30 Сентябр, 2025, 8 Рабиъус сони, 1447
30 Сентябр, 2025, 8 Рабиъус сони, 1447
Айни кунларда ҳаж ва умра навбатларини юритиш, сафар тўловларини қабул қилиш ва тиббий кўрикдан ўтказиш борасида мурожаатлар тушмоқда. Шу боис муборак сафарлар билан боғлиқ саволларга жавоб топиш мақсадида, Ўзбекистон мусулмонлари идораси ҳузурида яқинда ташкил этилган "Ҳаж ва умра тадбирларини ташкил этиш” маркази директори Мақсуд Каримовга мурожаат қилдик.
– Аввало, суҳбатимизни ушбу марказнинг ташкил этилиши сабаблари, вазифалари нималардан иборатлиги ҳақида қисқача маълумот беришдан бошласак.
– Ташаккур. Бисмиллаҳир роҳманир роҳим.
Юртимизда кейинги йилларда ҳаж ва умра сафарларини юқори даражада ташкил этиш, юртдошлармизга ушбу ибодатларини чиройли адо этишлари учун ҳар томонлама қулайлик ва шароитлар ҳозирлашга катта эътибор қаратилмоқда. Муборак сафарларни юқори савияда ташкил этиш, зиёратчиларга намунали хизмат кўрсатиш ва ибодатларни шариатга мувофиқ гўзал шаклда адо қилиш мақсадида, Диний идора ҳузурида “Ҳаж ва умра тадбирларини ташкил этиш” маркази ташкил этилди (кейинги ўринларда “Марказ” дейилади).
Таъкидлаш жоизки, халқимиз орасида моли нисобига етган, йўлга қодир бўлган ҳамюртларимизга динимизнинг бешинчи аркони бўлган ҳаж ибодати ва суннати муаккада бўлган умра зиёратини рисоладагидек ташкил этиш Марказнинг асосий вазифаси саналади. Шунингдек, қуйидагилар:
– Шу ўринда юртимиздаги ҳаж ва умра ибодатига оид сўнгги янгилик ва ўзгаришларга ҳам тўхталиб ўтсангиз.
– Кейинги йилларда зиёратчиларимизни умрага чекланмаган ҳисобда юбориш йўлга қўйилди. Ҳаж сафари квотаси ҳам йилдан-йилга ошириб борилмоқда. Масалан, мазкур ибодатни 2016 йилда 5200 нафар, 2017 йилда 7200 нафар ватандошимиз адо этган бўлса, 2022 йил Ҳаж мавсумида ушбу кўрсаткич 12 минг нафардан ошди.
Жорий йилнинг 29 сентябрь куни Президентимиз Шавкат Мирзиёев мамлакатимизга ташриф буюрган Саудия Арабистони Подшоҳлигининг Ҳаж ва умра ишлари вазири Тавфиқ бин Фавзон ар-Рабиа билан учрашув ўтказди.
Шунингдек, Саудия Арабистони Подшоҳлиги вазири ҳамда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Дин ишлари бўйича қўмита раиси Содиқжон Тошбоев ва Ўзбекистон мусулмонлари идораси раиси, муфтий Нуриддин домла Холиқназаров ҳазратларининг ўзаро мулоқоти чоғида ҳам ҳаж ва умра сафарига борувчи зиёратчиларга хизмат кўрсатиш сифатини янада ошириш юзасидан келишувларга эришилди.
– Ҳаж ёки умра сафарига бормоқчи бўлган киши дастлаб қайси ташкилотга мурожаат қилиши, нима ишларни бажариши лозим бўлади?
– Мамлакатимизда ҳаж ва умра зиёратларининг ташкилий ишлари Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 7 июндаги 364-сонли “Ҳаж ва умра тадбирларини ташкил этиш ва ўтказишни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори асосида амалга оширилади.
Мазкур қарорга биноан 18 ёшдан ошган Ўзбекистон фуқароси умра сафарига бориш учун ўзи рўйхатда турган маҳалла фуқаролар йиғинига шахсини тасдиқловчи ҳужжат билан чиқиб, умра сафари учун очилган махсус дафтарга рўйхатга ёзилади ва шу ҳақдаги маълумотномани олади.
Ушбу дафтар бўйича навбати келган фуқарони маҳалла фуқаролар йиғини туман-шаҳарга тавсия қилади. Сўнг ҳудуддаги поликлиникада тиббий кўрикдан ўтади. Натижалар яхши чиқса, умра учун белгиланган тўлов суммасини банкдаги махсус ҳисоб рақамга тўлайди. Шунингдек, хорижга чиқиш паспорти, тиббий кўрикдан ўтгани тўғрисида маълумот ва тўлов қоғозининг нусхасини ҳокимликлар ҳузуридаги ҳайъатга тақдим қилади.
Шундан сўнг зиёратчилар гуруҳ раҳбарлари томонидан ўтказиладиган сафар олди машғулотларда қатнашади, уларга берилган видеоқўлланма ҳамда ҳаж ва умрага оид китоблар асосида муборак зиёратга тайёргарлик кўради. Кейин сафар режасига кўра, муборак зиёратга жўнаб кетишади.
– Муборак диёрда юртдошларимизнинг ҳаж ва умра зиёрати қандай ташкил этилади?
– Ҳаж ва умра тадбирлари ҳар йили муваффақиятли бажариб келинмоқда. Диний идора бу йўналишда етарлича тажрибага эга. Айниқса, юртимиз зиёратчилари энг намунали зиёратчилардан дея эътироф этилаётгани ниҳоятда қувонарли ҳол.
Зиёратчилар танлаган умра пакетларига мос равишда, Мадина шаҳрида Масжидун Набавийга 100-150 метр масофада жойлашган беш юлдузли “Pullman zam-zam”, “Crown Plaza” ҳамда 3-4 юлдузли “Saraya Harmony” меҳмонхоналарига; Макка шаҳрида эса “Байтуллоҳ”га 100 метр масофада жойлашган беш юлдузли “Hilton Convention” ва “Double tree” ҳамда Каъбатуллоҳга 1-1,5 чақирим масофада жойлашган 3-4 юлдузли “Olayan Masi” меҳмонхоналарида истиқомат қиладилар. Ушбу меҳмонхоналарда хизмат кўрсатиш сифати яхшилиги, муқаддас қадамжоларга яқинлиги ва Ўзбекистон билан ишлашда кўп йиллик тажрибага эгалиги билан ажралиб туради.
Икки муборак шаҳарда тажрибали хизмат кўрсатувчи ишчи гуруҳлар зиёратчиларнинг ибодатларини бенуқсон бажаришига ҳар тарафлама кўмаклашади.
Шунинг билан бирга, меҳмонхоналарда туну кун тиббий хизмат йўлга қўйилган. Мўмин-мусулмонларимиз исталган вақтида малакали шифокорлар кўриниб, зарурий маслаҳатлар олиши мумкин. Икки муқаддас шаҳардаги меҳмонхоналарда янги русумдаги автобуслар 24 соат давомида, куну тун хизмат кўрсатади.
Зиёратчилар дастлаб Мадина шаҳридаги Масжидул Набавийда Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг муборак Равзаларини зиёрат қилиб, яқинларининг саломларини етказишади. Дуо ва ибодатлар қилади. Сўнгра ушбу гўзал шаҳарда Бақиъ қабристони, Қубо масжиди ҳамда Уҳуд тоғини зиёрат қилишади. Макка шаҳрида эса зиёратчилар умра амалини бажариб, яъни Каъбаи муаззамани тавоф этиб, Сафо ва Марва тепаликларида саъй (юриш) қилишади, сочларини олдиришади ёки қисқартиришади. Шу билан умрани ниҳоясига етиб, Маккаи мукаррамада ибодатлар билан машғул бўладилар.
Сафар давомида Раҳмат тоғи – Арафотни, Нур тоғидаги Ҳиро ғорини ва Савр тоғидаги ғорларни зиёрат қилишади.
– Ҳаж ва умра сафарида зиёратчиларга хизмат кўрсатувчи гуруҳ раҳбарлари (элликбошилар)нинг вазифалари нималардан иборат бўлади?
– Ҳаж ва умра тадбирларини ташкил этишда гуруҳ раҳбарларининг фаолияти ниҳоятда муҳим. Негаки, ҳожиларнинг муборак масканларда ибодат ва амалларни тўла-тўкис адо этиши, ўзларига кўрсатилаётган хизматлардан қанчалик рози бўлиши кўп жиҳатдан элликбошиларнинг фаолиятига боғлиқ.
Шунинг учун ҳам элликбошилар шариат қонун-қоидаларини пухта биладиган, ҳаж ва умра ибодатларини яхши билган диний соҳада хизмат қилаётган мутахассислар орасидан саралаб олинади. Элликбошиларнинг номзоди Қорақалпоғистон Республикаси, вилоят ва шаҳар ҳокимликлари ҳузуридаги ҳайъатлар томонидан тавсия этилади. Сўнгра Республика Жамоатчилик кенгашида кўриб чиқилиб, тасдиқланади.
Шундан сўнг гуруҳ раҳбари билан зиёратчиларга хизмат кўрсатиш юзасидан шартнома имзоланади. Унда, жумладан, қуйидаги талаблар шарт қилинган:
- умра сафарига доир қонунчилик ва бошқа меъёрий ҳужжатларни пухта билиш;
- умра амаллари, фарз, вожиб, суннатларини тўлиқ билиши ва зиёратчиларга тўлақонли етказиб бера олиш;
- Саудия Арабистони Подшоҳлигидаги зиёратгоҳлар тарихидан хабардор бўлиш;
- зиёратчиларга одоб-ахлоқ билан муомала қилиб, уларга талаб даражасида сафар, зиёрат ва ибодатларига кўмаклашиш салоҳиятига эга бўлиш;
- зиёратчиларни умра дастурида назарда тутилмаган зиёратгоҳ ёки бошқа жойларга олиб бормаслиги ҳамда ҳақ эвазига қўшимча хизмат кўрсатмаслиги.
Юқоридаги талабларни сифатли бажармаган тақдирда умра сафарига гуруҳ раҳбари (элликбоши) сифатида бориб-келиши учун сарфланган пул миқдорини тўлаб беради.
– Зиёратчиларнинг режаси ўзгариб қолиб, айтайлик, навбатини кейинга суриши, тўловларини қайтариб олиши ёки ёнига шерик олиши мумкинми?
– Ҳаж ёки умра сафари рўйхатига ёзилган киши ўзи яшайдиган маҳалла фуқаролар йиғини раиси номига ариза ёзиб, ўз навбатини кейинроққа суриши мумкин. Навбатда турган зиёратчининг доимий яшаш ёки вақтинча турган жойи ўзгарган тақдирда унинг аввалги манзили бўйича навбати сақланади. Бир йилдан сўнг ҳам бирор сабабга кўра зиёратга бориш имкони бўлмаса, унинг навбати бекор қилинади. Шундан сўнг у ҳаж ёки умрага бориш учун рўйхатга қайтадан ёзилади. Навбатда турган кишилар ўз навбатини ўзаро алмаштириши ёки уни рўйхатда турмаган одамга бериши мумкин эмас.
Тўлов қилиб, бирор сабаб билан сафарга боролмайдиган киши шаҳар-вилоят ҳокимликларидаги Ҳайъатга ариза билан мурожаат қилиб, пул маблағларини қайтариб олади.
Шунингдек, кекса зиёратчи навбатда турмаган кишини ўзига ҳамроҳ қилиб олиши масаласи ҳам ҳокимликлардаги ҳайъатлари томонидан ўрганилиб, хулоса тақдим қилинади. Зиёратга бораётган аёлларнинг навбатга ёзилган маҳрами зиёратга бора олмаган тақдирда унинг ўрнига бошқа маҳрами бориши мумкин.
– Зиёратчиларга ҳаж ва умра амалларини тўғри адо этишлари учун ўқув-машғулотлари қандай ўтказилади?
– Ҳа, албатта. Зиёратчилар билан сафар олдидан ўқув машғулотлари ўтказилади. Унда ҳаж ва умра зиёратларининг одоблари, уларни амалга ошириш тартиби, сафарга бориш-келиш қоидалари, шартлари ва талаблари ўргатилади. Шунингдек, зиёратчиларга умра қўлланмаси ва видеоқўлланма тақдим қилинади. Шу асосда зиёратчи сафарга кетгунга қадар тайёргарлик кўради.
Ҳаж ё умра ибодатини ният қилган киши ушбу сафарга тўлиқ тайёргарлик кўради, хусусан, сафар қоидаларини ўрганиб, муборак жойларда ўқиладиган дуоларни ёд олади, ибодатларнинг тартиб-қоидаларини ўрганади.
– Айни кунларда давом этиб турган умра сафари тўлови қаерга, қай йўсинда қилинади?
– Ҳаж ва умра сафарлари тўловлари фақат банкка тўланади. Ҳеч бир фуқаро ёки мансабдор шахс муборак сафарларга оид маблағларни қабул қилиш ваколатига эга эмас. Бу ҳақда “Ҳаж ва умра тадбирларини ташкил этиш ва ўтказиш тартиби тўғрисида”ги низомда: “Тўловлар Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳрида махсус ҳисобварақлар очилган банкнинг барча ҳудудий филиалларида амалга оширилади”, деб белгилаб қўйилган.
– Зиёратчиларга таклиф қилинаётган “Люкс” ва “Комфорт” пакетлари ҳақида маълумот берсангиз?
– Халқимизнинг талаб ва истакларини инобатга олган ҳолда умра зиёрати икки хил шаклда (пакетда) ташкил этилмоқда. Уларнинг асосий фарқи – меҳмонхоналар неча юлдузли экани, Ҳарами шарифларга қанчалик яқинлиги, хоналарда неча киши яшаши каби турли жиҳатларни ўз ичига олади.
Қуйида ҳар икки шакл (пакетда) кўрсатиладиган хизмат турларини келтириб ўтамиз:
Комфорт
Люкс
– Ҳаж ёки умра сафарига пиёда, велосипед ёки машинада бориш масаласи қандай?
– Саудия Арабистони Подшоҳлиги ҳукумати томонидан ҳаж ва умра зиёратига келувчи хориж фуқаролари учун виза олишнинг электронлашган тизими йўлга қўйилган. Шу боис сафарга борувчи кишининг паспорт маълумотлари махсус электрон порталга киритилиб, виза тўлови, тиббий суғурта, меҳмонхона, ички транспорт ва овқатланиш учун онлайн тўловини амалга оширган номзодларга виза берилади.
Шунингдек, электрон порталда Саудияга бориш ва қайтиш саналари билан бирга бориш воситаси ҳам танланиши лозим. Мазкур порталда икки хил воситани, яъни самолёт ёки кема орқали боришни танлаш мумкин. Шу жиҳатдан, мамлакатимиздан Қиролликка машина, велосипед ёки пиёда бориш белгиланган тартиб-қоидаларга мувофиқ эмас.
– Суҳбатимиз якунида ижтимоий тармоқларда ҳаж ва умрага оид чиқишлар ҳақида фикр-мулоҳазаларингизни айтсангиз.
– Таъкидлаш керакки, Ўзбекистон мусулмонлари идораси маҳаллий ҳокимликлар томонидан тақдим этилган зиёратчиларнинг тайёр рўйхати асосида умра ибодатини амалга оширади. Яъни, зиёратчиларга виза олиш, уларни кузатиш ва кутиб олиш, Саудия Арабистонида ибодат ва зиёратларини ташкил этиш каби вазифалар билан шуғулланади. Бунгача бўлган жараёнлар, яъни умра навбатини юритиш, фуқаролардан тўловларни қабул қилиш ва тиббий кўрикдан ўтказиш Диний идора ваколатига кирмайди.
Шу боис ҳамюртларимиз навбат масаласи бўйича маҳалла фуқаролар йиғини ва туман-шаҳар ҳокиликлари ҳузуридаги ташкилий гуруҳларга, тиббий кўрик масаласида эса ўзи яшайдиган жойдаги поликлиника ёки ундан юқори турувчи соғлиқни сақлаш муассасасига мурожаат қилишлари лозим. Тўловлар эса фақат ва фақат банк орқали амалга оширилади.
Шу ўринда бир жиҳатни илтимос қилардимки, ижтимоий тармоқ фойдаланувчиларидан бирор чиқиш қилишдан олдин мавзуни яхшилаб ўрганишни, Ўзбекистон мусулмонлари идораси номини унинг ваколатига кирмайдиган ишлар билан боғлаб тармоқларда тарқатиб, ташкилот шаъни, қадр-қиммати, ишчанлик обрўсига путур етказадиган ахборот тарқатишдан эҳтиёт бўлиш зарур.
Ўзбекистон мусулмонлари идораси ҳаж ва умра тадбирларининг шаффоф ва адолат мезонлари асосида ташкил этилиши тарафдори ҳамда ўз ваколати доирасида бу борада ҳар қандай мурожаатларни тинглашга тайёр эканини маълум қилади.
Ўзбекистон мусулмонлари идораси
Матбуот хизмати мухбири
Баҳриддин Хушбоқов суҳбатлашди
Билим ҳар бир инсон учун бирдек зарурдир. Бироқ, у тўғри ва тартибли олинмаса кўзланган натижаларга эришилмайди. Бугунги кунда тобора кўпайиб бораётган ҳар ким ўзича илм ўрганиш иллати ҳақиқий билимларни йўқ қилишга сабаб бўлмоқда. Интернет ва ижтимоий тармоқ тизимларининг ривошланиши ҳам бу офатга ўз "ҳисса"сини сезиларли даражада қўшди.
Кириш
Ҳар бир соҳада юксак малакали, ўз касбининг чинакам мутахассисидан илм олиш лозим ва лобуддир. Акс ҳолда, бундан бошқа услублар адашишга олиб келади. Биробарин, устоздан илм ўрганиш тартибига барча замонларда, ҳатто Пайғамбарлар алайҳимуссалом ва ўтган жамики солиҳлар амал қилган. Зеро, бу ишончли билимга эга бўлишнинг ягона йўли саналади. Яна илмни устоздан ўрганишнинг афзал жиҳати шундаки, талаба олимларни қандай ҳурмат қилишни ўрганади (Қаранг: "Адаб ал-ихтилаф" Шайх Муҳаммад Аввома, 162-бет ва "Маъолим Иршодийя", 159-бет).
Ўтган салафи солиҳлар қоғозни шайх (устоз) қилиб олишдан Аллоҳдан паноҳ сўраб дуо қилардилар (Шайх Муҳаммад Аввома. "Маъолим Иршодия", 179-бет).
Қуйида илмни устоздан олиш ҳақиқатига оид баъзи далиларни келтирамиз.
Қуръони карим оятларидан далиллар
﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾
"Агар билмайдиган бўлсангиз, зикр аҳлларидан сўранглар" (Анбиё сураси, 7-оят).
2. Қуръони карим Аллоҳ таоло томонидан умматнинг ҳидояти ва илми учун нозил қилинган. Аммо Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг тушунтиришларисиз Қуръон маъноларини тўлиқ ва бехато англаб бўлмайди. Аллоҳ таоло Қуръони каримда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга бундай марҳамат қилади:
﴿بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾
"(Биз пайғамбарларни) ҳужжатлар ва китоблар билан (юборганмиз). Сизга эса одамларга нозил қилинган (маълумотлар)ни баён (тафсир) қилиб беришингиз учун ва тафаккур қилсинлар, деб бу зикрни (Қуръонни) нозил қилдик" (Наҳл сураси, 44-оят).
Ушбу оят бу масалада энг кучли ва энг аниқ далилдир.
Ҳадислардан далиллар
عَنْ مُعَاوِيَةَ رَضِي اللهُ عَنْهُ عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: مَنْ يُرِدِ اللهُ بِهِ خَيْرًا يُفَقِّهْهُ فِي الدِّينِ وَإِنَّمَا أَنَا قَاسِمٌ وَاللهُ يُعْطِي وَلَنْ تَزَالَ هَذِهِ الْأُمَّةُ قَائِمَةً عَلَى أَمْرِ اللهِ لَا يَضُرُّهُمْ مَنْ خَالَفَهُمْ حَتَّى يَأْتِيَ أَمْرُ اللهِ. رَوَاهُ الْأَرْبَعَةُ.
3. Муовия розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Аллоҳ кимга яхшиликни ирода қилса, уни динда фақиҳ қилиб қўяди. Албатта, мен тақсимловчиман, холос, Аллоҳ беради. Албатта, бу уммат Аллоҳнинг иши (қиёмат) келгунча Аллоҳнинг амрида қоим бўлади. Уларга хилоф қилганлар зарар етказа олмайди", дедилар (Тўртовлари ривоят ривоят қилганлар).
"Саҳиҳ ал-Бухорий"га шарҳ ёзган машҳур муҳаддис Ҳофиз ибн Ҳажар Асқалоний раҳимаҳуллоҳ бундай изоҳлайди: "Демак, ишончли илм фақат пайғамбарлар (анбиё) ва уларнинг ворисларидан (уламолардан) олинган илмдир".
Аллома Айний раҳимаҳуллоҳ ҳам ушбу ҳадисни шундай шарҳлаган. Юқоридаги икки муҳаддис ҳам бу ҳадисни ҳасан (яхши) деб ҳисоблаганлар.
4. Аллома Шотибий раҳимаҳуллоҳ бу фикрга урғу бериб ёзади: «Бунинг далили ушбу ҳадисдир: "Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос розияллоҳу анҳумо айтади: "Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг: "Албатта, Аллоҳ таоло бандаларидан илмни бирданига суғуриб олмайди. Балки илмни уламоларнинг жонини олиш билан тортиб олади. Ниҳоят, бирорта олимни қолдирмагач, одамлар жоҳилларни бошлиқ қилиб олишади. Кейин улар сўраладилар ва илмсиз равишда фатво беришади. Натидажа адашадилар ва адаштирадилар", деганларини эшитдим"» (Имом Бухорий ривояти. 100-ҳадис).
Яна бундай ёзади: "Шундай экан, илм калити – унинг кўтариб юрувчилари эканига шубҳа йўқ" ("Адаб ал-ихтилаф", 174-бет).
5. Ҳофиз Ибн Ҳажар раҳимаҳуллоҳ ушбу ҳадиснинг шарҳида Имом Аҳмаднинг "Муснади"дан бир парча келтиради, унда бундай дейилади: "Албатта, илм аҳлининг тарк этиши – айнан илмнинг кетишидир" ("Фатҳул-борий").
Пайғамбарлар алайҳимуссаломдан мисоллар
6. Айтилишича, Довуд алайҳиссалом пайғамбар бўлгунларига қадар Луқмон Ҳакимдан кўп илмлар ўрганганлар (Тафсир ал-Қуртубий(.
7. Луқмон Ҳаким ўғлига бундай насиҳат берган: "Ўғлим, олимларга яқин ва доимо улар билан бирга бўл. Албатта, Аллоҳ таоло ерни ёмғир билан тирилтирганидек, қалбларни ҳикмат билан тирилтиради" ("Жомиъу баёнил илм"; "Маъолим иршодия", 164-бет).
8. Мусо алайҳиссаломнинг Ҳизр алайҳиссалом билан бирга бўлганлари маълум ва машҳур .
9. Юшаъ ибн Нун алайҳиссалом пайғамбарлик келишидан олдин узоқ вақт Мусо алайҳиссалом билан бирга бўлганлар.
Салафи солиҳларнинг сўзлари
10. Шунингдек, тобеинлар даврида ким бирор илми борлигини даъво қилса, ундан бу илмни кимдан олгани сўралган (Қаранг: Имом Муслимнинг "Саҳиҳ" асарининг кириш қисми).
11. V асрнинг машҳур муҳаддиси Хатиб Бағдодий раҳимаҳуллоҳ ўзининг "Тақйидул-илм" асарида бундай ёзади: "Классик даврнинг кўплаб олимлари вафот этганларида ўзларининг китобларини йўқ қилишди ёки бошқаларга ҳам шундай қилишни буюрдилар. Улар ҳукмларни тушунмайдиган ва китобдан фақат ташқи маъноларни оладиган жоҳиллар қўлига тушиб қолишларидан қўрқиб шундай қилдилар".
Кейин бу ишни қилган мумтоз олимларнинг номларини санаб ўтди. Улардан: Имом Обид Салмоний, Имом Шўъба ибн Ҳажжож, Имом Абу Киляба ва Имом Исо ибн Юнус раҳимаҳуллоҳ (61-62 бетлар).
12. Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳга масжидда ҳалқа (доира)да ўтириб, фиқҳий масалалар ҳақида баҳслашаётган бир гуруҳ одамлар ҳақида хабар берилганида, у киши: "Уларнинг раҳбари (ўқитувчиси) борми?" деган саволларига "йўқ" деган жавоб бўлганда: "Бу одамлар ҳеч қачон фиқҳни эгалламайдилар" деганлар (Шайх Муҳаммад Аввома. "Адаб ал-ихтилаф", 164-бет ва "Маъолим иршодия", 163-бет; "Ал-Фақиҳ вал Мутафаққиҳ", 2-жилд, 83-бет).
13. Бир куни Имом Молик раҳимаҳуллоҳдан "Киши илм олишда олимлар билан суҳбатлашмасдан, фақат китоб ўқиб қаноатланса илм олади-ми?" деб сўрашди. Имом Молик рад жавоб берди ва бундай деди: "Илм фақат уни ёд олган, олимларга ҳамроҳ бўлган, ўз илмига амал қилган ва тўғрисўз ҳалол кишидангина олинади" ("Адаб ал-ихтилаф", 165-бет; "Маъолим Иршодия", 163-бет).
14. Ибн Рушд раҳимаҳуллоҳ ёзади: "Қадимги замонларда билим одамларнинг қалбида бўлган. Кейин у китобларга ўтказилди, аммо калитлар ҳали ҳамон одамларнинг қалбида қолмоқда. Шу сабабли, талаба, албатта, унга мунозаралар ва тушуниш йўлларини очадиган мураббийга муҳтож" ("Адаб ал-ихтилоф", 174-бет; "Маъолим иршодия", 174-бет).
15. Хатиб Бағдодий раҳимаҳуллоҳ ёзади: "Ҳар бир талабанинг қийин саволларга жавоб олиш учун мурожаат қилиши мумкин бўлган устози бўлиши керак" ("Ал-Фақиҳ вал-мутафаккиҳ", 2-жилд, 83-бет; "Ан-Насиҳа ёки Аҳлил-Ҳадис", 259-бет).
16. Имом Шотибий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: "Агар ўқувчига илм сирларини очиб (тушунтириб) берадиган олим бўлмаса, китобларнинг ўзи ҳеч қандай фойда келтирмайди. Бу ҳаммага маълум ҳақиқат" ("Адаб ал-ихтилаф", 178-бет).
Ўтган салафи солиҳларнинг тутган йўли
Ўтмиш олимларининг ҳаётини ўрганган киши улар узоқ вақт сарсон-саргардонликда ва ўз устозлари даврасида ўтказганларининг гувоҳи бўлади.
Бу саҳобалар, тобеъинлар ва уларга эргашганларнинг ҳаётида яққол намоён бўлувчи ҳолатдир. Улар илмни ўзларидан олдингилардан олганлар. Бинобарин тобеъин бу номни фақат саҳобалар билан алоқа қилгандан кейин олиши мумкин эди. Шунчаки бир неча дарсларга қатнашиш (бугунги кунда одатий ҳолга айланган) "мулозама" – қатъиятлилик ҳисобланмайди (Қаранг: "Маолим иршодия"даги изоҳлар, 177-бет).
17. Имом Молик раҳимаҳуллоҳ айтадилар: "Баъзи шогирдлар ўттиз йил давомида ўқитувчиларининг дарсларида қатнашган" ("Адаб ал-ихтилаф", 171-бет).
10 та мисол :
1. Нуъайм Мужмир раҳимаҳуллоҳ Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу ҳузурида 20 йил яшади ("Адаб ал-ихтилаф", 171-бет).
2. Собит Бунони раҳимаҳуллоҳ Анас розияллоҳу анҳу билан 40 йил яшади ("Адаб ал-ихтилаф", 171-бет).
3. Нофиъ ибн Абдуллоҳ айтадилар: "Мен 40 йил давомида Имом Молик раҳимаҳуллоҳнинг дарсларида қатнашдим" ("Адаб ал-ихтилаф", 172-бет).
4. Каънабий ҳам Имом Молик раҳимаҳумуллоҳ ҳузурида 20 йил ўтказдилар ("Тартибул мадарик").
5. Имом Абдураҳмон ибн Қосим раҳимаҳуллоҳ Имом Молик розияллоҳу анҳу билан бирга 17 йил яшадилар ("Тартибул Мадарик"; Қаранг: "Сафаҳат мин сабрил улама", 116-бет).
6. Муҳаммад ибн Жаъфар 20 йил Шуъба раҳимаҳуллоҳ билан бирга бўлдилар ("Хуласатул Хазрожий", 330-бет).
7. Абу Сафвон, Абдуллоҳ ибн Абдумалик Ибн Журайж раҳимаҳуллоҳ билан 10 йил бирга бўлган ("Саҳиҳ Муслим" 3353-ҳадис).
8. Муҳаммад ибн Башар 20 йил Яҳё Қаттон раҳимаҳуллоҳ билан бирга бўлди.
9. Салама ибн Шабиб 40 йил Имом Абдураззоқ раҳимаҳуллоҳ ҳузурида бўлди ("Ал-Жомиъу ли ахлақир-ровий", 2-жилд, 265-бет).
10. Имом Муслим Имом Бухорий раҳимаҳуллоҳга олти йил ҳамроҳлик қилди ("Сияр аълам ан-Нубала").
19. Ҳанафий фақиҳи Ибн Нужайм раҳимаҳуллоҳ бунинг сабабини баён қилади: "Илмга мунтазам мурожаат қилмасдан, доимий изланиш ва устозсиз эришиб бўлмайди" ("Адаб ал-ихтилаф", 172-бет).
20. Имом Шотибий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: "Ўз даврида машҳур бўлган ва омма томонидан қабул қилинган ҳар бир таниқли олимнинг ўз даврида мурожаат қиладиган устозлари бўлган" ("Адаб ал-ихтилаф", 176-бет).
21. Илм йўлидаги сафарлар.
Бу ерда муҳокама қилинадиган яна бир нуқта, салафларнинг сарсон-саргардонликда ўтказган узоқ муддатларидир. Китоб билан қаноатланиш инсонни сафарга чиқиб, мусофирликда узоқ юртларда қолишга мажбурламайди.
1. Имом Боқий ибн Маҳлад раҳимаҳуллоҳ илм излаб икки марта сафарга чиқдилар. Уларнинг биринчиси 14 йил, иккинчиси эса 20 йил давом этди ("Сафоҳат мин сабрил улама", 60-бет).
2. Имом Ибн Манда раҳимаҳуллоҳ 45 йилни уйдан узоқда ўтказдилар ("Сафоҳат мин сабрил улама", 65-бет).
3. Имом Яъқуб ибн Суфён Фасави раҳимаҳуллоҳ: "Мен 35 йилдан бери сафардаман", деганлар ("Сафоҳат", 61-бет).
22. Ер юзи бўйлаб илм излаган олимлар
Толиби илмлар сафарлари чоғида бирор олим бўлган ҳеч бир шаҳар, қишлоқ ёки шаҳарчани эътибордан четда қолдирмадилар.
Ибн Жавзий раҳимаҳуллоҳ Имом Аҳмад раҳимаҳуллоҳ ҳақида бундай ёзадилар: "Муснад"ини тузишдан олдин бутун (Ислом) дунёсини уч марта кезган ("Саид ал-Касир"; "Сафаҳат мин сабрил улама", 54-бет) .
Ибн Муқрий раҳимаҳуллоҳ айтдилар: "Шарқдан ғарбга тўрт марта сафар қилдим ва ўн марта Байтул Мақдисни зиёрат қилдим" ("Сафоҳат мин сабрил улама", 64-бет).
23. Фақат битта устоз эмас!
Салафлар ҳеч қачон бир-икки устоз билан чекланишмаган. Уларнинг муаллимлари баъзан минглаб ададни ташкил қилган.
1. Имом Бухорий раҳимаҳуллоҳ: "Мен 1080 та устоздан ҳадис ёздим", деганлар ("Ҳадю ас-сарий", 670-бет).
2. Имом Ибн Ҳиббон раҳимаҳуллоҳ дедилар: "Тахминан 2 мингдан ортиқ устоздан ҳадис ёзиб олдим" ("Тазкиратул-хуффоз", 3-жилд, 921-бет).
3. Ибн Манда раҳимаҳуллоҳнинг 1700 нафар устози бор эди ("Тазкиратул-хуффоз", 3-жилд, 1032-бет).
4. Абдуллоҳ ибн Муборак раҳимаҳуллоҳ 4 мингта устоздан илм олган ("Тазкиратул-ҳуффоз", 1-жилд, 276-бет).
5. Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг биргина тобеъинлардан 4 минг нафар устозлари борлиги хабарлардан келган (Ибн Ҳажар Ҳайсамий "Ал-Хайратул-ҳисон"; Қаранг: "Асорул-ҳадис", 176-бет(.
6. Ҳофиз Ироқий раҳимаҳуллоҳ Имом Қосим ибн Довуд Бағдодий раҳимаҳуллоҳ ҳақида ёзади: "У зот: "6 минг шайхдан ҳадис ёздим", дедилар ("Сафоҳат"га изоҳ, 64-бет).
24. Замонамизнинг беқиёс муҳаддиси Шайх Муҳаммад Аввома ҳафизаҳуллоҳ "Адабул ихтилоф" китобида алоҳида таъкидлаб бунай ёзади: "Улар (уламолар) устози бўлмаган кишига ҳеч қачон эътибор бермаганлар ва бундай кишини ҳатто у билан гаплашишга ҳам лойиқ кўрмаганлар, чунки у хато қилишга мойил эди".
25. Абу Жаъфар Довудий ўз даврининг нуфузли уламоларининг фикрига эътироз билдирганда, улар бундай жавоб бердилар: "Овозингни ўчир! Сизнинг устозингиз йўқ" ("Адаб ал-ихтилаф", 164-бет).
26. Шайх Аввома раҳимаҳуллоҳ айтадилар: "Ҳар бир инсоннинг насл-насаби бор. Талаба ўз билими учун ўқитувчиларидан ташкил топган насл-насабга ҳам муҳтож. Ўқитувчиси бўлмаган киши, кимлиги бетайин ва насл-насаби номаълум одам кабидир. Унинг ҳеч қандай қадри ҳам, вазни ҳам йўқ" ("Олтин қўлланма", Англия, 8-бет; "Маъолим иршодия", 160-бет ва "Адаб ал-ихтилаф", 164-бет).
Хатоларнинг ўзгаришлари
27. Имомлар Муҳаммад ибн Сирин, Ҳакам ибн Атийя ва Воқий ибн ал-Жарроҳ раҳимаҳуллоҳ Бани Исроилнинг адашиб кетишларига асосий сабаб ота-боболаридан қолган китоблардир, деганлар ("Тақйид ал-Илм", 61-бет ва унга оид эслатмалар).
28. Дарҳақиқат, илмларнинг жамланиши ҳам одамларнинг уламолар дарсларига кам қатнаша бошлагани сабаб бўлгани учун Имом Авзоий раҳимаҳуллоҳ айтдилар: "Илм илмли кишиларнинг оғзидан чиққанида улуғ эди. Лекин у китобларга кўчганида нури (илоҳий нури) йўқолди" ("Тақйид ул-илм", 64-бет).
Бошқа ривоятда бундай дейилади: "... китобларга кирганида, унга ҳуқуқи бўлмаганлар унга йўл олишди!" ("Сунани Доримий", 467-ҳадис).
Эслатма!
Олдинги икки иқтибосдан мақсад китобларни ўзбошимча ўрганиш нотўғри эканини исботлашдир. Асл одоби бу китобларни билимдон устоз ҳамроҳлигида ўрганишдир. Биз ўз олдимизга китоблар обрўсини туширишни мақсад қилиб қўймаганмиз.
29. Шайх Муҳаммад Аввома айтади: "Олимлардан илм олмаган, уларнинг ҳузурида узоқ вақт бўлмаган, одатларини ўзлаштира олмайдиган одамдан қандай ҳурмат кутиш мумкин? Бундай одам олимларнинг қадрини қандай тан олади? Шунинг учун, бундай одамларнинг олимларни танқид қилиши ажабланарли ҳолат эмас! Кимки уламолар мажлисларига қатнашса, ҳақиқатдан ҳам уларни ҳурмат қила бошлаши кафолатланади" ("Адаб ал-ихтилоф", 172-бет; "Маъолим иршодия", 172-бет).
30. Аллома Ибн Ҳажар ал-Ҳайтамий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: "Кимки илмни фақат китобдан олган бўлса, ўзгаларни йўлдан оздирувчилардан бўлибди" ("Фатво Ҳадисия"; Қаранг: "Адаб ал-ихтилаф", 165-бет).
31. Имом аш-Шотибий раҳимаҳуллоҳ ёзади: "Суннатга қарши бўлган аксарият бузуқ тоифа ва гуруҳларнинг ҳеч қачон тайинли устози бўлмаган) ("Адаб ал-ихтилаф", 176-бет).
Хулоса
32. Бугунги кунда айрим одамларнинг диний илмларни мустақил равишда ўрганиши урф бўлмоқда. Энг ёмони, баъзилар ҳеч қандай устоз ёки соҳадаги малакали мутахассиснинг назоратисиз "фатво" ёки "мақола"ларини ўқиб олиб, ўзича илм тарқатмоқда.
33. Имом Шофеъий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: "Эй биродарим! Ушбу олтита асоссиз ҳаргиз билимга эга бўлмайсиз :Сабаб, истак, қашшоқлик, саргардонлик, муаллим ва узоқ муддат устоз назорати остида машғулотлар" ("Адаб ал-ихтилоф", 162-бет; Қаранг: "Маъолим Иршодия", 174-бет).
Аллоҳ таоло муҳтарам устозларимизнинг умрини узун қилсин, уларнинг илмидан фойдаланишимизга тавфиқ ато этсин.
Даврон НУРМУҲАММАД
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа