Уламолар лафзий ихтилоф қилинган масалаларни муолажа қилишга ва уларнинг натижаларини батафсил ёритишга доимо ҳаракат қилиб келганлар. Ана шундай лафзий ихтилоф қилинган масалалардан бири амал ва имон масаласидир. 
 
Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ: “Амал иймондан эмас” деган.  Шофеъий, Молик ва Аҳмад ибн Ҳанбал раҳматуллоҳи алайҳлар эса: “Амал иймондандир” дейишган. 

Уламолар мана шу масалани муолажа қилиб, ўртадаги ихтилофни лафзий деганлар. Чунки Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ ўз даврларидаги умумий вазият эътиборидан амал иймоннинг аслидан (яъни, шартидан) эмас, балки комиллигидан деган маънога урғу берган. Яъни имон амалсиз ҳам мавжуд ҳисобланади, аммо комил ҳисобланмайди, деган.

Қолган фуқаҳолар ҳам ўз даврларидаги умумий вазият эътиборидан амал иймоннинг комиллигидан эмас, балки аслидан яъни (шартидан) деган маънога урғу берганлар. Яъни имон комил бўлиши учун албатта, амал бўлиши лозим, агар амал бўлмаса, имон асло комил бўлмайди, деганлар.

Икки тарафнинг гапларини ҳам синчиклаб ўрганган киши уларнинг гаплари ҳар хил бўлса-да аслида, бир хил маънони айтаётганларини қийналмасдан тушунади.
Лекин шу ўринда ҳақли бир савол туғилади, нега ҳар бир тараф нариги тарафнинг ҳам иборасини айтиб қўймасдан ўзининг гапида қаттиқ туриб олган?

Яъни, Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ бошқа фуқаҳоларга ўхшаб “Амал иймондандир” деб қўйсалар бўларди-ку? Фаразан у зотга: “Шунақа деб айтинг, барибир маъноси бир-ку” дейилганда у зот албатта: “Йўқ, айнан мен айтгандек айтишимиз керак” деган бўлар эдилар. Чунки юқорида таъкидлаганимиздек, умумий вазият айнан шундай ибора билан айтишни, шу маънога урғу беришни тақозо қилиб турган эди. Яъни, Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ яшаган давр хаворижларнинг мавқелари юқорилаган пайт бўлган. У зот Бани Умайя ҳукмронлик қилган даврнинг охири ва Аббосийлар давлатининг бошланиш даврида ҳаёт кечирганлар. 

Бани Умайя даври хаворижилар энг кучга кирган давр бўлган. Бундан кўринадики, Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ уларнинг эътиқоди мусулмон жамиятига ёйилиб кетишидан хавотир олгани учун ушбу масалани мазкур сўзлар билан ифодалаш керак деган. Чунки амал қилмаган одамларни кофирга чиқариш хаворижларнинг асосий қоидаларидан бўлган. Хаворижлар ушбу қоидаларини илк бор Али розияллоҳу анҳуга нисбатан ишлатиб, у зотни кофирликда айблаганлар. Яъни,  “таҳким”ни қабул қилгани учун у зотни куфр нисбатини беришган. Кейинчалик худди шу ишни Муовия розияллоҳу анҳуга ҳам қўллаганлар. Улар ўзларининг бу иддоларига “Ҳукм фақат Аллоҳнинг Ўзига хосдир” маъносидаги оятни ҳужжат қилишган ва шу ҳужжатларига биноан  амал қилмаган одамларни кофирга чиқарганлар. Улар бу ишда шу даражада ғулувга кетганларки, ҳатто катта ва кичик гуноҳ қилган одамларни ҳам кофирга чиқаришга бориб етганлар. Натижада хаворижларнинг ушбу ғулувлари мусулмон жамияти учун ўта хатарли тус олган. Чунки бундай ақидадаги кимсалар  ҳеч тап тортмасдан мусулмонларни кофирга чиқара бошлаган эдилар. 

Уларнинг ҳолатларини мулоҳаза қилган уламолар: “Агар 6,7 хаворижни бир жойга йиғиб ўз ҳолига ташлаб қўйсангиз улар ўша жойдан бир-бирларини кофирга чиқариб тарқалишлари аниқ” деган хулосага келганлар. Чунки хаворижлар бир йўналишда бўла туриб ва бир масжидда ибодат қилиб туриб ҳам ушбу услубларини қўллаганлар. Шунинг учун тарихга назар солсангиз улар аввал бошда бир фирқа бўлиб, кейин ўзаро бир бирларини кофирга чиқарганлари натижасида бир нечта фирқаларга бўлиниб кетишганини кўрасиз.
Хаворижларнинг мана шу ғулувдан иборат қарашлари афсуски, ҳозирги кунимизгача етиб келмоқда. Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ хаворижларнинг ушбу эътиқодларидан келиб чиқадиган хатарнинг олдини олиш ҳамда мусулмонларни ўзаро бир-бирларини куфрда айблаб қатл қилишларидан қайтариш мақсадида амал иймондан эмас деган гапларида қаттиқ туриб олган.

Демак, амал иймондандир деган гапнинг тафсилотини ва ундан қайси маъно назарда тутилганини аслида авом халқ билмайдилар. Зеро авомнинг одати фақат гапнинг сарлавҳасини қаттиқ ушлаб экани кўпчиликка сир эмас.

Энди Имом Шофеъий раҳматуллоҳи алайҳ сингари амал иймондандир деган фуқаҳоларнинг нима учун бундай деганларин

и синчиклаб ўрганадиган бўлсак, қуйидаги маъноларни билиб оламиз: Бу муҳтарам зотлар умавийлар ҳукмронлик қилган даврда яшаганлар ва уларни бу масалага қарашлари ўзгача бўлган. Яъни улар бу даврда қўзғалган муржиа фирқасининг жамиятга бўлган хатарини кўриб, уларга қарши ўз илмий фаолиятларини олиб борганлар. Муржиалар иймонга ҳеч бир гуноҳ зарари бермайди деб эътиқод қилишган. Яъни киши модомики мўъмин экан, бирон бир гуноҳ унга асло таъсир қилмайди, деб эътиқод қилишган. Гуноҳи кабира, яъни зино, ароқхўрлик, ноҳақ одам ўлдириш каби гуноҳларни қилган одам билан уни қилмаган одамнинг фарқи фақатгина жаннатдаги даражада бўлади деб ҳисоблашган. Шу билан мўмин киши агарки улкан гуноҳ содир этган бўлса ҳам жаҳаннамга кирмайди, деб эътиқод қилганлар. Бундай дейиш динни ва унинг мукаллафларга бўлган буйруқ ва қайтариқларини яъни, динда белгиланган ҳалол-ҳаромни ва шаръий нассларни инкор қилиш бўлиб қолади.  Бу бузуқ эътиқоднинг хатарини ҳис қилган уламолар амал иймондандир яъни унинг камолидан ёки аслидан деб ўз гапларига тафсилот бермасдан қаттиқ туриб олганлар.

Хулоса шуки, биз ушбу масалада у ёки бу фуқаҳолар ўз гапларида хато қилганлар деб айтолмаймиз. Чунки ҳар бир тараф айтган гапида масалага ўзига хос жиҳатдан ёндашган. Шунинг учун ҳам масаланинг тафсилотига ва тарихига назар солинса ҳар икки тарафнинг гапи ҳам ҳақ бўлиб чиқади.

Ҳозирги кунда имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳнинг гапларининг зоҳирий маъносини маҳкам ушлаб олиб, у зотни муржиалардан деб айблашни ўзига эп кўрадиган айрим салафийлик даъвосидаги кимсалар учрайди. 

Аслида тарихга назар солинадиган бўлса, у зотга нисбатан бундай айбни мўътазилалар ва хаворижлар тўнкаганлар. Шунда беихтиёр уламолармизнинг: “Ҳозирда мўътазилийман деган одам қолмаган, лекин уларнинг айрим хато эътиқодлари сақланиб қолган”, деган гаплари нақадар ҳақ эканига яна бир карра амин бўламиз…   

Рустам ОХУНЖОНОВ

Абу Сано Маҳмуд ибн Зайд Ломиший Ҳанафий Мотуридийнинг “Тамҳид ли қоваидит-тавҳид” ҳамда Абдулмалик ибн Абдурроҳман Ассаъдийнинг “Шарҳул Ақоидин-насафия” асарлари асосида тайёрланди.

Манба: https://azon.uz

483-CАВОЛ: Масжидлар очилиб яна жамоат намозлари ўқила бошланди. Лекин сафлар орасини очиб, намозхонлар бир-биридан узоқлашиб намоз ўқияпмиз. Бу намозимизга нуқсон етказмайдими?

ЖАВОБ: Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳим. Сафларни тўғрилаш ва жипслаштириш ҳақида келган буйруқлар тўрт мазҳаб уламолари томонидан ҳам мустаҳабликка кўра деб билинган, яъни, суннат деб қабул қилинган. Пайғамбаримиз алайҳиссалом саф ҳақида шундай дейдилар:

أقيموا الصف في الصلاة فإن إقامة الصف من حسن الصلاة (متفق عليه عن أبي هريرة رضي الله عنه)

“Намозда сафни тўғри қилинглар, чунки сафни тўғри қилиш намознинг гўзаллигидандир” (Муттафақун алайҳ)
Одатдаги шароитда бу суннатга амал қилишга кучли тарғиб қилинади. Уни тарк қилиш макруҳдир. Лекин карантин шароитида ижтимоий масофани сақламаслик касаллик тарқалишининг асосий омили бўлгани учун масофа сақлаш, хоҳ жамоат жойида бўлсин, хоҳ масжидда бўлсин вожиб даражасига кўтарилди. Чунки бу ишда жонни саломат сақлаш бор ва бу қоида бутун дунёда амалга татбиқ қилинмоқда. Албатта, вожибни бажариш учун суннатни тарк қилинади.
Демак, касаллик тарқалишидан сақланиш учун соҳа мутахассислари кўрсатмасига кўра саф тортилса ҳам, намоз бузилмайди, макруҳ ҳам бўлмайди. Чунки узрли ҳолат бўлганда бу суннат соқит бўлади. Ҳозирги кунда касаллик тарқалишидан қўрқиш ҳам узрлардан биридир. Касаллик тарқамаслиги учун сафларни орасини очишга эҳтиёж бор.
Бошқа томондан намоз ўқиш Аллоҳ таолонинг буйруғи бўлгани каби, инсон ўз жонини омон сақлаши ҳам У Зотнинг буйруғидир. Зеро Аллоҳ таоло Қуръони каримда бандаларига имкониятдан ташқари ишни буюрмаслигини баён қилади:

لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا

яъни: “Аллоҳ ҳеч бир жонга тоқатидан ташқари нарсани таклиф этмайди...” (Бақара сураси 286-оят)
Демак, жонимизни таҳликага қўймасдан намозни адо қилсак, ҳар икки буйруқни бажарган бўламиз. Буни ўзаро масофа сақлаш билан амалга оширамиз, шунда касаллик тарқалиши кескин пасаяди, хавф камаяди.
Банда доим имкони даражасида ҳаракат қилиб, ибодатларини бажаргандан кейин Аллоҳ таоло ҳақида яхши гумон қилиб, унинг фазлидан умид қилиш керак. Зеро яхшиликка мукофот, ёмонликка жазо берувчи Аллоҳ таолонинг ўзидир. Ҳамма нарсани кўриб, билиб турувчи зот, хоҳласа имконимиз даражасида қилган ибодатимиз учун ўзи ваъда қилган тўлиқ савобни беради.
Бандасининг ихлоси, жидди жаҳдига қараб, савоблар 700 баробаргача кўпайиши ҳадисларда баён қилинади. Худди менинг дуоим ижобат бўлмади деган кишининг дуоси қабул бўлмагани каби, Аллоҳ таолонинг раҳматига эгалик қилиб, намозимиз дуруст бўлмади, савоби камайди демаслик керак. Аксинча раҳматидан умид қилиш ва азобидан қўрқувни мўътадил тутиш талаб қилинади. Имконимиз борича амал қилиб, қолганига Аллоҳ таолонинг раҳмати ва фазлини сўрайлик. Шояд тез кунларда офият ва хотиржамликка эришсак. Валлоҳу аълам.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси
Фатво ҳайъати. @diniysavollar

 Зиёвуддин домла Мирсодиқов

Тошкент шаҳар "Бўта Бува" жоме масжиди имом-хатиби

Мусулмон киши борки қилган амалларидан савоб умид қилади. Яхши амаллари туфайли Аллоҳнинг розилигини топмоқни истайди. Шу сабаб ҳар ким ўз билимидан, дунёқараши ва савиясидан келиб чиқиб амалларни яхши ёки ёмонга, савоб ёки гуноҳга ажратади. Лекин, яхши ва ёмонни, савоб ёки гуноҳни ажратишда кишининг савияси, билим ёки фаросати мезон бўла олмайди. Бунда асосий мезон шариъатдир. Яъни, Аллоҳ ва Унинг росули яхши деган амаллар яхши, Аллоҳ ва Унинг росули қайтарган амаллар эса ёмон ҳисобланади. Бу мезонларни ҳеч  ким ўз ҳохишига, билими ва савиясига, манзил ва  маконига қараб ўзгартиришга ҳақли эмас. 

Ислом дини бандаларнинг қилган амали Аллоҳнинг даргоҳида қабул қилиниб, уларга ажр –савоб берилиши учун иккита нарсани шарт қилади: 

1. Ихлос. Яъни, қилинаётган ҳар бир амални ёлғиз Аллоҳ таолонинг розилиги учун, риё ва сумъадан холи тарзда амалга ошириш зарур.
2. Қилинаётган амал албатта шариъат манбааларига зид бўлмаслиги керак. Яъни, Қуръон ва Суннат билан мувофиқ бўлишлиги, уламоларнинг ижмосига қарши амал бўлмаслиги зарур. 

Мана шу икки сифатдан бири топилмаган тақдирда кишининг амали Аллоҳнинг ҳузурида қабул қилинмайди. Уларга ажр - мукофот берилмайди. Балки, аксар ҳолларда банда илмсизлик туфайли қилган амали учун машаққат ва оворагарчиликдан бошқа нарса топмайди. Балки, қайтанга гуноҳкор бўлиб қолиши ҳам мумкин. 

Минг афсуслар бўлсинки, бугун мусулмонлар савоб умидида қилаётган амалларининг аксарида мана шу икки сифатдан бири топилмай қоляпти. Шундай инсонлар борки, уларнинг қилаётган амаллари айнан Ислом динининг таълимотига, Қуръон ва Суннатнинг талабларига тўлиқ мос тушади. Уларни кўрган киши бу инсон айнан жаннат аҳлининг амалини қилмоқда дея ўйлайди. Бироқ, ушбу амалларни қилувчиларнинг аксарида ихлос йўқ. Кимдир вазият тақозо қилгани учун, яна кимдир хизмат юзасидан ва яна кимлардир эса кишиларнинг назарига тушишлик учун қилади. Бу эса албатта, риё учун қилинган амал бўлиб, кишининг охирати учун фойда эмас, балки, зарар келтиради.

Яна шундай кишилар борки, улар бир касбни танлаган. Ёки қайсидир амални қилмоқда. Ҳаттоки, ушбу ишини чин юракдан, ихлос ва муҳаббат билан бажаради. Қилаётган иши туфайли кўпчиликка манфаат келтирмоқчи, кимнидир хурсанд қилмоқчи,кайфиятини кўтариб ўзича савоб иш қилмоқчи бўлади. Бироқ, уларнинг танлаган йўли Ислом таълимотларига зид, балки, шаъриат қаттиқ қайтарган амаллардан иборат бўлади. Бундай кишилар ҳам гарчи ниятлари яхши бўлсада, қилаётган ишига ихлос ва муҳаббати бўлса ҳам савобга эга бўлмайдилар. Балки, қайтарилган амалларни қилаётганликлари сабабли гуноҳкор бўлиб қолаверадилар.

Хулоса шуки, умримизни, вақтимизни молу дунёимизни сарфлаб қилаётган амалларимиз мана шу икки тамойилга асосланиши керак. Аллоҳнинг розилиги учун намоз, садақа, ҳаж каби амалларни қилаётганда риё ва сумъадан эҳтиёт бўлайлик. Мажбурликдан ёки эътиборсизлик билан бажармайлик. Ихлос ва муҳаббатимиз билиниб турсин. Агар кишиларни кайфиятини кўтариш учун ҳар хил масхарабозликлар, ўйин кулгулар ва томошалар кўрсатаётган бўлсак, динимизда бу амаллар ҳақида нима дейилгани билан қизиқиб кўрайлик. Агар Ислом динининг ривожи учун ҳисса қўшмоқчи бўлсак, кишиларга соф таълимотни етказмоқчи бўлсак, бу амалимиз кимнидир камситиш, ҳақорат қилиш, обрўсини тўкиш ва изза қилиш эвазига бўлмаслиги керак. Чунки, динимиз бу амалларнинг барчасидан қайтарган. 

Аллоҳ таоло барчамизга илм ва фаросат берсин. Қилаётган амалларимизда ихлос ва муҳаббатимизни зиёда қилсин. Оқ ва қорани, яхши ва ёмонни ажратишда ўз фикримиз билан эмас, балки шариъат мезонлари билан белгилашликка тавфиқ берсин.

Олмазор туманидаги

“Мевазор” масжиди имом ноиби:

Ёрбек Исломов

Динимизда тарғиб қилинган амаллардан бири бу қабристонларни зиёрат қилишдир. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам:

عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ بُرَيْدَةَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ -صلى الله عليه وسلم- « قَدْ كُنْتُ نَهَيْتُكُمْ عَنْ زِيَارَةِ الْقُبُورِ فَقَدْ أُذِنَ لِمُحَمَّدٍ فِى زِيَارَةِ قَبْرِ أُمِّهِ فَزُورُوهَا فَإِنَّهَا تُذَكِّرُ الآخِرَةَ »

“Сизларни қабрларни зиёрат қилишдан қайтарган эдим. Батаҳқиқ, Муҳаммадга онасини зиёрат қилишга изн бўлди. Бас, у(қабр)ларни зиёрат қилинг. Албатта, улар охиратни эслатади”, деганлар ( Имом Термизий ривояти).

Ислом дини келган дастлабки йилларда Аллоҳ таоло Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг тиллари ила қабрларни зиёрат қилишдан қайтарган эди. Бу қайтариқ умумий бўлгани сабабли Пайғамбаримиз алайҳиссалом ҳам оналарининг қабрини зиёрат қила олмаган эдилар. Сабаби, одамлар орасида Ислом ақидаси ва бошқа илмлар тўлиқ шаклланмаган, инсоният ширкдан буткул халос бўлмаган эди.

Кўп амаллар қатори қабрларни зиёрат қилишда ҳам жоҳилият амаллари аралашиб қолишининг хавфи бор эди. Кейинчалик Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам кишилар қалбини Исломий таълимот билан суғориб, одамларнинг динирй савияси ошгач, марҳумларнинг қабрларини зиёрат қилишга рухсат берилди. Шунда Расули акрам алайҳиссалом мазкур ҳадисни айтдилар ва кишиларга қабристон зиёратидан кўзланган асл мақсадни ҳам эслатиб, таъкидлаб қўйдилар. Мақсад – охиратни эслаш.

Сўнгги йилларда мамлакатимизда жуда кўп жойлар, хусусан, масжидлар, мадрасалар ва қадамжолар обод этилди. Динимиз ва илм-фан ривожига беназир ҳисса қўшган аждодларимизнинг мангу қўним топган масканлари қатори деярли барча қабристонлар обод қилинди. Бундан кўзланган мақсад зиёратчилар учун қулайликлар яратиш, Қуръон тиловати сабабли ўтганларимиз руҳларини шод этиш, холос.

Шу билан бирга, дунё ташвишларидан чарчаган, ҳаёт жозибадорлигига берилиб, охиратни унутган кишиларни тафаккурга ундаш, ҳар бир жон бир кун шу манзилда ётиши муқаррар эканлигини эслатишдир.

Бироқ сўнгги пайтларда одамлар орасида қабристоннинг қандай жой эканини унутганлар кўпайди. Унинг ҳайбатини ҳис қилмасдан, қабрлардан ибрат олмайдиган кишилар учраб турибди. Ҳатто жанозага бориб, қайсидир яқинини лаҳадга қўйиб ҳам ибрат олмайдиганлар бор. Қабристонда ҳам дунёвий гаплар, ғийбат, миш-мишлар урчиди. Таъзияларда, қабристонларда тамаки тутатиб, нос чекувчиларни кўриб, дилимиз хуфтон бўляпти.

Ахир, наҳотки улар қабристон бу дунё манзили эмаслигини англамайдилар? Уларнинг кўз олдида турган бу қабрлар остида ё жаннат ёки дўзахдан бир туйнук очилганини ҳис қилмайдилар. Лоақал, ўн беш дақиқа ўлимни эслаб, қилган гуноҳ ва камчиликларини кўз олдига келтириб, Аллоҳга истиғфор айтмайдилар. Қанчадан-қанча дуо ва истиғфорга муҳтож марҳумлар учун лоақат икки оят Қуръон ўқиб, дуо қилмайдилар?

Наҳотки, қалбимиз шунчалар қорайиб кетди? Азизлар, қабристон бу оддий жой эмас. Бу пушаймонлар, умидворлар, азоб ёки роҳат эгалари ётадиган жой. Унинг одобини жойига қўйинг.

Ҳасан Басрий раҳматуллоҳи алайҳ бир қабр рўпарасида овқат еяётган кишини кўрдилар ва: “Аллоҳга қасамки, бу киши мунофиқ”, дедилар. Шунда ёнларидаги кишилар сўрашди: “Эй имом, нима сабабдан бир кишини қасам билан мунофиқлигига гувоҳлик беряпсиз? Сабаби нима?” У киши жавоб бердилар: “Кўз олдида жаннат ёки дўзах, азоб ёки роҳат турганини билиб, кўриб туриб томоғидан овқат ўтаётган киши мунофиқ бўлмасдан ким ҳам бўлиши мумкин?”.

Шундай экан, мўминлар ётган жойни, яхши амаллари учун ҳам, ёмон амаллари учун ҳам ҳисоб-китоб кутиб ётган кишилар маконини беҳурмат қилманг. Аллоҳ насиб қилса, бир кун шу манзилда ётиш барчамизнинг бошимизда бор. Бас, шундай экан, ётар жойингизни бугун “обод” қилиб қўйинг. Мармарлар, дабдабалар билан эмас, солиҳ амаллар, яхшиликлар ва ибодатлар билан обод қилинг!

Нуриддин домла ХОЛИҚНАЗАРОВ,

Тошкент шаҳар бош имом-хатиби