Alloh taolo qur’oni karimda marhamat qiladi:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ
Ey, imon keltirganlar! Allohning sizlarga bergan ne’matini eslangiz! (Ahzob surasi 9 oyat).
Alloh taoloning ne’matlarini ichida eng ulug‘i bu – imon ne’matidir. Bu ne’mat borasida tafakkur qiladigan bo‘lsak, banda Imoni sababli Rabbisining roziligi, Rasululloh sollollohu alayhi vasallamning shafoatlari hamda dunyo va oxirat saodatiga erishadi. Mo‘min bandalarlar uchun esa Qur’oni karimda juda ko‘plab bashoratlar kelgan. Shulardan biri:
الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آَمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ
رَبَّنَا وَأَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِي وَعَدْتَهُمْ وَمَنْ صَلَحَ مِنْ آَبَائِهِمْ وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ
وَقِهِمُ السَّيِّئَاتِ وَمَنْ تَقِ السَّيِّئَاتِ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ
״Arshni ko‘tarib turadigan va uning atrofidagi (farishta)lar (yakkayu yagona) Parvardigorlariga hamd bilan tasbeh ayturlar va Unga imon keltirurlar hamda imon keltirgan kishilarni mag‘firat etishini so‘rarlar: «Parvardigoro, O‘zing rahmat va ilm jihatdan barcha narsani egallagandirsan. Bas, tavba qilgan va yo‘lingga ergashgan kishilarni mag‘firat et va ularni do‘zax azobidan saqla! Parvardigoro, ularni ham, ularning ota-bobolari, jufti halollari va zurriyotlari orasidagi solih bo‘lgan kishilarni ham O‘zing ularga va’da qilgan mangu (jannat) bog‘lariga doxil qilgin! Albatta, Sen Aziz (qudratli) va Hakim (hikmatli zot)dirsan. O‘zing ularni barcha yomonliklardan asragin, Kimni o‘sha kunda (qiyomatda) yomonliklardan asrasang, bas, haqiqatan unga rahm qilgan bo‘lasan. Mana shu ulkan yutuqdir» (deb duo qilurlar).
(G‘ofir surasi 7-9 oyatlar).
Yuqoridagi oyati karimalarda muqarrab farishtalarning biz mo‘min bandalar uchun istig‘for aytishlari zikr qilinmoqda. Arshni ko‘tarib turadigan farishtalarning istig‘foriga sazovor bo‘lish inson uchun naqadar ulug‘ baxt!
Quyidagi hikoyada boshqa jonzotlarning ham istig‘for aytishi zikr qilinadi:
Naql qilishlaricha, Sulaymon alayhis salom dengiz sohilida o‘tirgan edilar, to‘satdan bug‘doy donini ko‘tarib, dengiz tomon o‘rmalayotgan chumoliga ko‘zlari tushib qoldi. Sulaymon alayhis salom uni suv oldiga yetib borgunicha diqqat bilan kuzatdilar. Qarasalar, bir qurbaqa suvdan boshini chiqarib, og‘zini ochdi, chumoli darhol unga kirib olgach, dengizga sho‘ng‘ib ketdiyu soatlab qolib ketdi. Sulaymon alayhis salom taajjublanib, hayron edilar. Keyin qurbaqa suvdan chiqdi-da, og‘zini ochib, chumolini qirg‘oqqa tashladi, don esa yo‘q edi. Sulaymon alayhis salom chumolini chaqirib, nima ish qilganini va qayerda bo‘lganini so‘radilar. Chumoli aytdiki: ey Allohning payg‘ambari, siz ko‘rib turgan bu dengiz tubida ichi kovak harsang tosh bo‘lib, uni ichida bir so‘qir qurt bor. Alloh uni o‘sha yerga yaratib qo‘ygan, u yegulik istab tashqariga chiqa olmaydi. Alloh taolo uni rizqiga meni tayinlab qo‘ydi, men uni rizqini ko‘tarib olib kelaman, mana bu qurbaqani esa meni ko‘tarib olib tushishi va chiqarib qo‘yishi uchun bo‘ysundirib qo‘ydi, uni og‘zida menga suv zarar qilmaydi, qurbaqa og‘zini toshni teshigiga qo‘yadi, men kirib olaman, qachon rizqni o‘sha qurtga yetkazib bergach, qaytib qurbaqani og‘ziga chiqib olaman, u meni dengizdan chiqarib qo‘yadi. Sulaymon alayhis salom:
– uni qanday tasbih aytayotganini eshitdingmi? – dedilar.
Chumoli: – ha, uni nolasini yeshitdim, u aytar yedi: “Ey, suv qa’rida, toshning ichidagi jonivorni O‘z rizqidan bebahra qilmagan Zot! Mo‘min bandalaringni O‘z rahmatingdan bebahra qilma!”, deganini eshitdim, – dedi.
Muhammad Yahyoxon Muhammadxon o‘g‘li
Toshkent Islom instituti 4-kurs talabasi
Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
Faqihlar fiqhga shunday ta’rif berishadi: «Fiqh mukallaflarning amallarini halol va haromlik, fasod va sahihlik jihatidan o‘rganadigan ilmdir». Bu ta’rifni ham kengroq tahlil qilib ko‘raylik. «O‘rganadigan ilm» nima degani? Hozirgina «Ilm bir narsaning voqelikka muvofiq kelishidir», dedik.
Fiqhning mavzusiga bir misol keltiraylik. Masalan, men mukallafman. Xotinimga «Sen taloqsan», dedim. Buning hukmi nima bo‘lishini fiqh o‘rganadi. Demak, fiqh men kabi mukallaflarning mana shu kabi holatlarini o‘rganadi. Masalan, men sherikchilik aqdini tuzishim mumkin, biron narsani sotishim, ijaraga olishim mumkin. Fiqh ana shunday holatlarni, men qilgan ishning halol yoki harom, sahih yoki fasodligini o‘rganadi. Demak, fiqhning mavzusi mukallaflar qiladigan amallarning holatini o‘rganishdir.
Faqihlarning fiqhga bergan ta’riflarida «dalil» degan so‘z bormi? Yo‘q. Ular faqat mukallaflarning amallari haqida gapirishdi, hukmlarning mukallaflarga nisbatan joriy bo‘lish holatlariga e’tibor qaratishdi. Demak, umumiy qilib aytadigan bo‘lsak, fiqhga ikki xil ta’rif berildi. Biri usuliy ulamolarning ta’rifi, ya’ni «Qur’on va Sunnatdan hukmlarni qay tarzda chiqarib olish haqidagi ilm» degan ta’rif. Ikkinchisi fuqaholar bergan ta’rif bo‘lib, unda hosil bo‘lgan hukmlarning mukallaflarga qanday joriy qilinishi asosiy o‘ringa qo‘yildi. Bu hukmlar mutlaq mujtahidlar tarafidan chiqariladi. Hukmni faqat mutlaq mujtahid chiqara oladi. Ana shu mujtahid muayyan bir hukmni Qur’on va Sunnatdan qanday chiqarganini o‘rganish usul ilmining mavzusidir. Chiqarilgan hukmni o‘zimizga va jamiyatga tatbiq qilish esa muftiy va faqihlarning ishidir.
Demak, fiqhga ikki xil qarash mumkin ekan: hukmni chiqarib olish va uni tatbiq qilish. Bizning xatoimiz shuki, hukmni ishlab chiqish bilan uni tatbiq qilish orasidagi farqni tushunmayapmiz. Tushunmaganimiz uchun keraksiz gaplarni gapiryapmiz. Biz yuqorida aytib o‘tgan ikki yo‘nalish – tahallul, ya’ni dinga yengil qarash va tashaddud, ya’ni dinda g‘uluvga ketish yo‘nalishlari yo ikkinchi ta’rifdan bexabar qolishdi, yoki unga e’tiborsiz qarashdi. Ular faqat birinchi ta’rifni, ya’ni hukmni qay tarzda ishlab chiqishni izohlashdi.
Masalan, siz birinchi yil ilm olayotgan bo‘lsangiz, ular sizga: «Sen aytgan hukmni faqat dalil keltirsang, qabul qilamiz», deyishadi. Axir siz hali dalillarni bilmaysiz-ku! Birorta jumlani oyat deb o‘ylashingiz mumkin, lekin aslida u oyat bo‘lmasligi mumkin. Bir hadisni Buxoriyda kelgan, deb aytishingiz mumkin, lekin u Buxoriydan rivoyat qilinmagan, to‘qima hadis bo‘lib chiqishi mumkin, chunki siz hali dalillarni o‘rganmagansiz. Ular mana shu darajadagi odamlardan dalil so‘rashdi, ochiq-oydin dalili bo‘lmagan hukmni esa botilga chiqarishdi. Bunga biroz kengroq yondashish kerak...
Yuqorida aytganimdek, asosiy maqsadim ta’riflarga doir qo‘shimcha ma’lumotlarni aytib o‘tish edi. Keling, shu masalani ko‘raylik. Ana o‘sha yo‘nalish egalari har bir hukmga dalil talab qilishyapti. Avvalo ayting-chi, dalil nima o‘zi? Ular: «Dalil – bu Qur’on va Sunnat», deyishadi. Ularning «Dalil Qur’on va Sunnatdir», deyishi ilmiy ma’noda xatodir, chunki dalilni faqat Qur’on va Sunnatgagina cheklab qo‘ysak, dinni zoye qilib qo‘yamiz, chunki bulardan boshqa dalillar ham bor. Dalil to‘g‘ri yondashish orqali talab qilingan ma’lumotga yetkazadigan manbadir. Demak, Qur’on va Sunnat dalillarning asosiy qismidir, lekin dalillarning barchasi emas, chunki ijmo’ ham dalil, qiyos ham dalildir. To‘g‘ri yondashish orqali talab qilingan ma’lumotga yetkazadigan har qanday manba dalil bo‘ladi. Lekin bu gapni ular tushunmaydi. Ular dalilni faqat Qur’on va Sunnat, deb tushunishadi.
«Hanafiy mazhabiga teran nigoh» kitobidan