَرَأَ آيَةَ الْكُرْسِيِّ دُبُرَ كُلِّ صَلاَةٍ مَكْتُوبةٍ ، لَمْ يَمْنَعْهُ مِنْ دُخُولِ الْجَنَّةِ ، إلَّا الْمَوتُ
(رواه الامام النسائي عن أبي أمامة رضي الله عنه)
ya'ni: “Kim har bir farz namozning ortidan Oyatal kursini o'qisa, uni jannatga kirishdan faqatgina o'lim to'sib turadi” (Imom Nasoiy rivoyatlari).
Namozdan keyin Oyatal kursini o'qish fazilati haqida boshqa hadisi sharifda shunday deyilgan:
مَنْ قَرَأَ آيَةَ الْكُرْسِيِّ دُبُرَ كُلِّ صَلاَةٍ مَكْتُوبةٍ كَانَ فِي ذِمَّةِ اللهِ إِلَى الصَّلاَةِ الْأُخْرَى
(رواه الامام الطبراني عن الحسن بن علي رضي الله عنه)
ya'ni: “Kim har bir farz namozidan keyin Oyatal kursini o'qisa, keyingi namozgacha Alloh taoloning zimmasida bo'ladi” (Imom Tabaroniy rivoyatlari).
Demak, har bir farz namozidan keyin “Oyatal kursi”ni o'qishni odat qilgan kishini jannatga kirishi umid qilinadi. Shunday ekan, namozdan keyin o'qiladigan Oyatal kursi va tasbihlarga alohida e'tibor berib, Ularga doimiy amal qilib yurish katta ajrlar hosil bo'lishiga sabab bo'ladi.
Namozdan keyingi tasbehlar haqida Payg'ambarimiz sallallohu alayhi vasallam quyidagicha marhamat qilganlar: “Kim har namozdan keyin o'ttiz uch marta “Subhanalloh”, o'ttiz uch marta “Alhamdulillah”, o'ttiz uch marta “Allohu akbar”, desa bu to'qson to'qqizta bo'ladi, yuzinchisida “Laa ilaha illallohu vahdahu laa sharika lahu, lahul mulku va lahul hamdu va huva ala kulli shayin qodir” ya'ni, “Allohdan o'zga iloh yo'q, u yakkayu yagonadir, uning sherigi yo'q, mulk unikidir, maqtov ungadir, u hamma narsaga qodirdir”, desa, garchi gunohlari dengiz ko'pigicha bo'lsa ham kechiriladi” (Imom Muslim rivoyatlari).
Namozdan keyin o'qiladigan Oyatal kursi va zikrlar Payg'ambarimiz sallallohu alayhi vasallamning bizga qilgan tavsiyalari bo'lib, mustahab amaldir.
Hanafiy mazhabimiz ulamolari namozdan keyingi zikrlarni farz va sunnat o'rtasida emas, balki namozning oxirida o'qish sunnatga muvofiq bo'lishini ta'kidlaydilar. Bunga Oisha onamizdan naql qilingan quyidagi hadisni dalil qilib keltirishgan:
كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لَا يَقْعُدُ إلَّا بِمِقْدَارِ مَا يَقُولُ: "اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَمِنْك السَّلَامُ
تَبَارَكْت يَا ذَا الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ" (رَوَاهُ الامام مُسْلِمٌ وَالامام التِّرْمِذِيُّ)
ya'ni: “Nabiy sallallohu alayhi vasallam (farz namozining oxirida) salom berganlaridan keyin faqat “Ey Alloh! Sen salomsan, salom sendandir, Sen muborak bo'lding, ey jalol va ikrom egasi!” deydigan miqdoricha o'tirardilar” (Imom Muslim va Imom Termiziy rivoyatlari).
Bu mavzuda Alloma ibn Obidin rahmatullohi alayh shunday deydilar:
وَأَمَّا مَا وَرَدَ مِنْ الْأَحَادِيثِ فِي الْأَذْكَارِ عَقِيبَ الصَّلَاةِ فَلَا دَلَالَةَ فِيهِ عَلَى الْإِتْيَانِ بِهَا قَبْلَ السُّنَّةِ بَلْ يُحْمَلُ عَلَى الْإِتْيَانِ بِهَا بَعْدَهَا لِأَنَّ السُّنَّةَ مِنْ لَوَاحِقِ الْفَرِيضَةِ وَتَوَابِعِهَا وَمُكَمِّلَاتِهَا فَلَمْ تَكُنْ أَجْنَبِيَّةً عَنْهَا فَمَا يُفْعَلُ بَعْدَهَا يُطْلَقُ عَلَيْهِ أَنَّهُ عَقِيبَ الْفَرِيضَة
ya'ni: “Namozdan keyingi zikrlar haqidagi hadislarda ularni sunnatdan avval qilish kerakligiga dalolat yo'q. Balki u hadislarni sunnatdan keyin zikr qilish deb tushuniladi. Chunki sunnatlar farzlarga qo'shiluvchi, ergashuvchi va ularni mukammal qiluvchidir. Sunnatlar farzlardan ayro emas. Sunnatdan keyin qilingan zikrlarni ham, farzdan keyin bajarilgan hisoblanadi” (“Raddul muhtor” kitobi).
Shuningdek, namozdan keyingi tilovati Qur'on va jamoat bo'lib duo qilishlar ham fazilatli amallardan bo'lib, dinimiz ko'rsatmalarida bu amallarga targ'iblar bordi. Sahobai kiromlar “Ey Rasululloh, qaysi duo eng qabul bo'lguvchi bo'ladi?”, deb so'rashganda, Payg'ambarimiz sallallohu alayhi vasallam mana bunday javob berganlar:
جَوْفُ الَّيْلِ وَدُبُرُ الصَّلَوَاتِ الْمَكْتُوبَةِ
(رواه الترمذي عن ابي امامة رضي الله عنه)
ya'ni: “(Eng ijobatga yaqin duo) kechaning oxiri va farz namozlaridan keyingi duolardir” (Imom Termiziy rivoyatlari).
Shunday ekan, farzu sunnatlarni tugatgandan keyin Oyatal kursi, zikrlar, tilovati Qur'on va duo qilishlar ham Payg'ambarimiz sallallohu alayhi vasallamning so'zlariyu fe'llariga mos kelib turganda, odamlardan ajralib qolib, ular sunnat namozini o'qishga turganda anchagina o'tirib qolish, natijada turli tushunmovchiliklar, ixtiloflar keltirib chiqarish ibodatning savobini ketkazib qo'yadi. Bu masalada nafsu xohishimiz bilan emas, balki sunnatga muvofiq yo'l tutsak, ayni muddao bo'lar edi.
Hulosa qilib aytganda zikru tasbehlar hech qanday xarajat talab qilmaydigan, insonga mashaqqat yuklamaydigan amallardir. Lekin ular tilga oson bo'lishiga qaramay, Qiyomat kuni amallar tarozusini to'ldirib, og'ir bosadi. Bu Alloh taoloning biz Islom ummatiga bergan katta imtiyozi va marhamatidir. Diyorimizda qadimdan ushbu go'zal Nabaviy tavsiyalarga amal qilib kelinmoqda va buning ba'zilar da'vo qilgani kabi shariatimizga zid keladigan joyi yo'q.
Alloh taolo barchamizni imon, islomda bardavom qilib, zikru tasbehlarga bo'lgan muhabbatlarimizni bunda-da ziyoda aylasin! O'qiladigan Oyatal kursi va zikru duolarimizning barakotidan Alloh taolo elu yurtimizni turli balo va ofatlardan saqlasin! Omin!
Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
Hech shubha yo‘qki, xalifa Usmon ibn Affon roziyallohu anhuning o‘limlariga sabab bo‘lgan hodisalardan tortib hazrati Aliy ibn Abu Tolib roziyallohu anhuning o‘limlarigacha bo‘lgan davrda bo‘lib o‘tgan hodisalar Islom uchun, musulmon ummati uchun misli ko‘rilmagan musibat bo‘ldi.
Ushbu hodisalar tufayli musulmon ummati o‘rtasida bo‘linish yuz berdi. O‘sha paytgacha bir tanu bir jon bo‘lib, butun dunyoga Islom nurini taratib kelayotgan, butun insoniyatga xayru barakani ulashib kelgan dunyo tarixidagi eng yaxshi ummat ichida darz paydo bo‘ldi. Avvallari bu ummat vakillari ixtilof nimaligini bilmas edilar. Vaqti kelib, ular avval ikkiga, keyinroq uchga bo‘linib ixtilof qildilar. Xuddi o‘sha mash’um hodisalar tufayli boshlangan bu bo‘linishlar sekin-asta davom etib, musulmon ummatining sog‘lom tanasi ichidan turli-tuman toifalar chiqdi. Shiy’a, rofiza, xavorij va shunga o‘xshash boshqa har xil toifalarning kelib chiqishi aynan ana shu hodisalardan boshlangan edi.
Mazkur hodisalar tufayli musulmon ummati avval hokim shaxs haqidagi ba’zi mulohazalar bilan bahs boshlagan bo‘lsa, oxiri kelib iymon va kufr borasida bahs qiladigan, bir-birini kufrga ketganlikda ayblaydigan darajaga yetdi.
Ushbu hodisalar, avvalo, fitnachilarning hazrati Usmonga u kishi ishga qo‘ygan ba’zi voliylar haqida shikoyat qilishlari bilan boshlangan edi. Oxiri kelib xorijiylar o‘zlariga muxolif bo‘lganlarni, hatto hazrati Aliydek zotni kofirlikda ayblay boshlashdi. Tabiiyki, qarshi tomondan ham o‘ziga yarasha javob bo‘ldi.
Ushbu hodisalar tufayli musulmon ummati ichida bir-birining qonini o‘zi uchun halol bilish va bir-birini o‘ldirishni ravo ko‘rish boshlandi.
Birinchi marta fitnachilar hazrati Usmon roziyallohu anhuning qonlari va mollarini o‘zlariga halol hisoblab, u kishini o‘ldirib, mollarini talashdi. Ana shu nobakorlik oqibatida ishlar rivoj topib, «Tuya hodisasi»da, «Siffin»da bir necha o‘n minglab kishi halok bo‘ldi. Xorijiylar bilan bo‘lgan alohida hodisalarni qo‘shadigan bo‘lsak, bu hisob yana ham ortadi.
Bir tanu bir jon bo‘lib, dunyo xalqlarini birin-ketin bandalarning bandalarga sig‘inishidan Allohning ibodatiga, noto‘g‘ri dinlarning jabridan Islomning adolatiga, dunyo torligidan oxirat kengligiga, johiliyat zulmatlaridan Islom nuriga chiqarayotgan ummat bir-birini Robbiga ibodat qilishdan chiqarish, bir-biriga jabr qilish, Islomning kengligidan ixtilof torligiga, Islom nuridan jaholat zulmatiga o‘ta boshladi.
Ushbu hodisalar tufayli musulmon ummatining guli, yetakchi kuchi bo‘lmish sahobai kiromlarning ko‘pchiligi nobud bo‘ldilar. Ularning ma’naviy kuchlariga futur yetdi.
Ushbu hodisalar tufayli musulmon ummati boshiga tushgan musibatlarni birma-bir sanab chiqish nihoyatda og‘ir ish. Shuning uchun bu borada gapni qisqa qilganimiz ma’qul.
Endi ijozatingiz bilan mazkur hodisalarga baho berish haqida bir necha og‘iz so‘z.
Bu hodisalar bo‘lib turgan vaqtlarning o‘zidayoq ularga baho berish boshlangan. Unda har bir tomon o‘zini haq, o‘zgani nohaq deb bilgan. Tarafkashlik bo‘lib turgan joyda bundan boshqa narsa bo‘lishi mumkin ham emas. Ammo mazkur hodisalarga baho berish ular bo‘lib o‘tganidan keyin nihoyatda avj olgani kutilmagan hol. Ushbu hodisalar bo‘lib o‘tgandan keyin turli sabablarga ko‘ra ularni baholash, «kim nima qilgan-u, kim nima qilmagan, aslida nima qilish kerak edi», kabi mavzularda munozaralar qizib ketgan. Bu borada har kim o‘sha to‘palonlar yuz bergan vaqtdagi har bir harakat va sakanot, har bir og‘iz gap va so‘zdan o‘z fikrini qo‘llashga, o‘zganing fikrini rad qilishga dalil izlagan. Tarafkashlik va nizo olovida qizib ketib, dalil topa olmay qolgan paytlarda o‘zidan qo‘shib yuborishlar bo‘lmaganiga esa hech kim kafolat bera olmaydi.
Tarafkashlik avj olgan joyda har kim o‘zining haq ekanini isbot qilishga urinib, o‘zida bo‘lmagan yaxshi sifatlarni bemalol da’vo qilganidek, o‘zida bo‘lgan salbiy sifatlarni taraddudsiz inkor etadi. Shu bilan bir vaqtda, qarshi tarafning barcha yaxshiliklarini inkor etgan holda, barcha yomonliklarni unga ag‘daradi. Mana shu jarayonda nima bo‘lsa bo‘ladi.
Islom ummati yolg‘on nima ekanini bilmas edi. Ammo fitnachilar o‘z qilmishlarini xaspo‘shlash, odamlarni ortlaridan ergashtirish maqsadida bu ummat ichiga «yolg‘on» degan illatni olib kirishdi. Jumladan, ular: «Bizga Aliydan xat keldi» «Bizga Oishadan xat keldi», «Bizga falonchidan xabar keldi» «U debdi», «Bu debdi» degan yolg‘onlarni ham tarqatishgan edi.
Fitnachilar mazkur mash’um hodisalar o‘tib ketganidan keyin ham o‘z tarafini olib, o‘zgani tanqid qilishda davom etaverishdi. Bu narsalar asta-sekin avj ola boshladi. Tarafkashlikda uchiga chiqqan tomonlar esa o‘z gaplarini tasdiqlash uchun oyat va hadislarni nohaq ta’vil qilganlari yetmagandek, yolg‘onlar to‘qib, hatto ularga hadis sifatini berishgacha yetib borishdi.
Ammo mas’ul kishilar, ulamolar bu nobakorlikni darhol bo‘g‘ib tashlash yo‘liga o‘tdilar. Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamga oid barcha rivoyatlar yaxshilab himoya qilindi. Hadislarning darajalarini aniqlashning mustahkam qoidalari ishlab chiqildi. Bu borada fitnachilarning fitnasi o‘tmadi.
Ammo tarixchilar keltirgan rivoyatlarga bu qadar e’tibor qaratilmadi, chunki tarix haqidagi rivoyatlar din va e’tiqod masalalari bo‘yicha rivoyatlar ahamiyatiga ega emas, degan o‘y bor edi. O‘sha paytlarda bo‘lib o‘tgan hodisalar haqidagi rivoyatlar to‘plandi. Ammo ularni saralash va yaroqsizini tashlab yuborish ishlari qilinmadi. Bu narsa ayniqsa hukmdorlik uchun o‘zaro kurash olib borgan toifalarga qo‘l keldi. Ular turli asossiz rivoyatlardan o‘z manfaatlari yo‘lida foydalanish bilan birga, yetmay qolgan joylariga o‘zlaridan qo‘shib yuborishdi.
Asta-sekin sahobai kiromlarga til tekkizish boshlandi. Til tekkan sahobiyning tarafdorlari o‘ziga yarasha javob berishdi. Har kim o‘zi ergashgan shaxsni ulug‘lashga o‘tdi.
Ayniqsa, hazrati Aliy roziyallohu anhu haqlarida bunga o‘xshash gap-so‘zlar ko‘p uchraydi. Ba’zi g‘uluvga ketgan toifalar u zotni ilohlik darajasigacha ko‘targan bo‘lishsa, xorijiylarga o‘xshash kimsalar: «Kufrga ketdi», deyishgan.
Yana boshqa bir toifalar hazrati Aliy roziyallohu anhuning taraflarini olish maqsadida u zotni mazlum qilib ko‘rsatishga urinib, boshqa bir nechta katta sahobalarni esa kofirga chiqarib qo‘yishgan.
Bu masalalarga bag‘ishlangan majlislar, janjallar bo‘ldi, kitoblar yozildi, xutbalar o‘qildi. Nima bo‘lsa bo‘ldi, lekin ixtilof ko‘payib boraverdi.
Nihoyat, musulmonlar jumhuri – ahli sunna val jamoa bu masalada ijmo’ ila eng adolatli va so‘nggi nuqtani qo‘ydi: orada bo‘lib o‘tgan ko‘ngilsiz hodisalarda hazrati Aliy va u zotning tarafdorlari haq bo‘lganlar. Ular haqida boshqacha gap bo‘lishi mumkin emas. Bunga dalil va hujjatlar yetarli. Ularning eng ishonchli va kuchlisi Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamdan vorid bo‘lgan sahih hadislardir. Xususan, Ammor ibn Yosir roziyallohu anhu va Zul Sadyaynining hazrati Aliy roziyallohu anhuning fazilatlari haqidagi, kelajakda bo‘ladigan fitnalar haqidagi hadislari fikrimizga dalil bo‘la oladi.
Orada bo‘lib o‘tgan ko‘ngilsiz hodisalarning aybdorlari Ibn Saba’ boshliq fitnachilar va xorijiylardir, barcha qilingan gunohlar ularning bo‘ynida. Ular haqida boshqa gap bo‘lishi mumkin emas.
Fitnachilar asosan Misr, Basra va Kufada tuxum qo‘yib, urchib ketishdi. Fitnaning bosh qarorgohi Misr edi. Uning Islom jamiyatining markazidan uzoqda joylashgani, u yerda haqiqiy ulamolarning, xususan, sahobalarning kam bo‘lgani va boshqa shunga o‘xshash omillar fitnachilarning o‘z fikr-mulohazalarini avom xalqqa yetkazishlariga katta imkon berar edi.
Orada bo‘lib o‘tgan ko‘ngilsiz hodisalarda fitnachilarga ham, hazrati Aliy roziyallohu anhuga ham qo‘shilmagan, balki u zotga talab qo‘yib, talabi bajarilgandagina bay’at qilishlarini aytgan toifa ham bor edi. Ularning gaplari va qilgan ishlari «Tuya» va «Siffin» hodisalaridan hammamizga ma’lum. Ushbu toifaning mashhur shaxslari sifatida Talha ibn Ubaydulloh, Zubayr ibn Avvom, Muoviya ibn Abu Sufyon va Amr ibn Os roziyallohu anhumni eslash mumkin. Ahli sunna val jamoa musulmonlari ularni: «Xato ta’vil va ijtihod qilganlar», deb baholaydi. Ular haqoratlanmaydilar, yomonlanmaydilar. Balki sahobiy bo‘lganlar boshqa sahobai kiromlar bilan bir qatorda ko‘riladi.
Ulamolarimiz va musulmonlar jumhuri bu ishda g‘oyatda talabchan bo‘lgani sababli bu haqda har bir musulmon shaxs e’tiqod qilishi lozim bo‘lgan narsani aqiyda kitoblarimizga bitib ham qo‘yganlar.
Jumladan, ahli sunna val jamoaning eng mashhur aqiyda kitoblaridan biri bo‘lmish «Aqiydai Tahoviyya»da quyidagilar aytiladi:
«Biz ularning hammalari haqida yaxshilik bilan: «Robbimiz, bizni va bizdan avval iymon bilan o‘tgan birodarlarimizni mag‘firat qilgin, iymon keltirganlarga nisbatan qalbimizda g‘ashlik qilmagin. Robbimiz, albatta, Sen o‘ta shafqatlisan, o‘ta rahmlisan», deymiz (Hashr surasi, 10-oyat).
Alloh taolo bizning qo‘llarimizni o‘z vaqtida bo‘lib o‘tgan fitnadan asragan. Biz Allohdan tillarimizni ham mazkur fitnadan saqlashini so‘raymiz».
«Islom tarixi» birinchi juzi asosida tayyorlandi