10 Январ, 2025, 10 Ражаб, 1446
10 Январ, 2025, 10 Ражаб, 1446
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам суннатлари биринчи марта ҳижрий III асрда тадвин[1] қилинганини даъво қилиш мутлақо хатодир. Ҳадисларни тўплаш Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳаётлик даврларидан бошланган. Ҳадислар фақатгина ёзиб қўйиш орқали сақланмаган, балки унинг янада бошқа бир қанча усуллари ҳам бўлган.
ҲАДИСНИНГ УЧ ТУРИ
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг айтган сўзлари ҳадис саналади. Ҳадислар нақл қилиш йўлларига кўра учта асосий турга бўлинади:
А. Лафзан мутавотир. Лафз эътиборидан, мутавотир учун талаб қилингани каби кўп миқдордаги ровий томонидан ҳамма ровийлари жиддий бир чалкашликка йўл қўймай, айни лафзларни ривоятда иттифоқ қилган ҳолда ривоят қилган бир ҳадисдир.
Б. Маънавий мутавотир. Ровийлар томонидан айни лафзлар билан ривоят қилинмаган ҳадисдир. Ровийларнинг лафзлари фарқлидир. Ҳатто баъзида нақл қилинган ҳодисалар ҳам айни ҳодиса бўлмайди. Фақат барча ровийлар ҳамма ривоятларда умумий бўлган бир ишни нақл қилишда иттифоқ қилганлар. Масалан , Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
من كذب علي متعمداً فليتبوأ مقعده من النار
“Ким менга қасддан ёлғонни нисбат берса, жаҳаннамдаги жойига тайёрланаверсин”, деганлар (Имом Бухорий, Имом Муслим, Имом Термизий ривояти).
Бу биринчи турга кирадиган мутавотир ҳадисдир. Чунки бу ҳадиснинг энг камида 74 та та ровийси бор. Бошқача қилиб айтганда, 74 та саҳоба фарқли ҳолатларда, аммо барчалари айни лафзлар билан ривоят қилишган.
Бу ҳадисни у саҳобалардан олганларнинг адади янада кўп. Чунки ўша 74 нафар саҳобанинг ҳар бири буни бир неча шогирдига етказган. Шундай қилиб, бу ҳадиснинг ҳар бир табақадаги ровийлари янада ортиб боради ва асло етмиш тўрттадан камаймаган. Энди рақамда юзтача бўлган бу ровийлар, ҳадисни энг кичкина бир ўзгариш киритмасдан, айни лафзлар билан ривоят қилмоқдалар. Шу сабабли бу ҳадис “лафзан мутавотир”дир. Чунки бу қадар кўп саҳобанинг Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга ёлғонни нисбат бериш учун ёлғонга келишиб олишлари ақлга сиғмайди.
Бошқа томондан, кўпчилик ровийлар томонидан Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бомдод намозида икки, пешин, аср ва хуфтон тўрт, шом намозида уч ракъат намоз ўқишни буюрганлари ривоят қилинган. Аммо ракъатлар сонини айтган ҳамма ровийларнинг лафзи бир хилда эмас. Уларнинг лафзлари фарқли. Ҳатто улар томонидан нақл қилинган ҳодисалар ҳам фарқлидир. Аммо барча ривоятларнинг мақсади айни. Бу умумий мақсаднинг, яъни ракъатларнинг аниқ сони “маънавий мутавотир” ўлароқ қабул қилинган.
Бу атама фақиҳлар томонидан бироз фарқли тарзда таърифланади: “Машҳур ҳадис асҳоби киром даражасида мутавотир бўлмаган, аммо улардан кейин тавотур даражасига етган ҳадисдир”.
Келинг энди бу уч турдаги ҳадисларнинг ҳар бирини алоҳида ўрганиб чиқайлик.
Мутавотирга келсак, ҳеч ким унинг аниқ ишончлигига ҳеч қандай шубҳа қилмайди. Мутавотир бир санад билан нақл қилинган воқеа, кундалик ҳаётимиз билан боғлиқ бўлганларини ҳам ўз ичига олган ҳолда ҳар доим аниқ ҳақиқат ўлароқ қабул қилингандир. Мутавотир бир ривоятга суянган ҳар қандай хабар ҳамма томонидан иккиланмасдан қабул қилиниши шартдир. Мен Москва шаҳрини ҳеч кўрмаганман, аммо Москванинг бир шаҳар экани инкор қилиб бўлмас аниқ бир ҳақиқатдир. Бу ҳақиқат менга шаҳарни кўрган кўп миқдордаги ровийлар томонидан исботланмоқда. Бу доимий ривоят қилинган, яъни “мутавотир” бир ҳақиқатдир-ки унга инкор ҳам, шубҳа ҳам қилинмайди.
Биринчи ва иккинчи жаҳон урушларини ҳам кўрмаганман, аммо бу икки жангнинг рўй берганини, ҳеч қандай шубҳага суянмайдиган хабарлар, улар билан боғлиқ мутавотир хабарлар нақл қилмоқда. Соғлом ақл эгаси бўлган ҳеч ким, бу жангларнинг рўй берганини билдирган инсонларнинг ёлғон бир хабар тўқиш учун иттифоқ қилганларини ва бу жангларнинг бўлмаганини даъво қила олмайди. Жангнинг ҳақиқатда бўлган ҳодисалиги “мутавотир” хабарга суянилмоқда.
Айни шаклда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатлари ҳақидаги мутавотир хабарлар ҳам унинг ишончлилиги ҳеч қандай шубҳасиз қабул қилиниши керак.
Хуллас, хоҳ лафзан мутавотир, хоҳ маънан мутавотир бўлсин мутавотир ҳадислар Қуръони карим каби ишончга эгадир ва иккаласи орасида ривоят йўлининг ишончлилиги томонидан ҳеч қандай фарқ йўқдир.
Мутавотирнинг биринчи гуруҳига кирувчи, яъни “лафзан мутавотир” бўлган ҳадислар сон жиҳатдан оз бўлса ҳам, иккинчи гуруҳ билан боғлиқ ҳадислар, яъни “маънан мутавотир” ҳадислар кўпдир. Тўғрироғи Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам суннатларининг муҳим бир қисми мутавотирнинг бу турига киради, ҳеч қандай ҳолатда уларнинг ишончлилигига шубҳа қилинмайди.
Иккинчи гуруҳи, яъни машҳур ҳадисга келсак, унинг ишончлилик даражаси мутавотирга қараганда пастроқ. Шу билан бирга ровийлар сони ҳар табақада ишончли бўлган уч кишидан кўпроқ бўлгани учун ривоят ишончлидир.
Учунчи гуруҳ ҳадис “хабари воҳид”дир. Бу гуруҳнинг ишончлилиги ровийларининг тўғрисўз бўлишига боғлиқдир. Агар ровий ишончли бўлса, унинг хабари қабул қилиниши мумкин. Аммо биргина ровийнинг шубҳали бўлса, бутун хабар эҳтиётан шубҳали қолишда давом этади. Бу қоидага ҳаётнинг ҳар бир жабҳасида амал қилинмоқда.
Нимага Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннати билан боғлиқ хабарларга қўлланилмаслиги керак? Аксинча хабар ровийлари ривоят қилган нарсаларининг нозик томонларидан хабардор бўлганлари учун ҳам “ҳадислар” мавзусида бу қоидани энг аъло ҳолатда қўллаш мумкин.
Бу ҳар қандай бир ҳуқуқий ё диний бир таъсирга эга бўлмаган, тасодифий бир ҳодисага оид, оддий бир хабар эмас. Бу миллионлаб инсоннинг ҳаётига чуқур таъсир кўрсатган ҳодисага оид бўлган бир воқеанинг ривоятидир.
Ҳадис ровийлари Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга бир сўз ёки амални нисбат бериш ўйин эмаслигини жуда яхши билишарди. Бу нақл қилиш жараёнида ҳар қандай қасддан хато ё ҳар қандай иккиланиш, Аллоҳнинг ғазабига дучор қиладиган ва жаҳаннамда азоб бўладиган ҳолатга олиб борарди. Ҳар бир ровий ушбу машҳур ва мутавотир ҳадисни яхши билган: “Ким қасддан менинг номимдан ёлғон гапирса, жаҳаннамдаги жойига тайёрланаверсин”.
Бу ҳадис ровийларнинг қалбида шу қадар кучли масъулият ҳиссини пайдо қилганки, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳақларида ҳар қандай нарсани нақл қилганда бирор хато аралашмасин деб қўрқиб, ранглари оқариб кетарди.
Бундай масъулият – ҳадис ровийларининг, бир ҳадиснинг муҳофазаси ва нақлида эҳтиёткор бўлишларининг асосий сабаби эди. Бу эҳтиёт чораси бошқа тарихий ҳодисаларнинг нақл қилинишида топилмайди.
Энди келинг ҳадисларни соф ҳолатда муҳофаза қилиш учун уммат томонидан татбиқ қилинган фарқли усулларни баён этайлик.
[1] Китоб шаклида ёзиш.
Муфтий Муҳаммад Тақий Усмоний ҳафизаҳуллоҳнинг
"Ислом шариатида суннатнинг ўрни" китобидан
Таржимон: Даврон НУРМУҲАММАД
1-қисм, 2-қисм, 3-қисм, 4-қисм, 5-қисм, 6-қисм, 7-қисм, 8-қисм, 9-қисм, 10-қисм, 11-қисм, 12-қисм, 13-қисм, Давоми бор...
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
Оиша онамиз розияллоҳу анҳонинг барча сифатлари ҳам камолот сифатларига дахлдор эканига шубҳа бўлиши мумкин эмас. У кишининг буюк ҳаётларини диққат билан ўрганган уламолар Оиша онамиз розияллоҳу анҳода бошқаларда бўлмаган қирқта комилалик сифатлари бор эканини таъкидлайдилар. Ана шунинг учун ҳам бу ҳақда бир-икки оғиз сўз айтмоқни раво кўрдик.
Оиша онамиз розияллоҳу анҳонинг камолот сифатлари ҳақида сўз юритар эканмиз, бу сифатлар рўйхатининг бошида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ворид бўлган ҳадиси шарифлар туришини айтиб ўтмоғимиз лозим. У зот Оиша онамиз розияллоҳу анҳо ҳақларида ажойиб мадҳларни айтганлар.
Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Эй Оиша! Мана бу Жаброил, у сенга салом айтмоқда», дедилар.
«Ва алайҳиссалому ва роҳматуллоҳи ва барокатуҳу! Эй Аллоҳнинг Расули, сиз мен кўрмаган нарсани кўрасиз», дедим».
Жаброил алайҳиссалом бу дунёда пайғамбарлардан бошқа кимга салом айтганлар?
Жаброил алайҳиссалом бу дунёда пайғамбарлардан бошқа биргина инсонга – Оиша онамиз розияллоҳу анҳога салом айтганлар.
Мана шу улуғ мақомнинг ўзи бир оламга татийди.
Абу Мусо розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Эркаклардан кўпчилик баркамол бўлдилар. Аёллардан Марям Имрон қизи ва Фиръавннинг аёли Осиёдан бошқаси баркамол бўлмади.
Оишанинг бошқа аёллардан устунлиги сарийднинг бошқа таомлардан устунлигига ўхшайдир», дедилар».
Иккисини Бухорий, Муслим ва Термизий ривоят қилганлар.
Ушбу ҳадиси шарифда аслида аёлларнинг, хусусан, Марям онамиз, Осиё онамиз ва Оиша онамизнинг бошқа аёллардан устун бўлган фазллари ҳақида сўз боради.
«Эркаклардан кўпчилик баркамол бўлдилар».
Эркаклардан баркамол бўлганлар рўйхатининг аввалида Пайғамбар алайҳиссаломлар турадилар. Улардан бошқа баркамол эркаклар ҳам бор. Бу ҳақиқат ҳаммага маълум.
«Аёллардан Марям Имрон қизи ва Фиръавннинг аёли Осиёдан бошқаси баркамол бўлмади».
Бу икки улуғ зотнинг баркамол бўлганликлари Қуръони каримда уларнинг биргаликда, хос зикр қилинишларидан ҳам билиб олинади.
Аллоҳ таоло «Таҳрим» сурасида:
«Аллоҳ иймон келтирганларга Фиръавннинг хотинини мисол қилиб келтирди. Ўшанда у: «Роббим! Менга Ўз ҳузурингда, жаннатда бир уй бино қилгин. Менга Фиръавндан ва унинг ишидан нажот бергин ва менга золим қавмдан нажот бергин», деб айтди», деган (11-оят).
Фиръавннинг хотини ўша пайтдаги энг катта подшоҳнинг аёли эди. Емак-киймакда тўкин эди. Нимани хоҳласа, шуни қилиши мумкин эди. Қасрларда, турли неъматлар ичида фароғатда яшашига қарамасдан, у кофир ва золим эрига ҳамда қавмига қарши чиқди. Аллоҳга иймон келтирди. Аллоҳдан жаннатда уй қуриб беришини сўради. Бу ҳол эса дунё ҳою ҳавасидан устун келишнинг олий мисолидир.
Мўминларнинг иккинчи мисоли Марям бинти Имрондир.
«Ва фаржини пок сақлаган Имрон қизи Марямни (мисол келтирди). Бас, унга Ўз руҳимиздан пуфладик ва У Роббининг сўзларини ҳамда китобларини тасдиқ қилди ва итоаткорлардан бўлди» (12-оят).
Имроннинг қизи Марям Аллоҳга соф эътиқодда бўлганлар ва ўзларини ҳам соф тутганлар. Яҳудийлар туҳмат қилганларидек, нопок бўлмаганлар. Аллоҳ таоло Жаброил фаришта орқали ана шу пок жасадга ўз руҳидан «пуф» дейиши билан Ийсо алайҳиссаломни ато қилган.
«Оишанинг бошқа аёллардан устунлиги сарийднинг бошқа таомлардан устунлигига ўхшайдир».
Энди Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг завжаи мутоҳҳаралари – Оиша онамизнинг фазллари ҳақида сўз кетмоқда. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам у кишининг бошқа аёллардан фазлларини сарийд деб номланадиган таомнинг ўша вақтдаги бошқа таомлардан устунлигига ўхшатмоқдалар.
Ўша пайтда Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам ва саҳобаи киромлар яшаб турган жамиятнинг шароити ва таомилига кўра, сарийд бошқа таомлардан афзал таом ҳисобланар эди.
Худди шунга ўхшаб, Оиша онамиз ҳам бошқа аёллардан афзал эдилар.
Бу дунёда ким ушбу мақомга сазовор бўлибди?!
Ушбу мақомга бу дунёда фақат Оиша онамиз розияллоҳу анҳо сазовор бўлдилар.
Термизий ва Бухорий Амр ибн Ос розияллоҳу анҳудан ривоят қиладилар:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам мени Зотус-Салосил аскарига бошлиқ қилдилар. Қайтиб келганда:
«Эй Аллоҳнинг Расули, одамларнинг қайсиниси сиз учун энг маҳбубдир?» дедим.
«Оиша», дедилар.
«Эркаклардан-чи?» дедим.
«Унинг отаси», дедилар.
«Сўнгра ким?» дедим.
«Сўнгра Умар», дедилар ва бир неча одамларни санадилар. Бас, мени охирларида қилиб қўймасинлар, деб, сукут сақладим».
Аллоҳнинг Расули учун одамларнинг қайсиниси энг маҳбуб экан?
Аллоҳнинг Расули учун одамлар ичида Оиша онамиз розияллоҳу анҳо энг маҳбуб эканлар.
Бу дунёда ким ушбу мақомга сазовор бўлибди?
Ушбу мақомга бу дунёда Оиша онамиз розияллоҳу анҳо сазовор бўлибдилар.
Имом Абу Яъло «Муснад»ларида Оиша онамиз розияллоҳу анҳодан ривоят қиладилар:
«Менга ҳеч бир аёлга берилмаган тўққиз нарса берилган:
– Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам менга уйланишга амр қилинганларида Жаброил алайҳиссалом суратимни олиб тушиб, у зотга кўрсатган.
– У зот менга бокира ҳолимда уйланганлар. Мендан бошқага бокира ҳолида уйланмаганлар.
– Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бошлари менинг қучоғимда турган ҳолда вафот этдилар.
– Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам менинг уйимда дафн қилиндилар.
– Фаришталар менинг уйимни ўраб олган эдилар. У зотга мен у кишининг кўрпаларида турганимда ваҳий нозил бўлар эди. У зот мени ўзларидан узоқлаштирмас эдилар.
– Мен у зотнинг халифалари ва сиддиқларининг қизиман.
– Менинг оқловим осмондан нозил бўлган.
– Мен покнинг ҳузурида пок яратилганман.
– Менга мағфират ва карамли ризқ ваъда қилинган».
Имом Қуртубий ўз тафсирларида Оиша онамиз розияллоҳу анҳонинг камолот сифатлари ҳақида сўз юритар эканлар, жумладан, қуйидагиларни айтганлар:
«Баъзи аҳли таҳқиқлар айтурлар:
«Юсуф алайҳиссалом фаҳш ишда туҳмат қилинганида Аллоҳ у кишини бешикдаги гўдакнинг тили билан оқлади.
Марям фоҳишаликда туҳмат қилинганида Аллоҳ у кишини ўғиллари Ийсо алайҳиссаломнинг тили билан оқлади.
Оиша фаҳш ишда туҳмат қилинганида Аллоҳ у кишини Қуръон билан оқлади. Аллоҳ у киши учун гўдакнинг оқлашини ёки набийнинг оқлашини раво кўрмади. Аллоҳ у кишини туҳматдан Ўз каломи ила оқлади».
Аллоҳ таоло бу дунёда кимни туҳматдан Ўз каломи ила оқлабди?
Аллоҳ таоло бу дунёда фақат Оиша онамиз розияллоҳу анҳони туҳматдан Ўз каломи ила оқлаган.
"Нубувват хонадони хонимлари" китобидан.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 