16 Январ, 2025, 16 Ражаб, 1446
16 Январ, 2025, 16 Ражаб, 1446
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам суннатлари биринчи марта ҳижрий III асрда тадвин[1] қилинганини даъво қилиш мутлақо хатодир. Ҳадисларни тўплаш Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳаётлик даврларидан бошланган. Ҳадислар фақатгина ёзиб қўйиш орқали сақланмаган, балки унинг янада бошқа бир қанча усуллари ҳам бўлган.
ҲАДИСНИНГ УЧ ТУРИ
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг айтган сўзлари ҳадис саналади. Ҳадислар нақл қилиш йўлларига кўра учта асосий турга бўлинади:
А. Лафзан мутавотир. Лафз эътиборидан, мутавотир учун талаб қилингани каби кўп миқдордаги ровий томонидан ҳамма ровийлари жиддий бир чалкашликка йўл қўймай, айни лафзларни ривоятда иттифоқ қилган ҳолда ривоят қилган бир ҳадисдир.
Б. Маънавий мутавотир. Ровийлар томонидан айни лафзлар билан ривоят қилинмаган ҳадисдир. Ровийларнинг лафзлари фарқлидир. Ҳатто баъзида нақл қилинган ҳодисалар ҳам айни ҳодиса бўлмайди. Фақат барча ровийлар ҳамма ривоятларда умумий бўлган бир ишни нақл қилишда иттифоқ қилганлар. Масалан , Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
من كذب علي متعمداً فليتبوأ مقعده من النار
“Ким менга қасддан ёлғонни нисбат берса, жаҳаннамдаги жойига тайёрланаверсин”, деганлар (Имом Бухорий, Имом Муслим, Имом Термизий ривояти).
Бу биринчи турга кирадиган мутавотир ҳадисдир. Чунки бу ҳадиснинг энг камида 74 та та ровийси бор. Бошқача қилиб айтганда, 74 та саҳоба фарқли ҳолатларда, аммо барчалари айни лафзлар билан ривоят қилишган.
Бу ҳадисни у саҳобалардан олганларнинг адади янада кўп. Чунки ўша 74 нафар саҳобанинг ҳар бири буни бир неча шогирдига етказган. Шундай қилиб, бу ҳадиснинг ҳар бир табақадаги ровийлари янада ортиб боради ва асло етмиш тўрттадан камаймаган. Энди рақамда юзтача бўлган бу ровийлар, ҳадисни энг кичкина бир ўзгариш киритмасдан, айни лафзлар билан ривоят қилмоқдалар. Шу сабабли бу ҳадис “лафзан мутавотир”дир. Чунки бу қадар кўп саҳобанинг Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга ёлғонни нисбат бериш учун ёлғонга келишиб олишлари ақлга сиғмайди.
Бошқа томондан, кўпчилик ровийлар томонидан Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бомдод намозида икки, пешин, аср ва хуфтон тўрт, шом намозида уч ракъат намоз ўқишни буюрганлари ривоят қилинган. Аммо ракъатлар сонини айтган ҳамма ровийларнинг лафзи бир хилда эмас. Уларнинг лафзлари фарқли. Ҳатто улар томонидан нақл қилинган ҳодисалар ҳам фарқлидир. Аммо барча ривоятларнинг мақсади айни. Бу умумий мақсаднинг, яъни ракъатларнинг аниқ сони “маънавий мутавотир” ўлароқ қабул қилинган.
Бу атама фақиҳлар томонидан бироз фарқли тарзда таърифланади: “Машҳур ҳадис асҳоби киром даражасида мутавотир бўлмаган, аммо улардан кейин тавотур даражасига етган ҳадисдир”.
Келинг энди бу уч турдаги ҳадисларнинг ҳар бирини алоҳида ўрганиб чиқайлик.
Мутавотирга келсак, ҳеч ким унинг аниқ ишончлигига ҳеч қандай шубҳа қилмайди. Мутавотир бир санад билан нақл қилинган воқеа, кундалик ҳаётимиз билан боғлиқ бўлганларини ҳам ўз ичига олган ҳолда ҳар доим аниқ ҳақиқат ўлароқ қабул қилингандир. Мутавотир бир ривоятга суянган ҳар қандай хабар ҳамма томонидан иккиланмасдан қабул қилиниши шартдир. Мен Москва шаҳрини ҳеч кўрмаганман, аммо Москванинг бир шаҳар экани инкор қилиб бўлмас аниқ бир ҳақиқатдир. Бу ҳақиқат менга шаҳарни кўрган кўп миқдордаги ровийлар томонидан исботланмоқда. Бу доимий ривоят қилинган, яъни “мутавотир” бир ҳақиқатдир-ки унга инкор ҳам, шубҳа ҳам қилинмайди.
Биринчи ва иккинчи жаҳон урушларини ҳам кўрмаганман, аммо бу икки жангнинг рўй берганини, ҳеч қандай шубҳага суянмайдиган хабарлар, улар билан боғлиқ мутавотир хабарлар нақл қилмоқда. Соғлом ақл эгаси бўлган ҳеч ким, бу жангларнинг рўй берганини билдирган инсонларнинг ёлғон бир хабар тўқиш учун иттифоқ қилганларини ва бу жангларнинг бўлмаганини даъво қила олмайди. Жангнинг ҳақиқатда бўлган ҳодисалиги “мутавотир” хабарга суянилмоқда.
Айни шаклда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатлари ҳақидаги мутавотир хабарлар ҳам унинг ишончлилиги ҳеч қандай шубҳасиз қабул қилиниши керак.
Хуллас, хоҳ лафзан мутавотир, хоҳ маънан мутавотир бўлсин мутавотир ҳадислар Қуръони карим каби ишончга эгадир ва иккаласи орасида ривоят йўлининг ишончлилиги томонидан ҳеч қандай фарқ йўқдир.
Мутавотирнинг биринчи гуруҳига кирувчи, яъни “лафзан мутавотир” бўлган ҳадислар сон жиҳатдан оз бўлса ҳам, иккинчи гуруҳ билан боғлиқ ҳадислар, яъни “маънан мутавотир” ҳадислар кўпдир. Тўғрироғи Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам суннатларининг муҳим бир қисми мутавотирнинг бу турига киради, ҳеч қандай ҳолатда уларнинг ишончлилигига шубҳа қилинмайди.
Иккинчи гуруҳи, яъни машҳур ҳадисга келсак, унинг ишончлилик даражаси мутавотирга қараганда пастроқ. Шу билан бирга ровийлар сони ҳар табақада ишончли бўлган уч кишидан кўпроқ бўлгани учун ривоят ишончлидир.
Учунчи гуруҳ ҳадис “хабари воҳид”дир. Бу гуруҳнинг ишончлилиги ровийларининг тўғрисўз бўлишига боғлиқдир. Агар ровий ишончли бўлса, унинг хабари қабул қилиниши мумкин. Аммо биргина ровийнинг шубҳали бўлса, бутун хабар эҳтиётан шубҳали қолишда давом этади. Бу қоидага ҳаётнинг ҳар бир жабҳасида амал қилинмоқда.
Нимага Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннати билан боғлиқ хабарларга қўлланилмаслиги керак? Аксинча хабар ровийлари ривоят қилган нарсаларининг нозик томонларидан хабардор бўлганлари учун ҳам “ҳадислар” мавзусида бу қоидани энг аъло ҳолатда қўллаш мумкин.
Бу ҳар қандай бир ҳуқуқий ё диний бир таъсирга эга бўлмаган, тасодифий бир ҳодисага оид, оддий бир хабар эмас. Бу миллионлаб инсоннинг ҳаётига чуқур таъсир кўрсатган ҳодисага оид бўлган бир воқеанинг ривоятидир.
Ҳадис ровийлари Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга бир сўз ёки амални нисбат бериш ўйин эмаслигини жуда яхши билишарди. Бу нақл қилиш жараёнида ҳар қандай қасддан хато ё ҳар қандай иккиланиш, Аллоҳнинг ғазабига дучор қиладиган ва жаҳаннамда азоб бўладиган ҳолатга олиб борарди. Ҳар бир ровий ушбу машҳур ва мутавотир ҳадисни яхши билган: “Ким қасддан менинг номимдан ёлғон гапирса, жаҳаннамдаги жойига тайёрланаверсин”.
Бу ҳадис ровийларнинг қалбида шу қадар кучли масъулият ҳиссини пайдо қилганки, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳақларида ҳар қандай нарсани нақл қилганда бирор хато аралашмасин деб қўрқиб, ранглари оқариб кетарди.
Бундай масъулият – ҳадис ровийларининг, бир ҳадиснинг муҳофазаси ва нақлида эҳтиёткор бўлишларининг асосий сабаби эди. Бу эҳтиёт чораси бошқа тарихий ҳодисаларнинг нақл қилинишида топилмайди.
Энди келинг ҳадисларни соф ҳолатда муҳофаза қилиш учун уммат томонидан татбиқ қилинган фарқли усулларни баён этайлик.
[1] Китоб шаклида ёзиш.
Муфтий Муҳаммад Тақий Усмоний ҳафизаҳуллоҳнинг
"Ислом шариатида суннатнинг ўрни" китобидан
Таржимон: Даврон НУРМУҲАММАД
1-қисм, 2-қисм, 3-қисм, 4-қисм, 5-қисм, 6-қисм, 7-қисм, 8-қисм, 9-қисм, 10-қисм, 11-қисм, 12-қисм, 13-қисм, Давоми бор...
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Одамларнинг энг яхшиси менинг асримдагилар, сўнгра уларга яқинлар, сўнгра уларга яқинлар», дедилар (Бухорий, Термизий, Ибн Можа, Ибн Ҳанбал ривоят қилишган).
Мусулмон уммати тарихидаги энг яхши давр Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва у зотнинг саҳобалари яшаб ўтган аср бўлиб, у тарих зарварақларидан «Саодат асри» деган ном билан жой олди. Кейинги аср тўрт буюк саҳоба бошчилигида олиб борилган асрларга татигулик ишлар сабабли «Рошид халифалар даври» деган ном билан тарих саҳифаларига битиб қўйилди. Кейинги аср «Умавийлар асри» дея аталиб, мана шу даврдан поғонама-поғона пастлаш ҳолати кузатилди.
Умавийлар давлати Умайя ибн Абдушшамс ибн Абдуманофга нисбат берилади.
Умайя исмли ушбу шахс жоҳилият даврида Қурайш уруғларидан бирининг бошлиғи бўлиб, амакиси Ҳошим ибн Абдуманоф билан ҳар доим Қурайшнинг раҳбарлигини талашиб келар эди. Ислом келгач, мазкур талашув очиқ-ойдин душманликка айланди: Бану Умайя қабиласи Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга, у зотнинг даъватларига қарши турди; Бану Ҳошим қабиласи эса Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга барча ишларда кўмакдош бўлди, у зот соллаллоҳу алайҳи васалламни душманларнинг ёмонликларидан ҳимоя қилди.
Бану Умайя одамлари Макка фатҳи даврида бошқа иложлари қолмаганидан кейингина Исломни қабул қилишди. Дастлабки асрларда Исломда пешқадам бўлган уруғларнинг энг катта бобоси Абдуманоф ҳисобланади.
Бану Умайя (умавийлар) тарихини бузиш
Бану Умайянинг тарихи тафсилотларига эътибор берадиган бўлсак, унинг бузиб кўрсатилганлиги, уларни кўпроқ қоралаш ҳолатларини кузатамиз. Бу ишларнинг кўпчилиги уларнинг асосий сиёсий хусуматчилари – аббосийлар томонидан қилинган, чунки тарихга оид китобларнинг кўп қисми айнан аббосийларнинг ҳукмдорлик даврида ёзилган. Шунингдек, шийъалар, хаворижлар, тарихни яхши билмай туриб оғзаки сўзлаб юрадиган оми кишилар ҳам Бану Умайянинг сиёсий душманлари ҳисобланиб, улар ушбу қабиланинг жуда кўп туҳматларга қолишига ҳам сабаб бўлган.
Бу туҳмат ва қоралашлар турли-туман бўлиб, асосий эътибор Бану Умайянинг обрўсини тўкадиган тарихий ҳодисаларга қаратилган, улар бўрттириб кўрсатилган. Ушбу ҳодисаларни нишон қилиб, уларнинг қадрини туширишга олиб борадиган гаплар айтилган:
1. Бану Умайянинг илк даврда Исломга қарши турганлари, Исломни кечикиб қабул қилганлари жуда кўп такрорланади, лекин уларнинг Исломга кирганларидан кейинги буюк ишлари, жумладан, кўплаб юртларни фатҳ этишда кўрсатган хизматлари мутлақо эсланмайди.
2. Бану Умайя даврида содир этилган мусибатлар бўрттириб гапирилади. Карбало воқеаси, имом Ҳусайн ва у кишининг оилаларининг қатл этилиши, Ҳарра воқеаси, Мадинадаги Ҳарамни эътиборсиз қўйиш, манжаниқ билан Маккага тош отиш масалалари шулар жумласидандир.
3. Абдуллоҳ ибн Зубайр розияллоҳу анҳунинг қатл қилиниши, Зайд ибн Алий ибн Ҳусайннинг қўзғалони ва у кишининг қатл қилиниши, шунингдек, бошқа тарафларда содир бўлган хатоларни эътиборга олмаслик, халифага қарши чиқиш, тоатни бузиш каби ишларни Бану Умайяга катта айб қилиб, уларга қарши кенг тарғибот ишлари амалга оширилади.
4. Бану Умайянинг душманлари томонидан уларнинг инсоний нафсидаги заифлик нуқталарига алоҳида эътибор берилади, Бану умайялик баъзи кишилардан содир бўлган хатолар бўрттириб гапирилади, бироқ яхшиликлари беркитилади. Хусусан, ҳазрати Усмон розияллоҳу анҳу ҳақларида бу очиқ-ойдин кўринади.
5. Абу Суфён ва Муовия розияллоҳу анҳумо ҳақларида ҳам бу каби ноўрин гаплар ниҳоятда кўпайган. Бану умайялик баъзи волийлар ботил ишларни қилувчи мутаассиблар дея сифатланади. Бу Ҳажжож ибн Юсуф ва Зиёд ибн Абийҳлар мисолида кўринади.
6. Язид ибн Муовия ҳамда Валид ибн Язид каби халифалар ҳақида ҳам уларга қарши жуда бўлмағур миш-мишлар тўпланиб тарқатилган. Аслида эса мусулмончилик одоби бўйича Бану Умайя даврида рошид халифалар давридагидан кўра бир оз пастлаш – сустлашиш бўлганини эслашнинг ўзи кифоя қилади. Вақт ўтиши билан хатога йўл қўйиш ҳам аста-секин кўпайиб борган. Бану Умайя давридаги мусулмонлар жамияти ҳар жиҳатдан рошид халифалар жамиятига яқин бўлган. Лекин қўлга киритилган ўлжалар, мол-мулкнинг кўпайиши натижасида катта-катта уйлар, қасрлар қуриш, шунингдек, чўри тутишнинг оммалашганлиги бор. Шу билан бирга, Бану Умайянинг жуда кўп яхши фазилатлари ҳам бўлганлиги бор ҳақиқат, лекин уларга қарши бўлган тарихчилар бу фазилатларни эътиборга олмаганлар, балки унутиб қўйганлар.
Улардан баъзиларини айтиб ўтамиз:
1. Ҳазрати Муовия ибн Абу Суфён розияллоҳу анҳу катта саҳоба бўлиб, у киши Халифа Алий ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳуга қарши масалаларда ижтиҳод қилган, фақат ижтиҳоди унчалик тўғри бўлмаган. Лекин барибир у зот одил кишилар сафида қолган. Зотан, барча саҳобалар розияллоҳу анҳум адолатлидирлар.
Бану Умайянинг энг катта арбобларидан бири саналган Марвон ибн Ҳакам тобеъинларнинг биринчи табақасидан бўлган. У Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу, Усмон розияллоҳу анҳу ва бошқа катта саҳобалардан ҳадислар ривоят қилган.
Яна бир Бану умайялик Абдуллоҳ ибн Марвон халифа бўлишидан олдин аҳли илм ва аҳли фиқҳ бўлган. Мадинаи мунавваранинг катта олимларидан ҳисобланган.
Умар ибн Абдулазиз эса мужтаҳид имомлардан бўлган. Кўпчилик у кишини рошид халифалар қаторида санайди.
Бану Умайя қабиласининг аъзолари қозилик ишларига аралашмас эдилар. Улар кўп жойларда аҳли илм ва аҳли фазлларнинг олдинги сафларида бўлганлар.
2. Бану Умайя даврида жуда кўп буюк исломий фатҳлар бўлган. Улар шарқда Хитойгача, ғарбда Франция ва Андалус юртларигача етиб борганлар.
3. Бану Умайя даврида Ислом давлати тарихлар давомида мисли кўрилмаган энг катта кенгайишни бошидан кечирди.
4. Бану Умайя даврида жуда кўп қўриқ ерлар ўзлаштирилди, улар боғ-роғларга айлантирилди, каналлар қазилди, шаҳарлар қурилиб, ободончилик ишлари олиб борилди, атроф гуллаб-яшнади, тараққий этди.
Шу ўринда таъкидлаб айтамизки, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг юқоридаги «Одамларнинг энг яхшиси менинг асримдагилар, сўнгра уларга яқинлар, сўнгра уларга яқинлар» деган ҳадислари бежиз айтилмаган. Зеро, Бану Умайя қабиласининг аъзолари, раҳбарлари ва давлат бошлиқлари Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг даврларига яқин асрда яшаб ўтганлар.
«Ислом тарихи» иккинчи жузи асосида тайёрланди
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа