O`zbekiston musulmonlari idorasi

SIZ JIHODNING NIMALIGINI BILASIZMI O'ZI?

15.01.2021 2678 10 min.

SAVOL:

Yutub tarmog'idagi bir videorolikda qandaydir vo'iz butun dunyo musulmonlarini Suriya davlatiga jihodga da'vat qilganiga guvoh bo'ldim. Uning aytishicha, xozir Yer yuzidagi barcha musulmonlar Suriyaga jihodga borishlari farzi ayn ekan. Uning bu chaqirig'i to'g'rimi, umuman islomda farz jihod qanday bo'ladi, shu haqida ma'lumot bersangiz.

JAVOB:

Avvalo bu mavzuda biror fikrga kelishdan oldin bizga savol bilan murojaat qilganingiz uchun tashakkur. Bu ham Allohning bir karami bo'libdi. Sizga javob yozish bilan ko'pchilikka bu haqda foydali ma'lumot beriladi, inshaalloh.

Darhaqiqat, ijtimoiy tarmoqlarda yaqin sharq hududlariga jihod uchun atrofdan musulmonlarni jalb qilish harakatlari kuzatilmoqda. Bunga biz ham guvohmiz. Umumiy qilib aytganda o'sha da'vatchilarning hammasi aslida jihod mavzusida avomni aldab kelishmoqda. Ularga ishonganlar esa aldanmoqda. Nega deysizmi?

Birinchidan, jihod islomda usuli din emas balki, furu'i din masalalaridan bo'lib, uning fiqhiy istilohiy ma'nosi: Orada “urush qilmaslik” bitimi bo'lmagan ikki — kofir va islomiy davlatning bir biri bilan, islomiy davlat tarafdan dastlab tinch yo'l bilan islomga kirish da'vati amalga oshirilgach va unga kofir davlat tarafdan rad javobi berilgach, ularga qarshi Allohning so'zini oliy qilish maqsadida harbiy urush qilishiga aytiladi. (Qarang: Fath al-qadir 4/277, Al-Fatava al-hindiya 2/188, al-Hirashiy 2/107, Javohir al-iklil 1/250, Sharh az-Zarqoniy alal-Muvatto 2/287, Hoshiyatush Sharqoviy 3/193, Hoshiyat al-Bojuriy 2/268).

Mana shu ta'rif butun islom ulamolarining jumhuri, xususan to'rt mo''tabar fiqhiy mazhab fuqaholari tarafdan bir xil e'tirof etilgan ta'rifdir. Bunga ko'ra, biror islomiy davlat orada hech qanday tinchlik bitimi tuzilmagan boshqa bir kofir davlatga tinch yo'l bilan islomga da'vat qilib elchi yuboradi. Agar ular elchilarga rad javobi bersa, ular yashab turgan Yerlarda ham Allohning so'zini oliy qilish uchun harbiy yurishga kirishiladi. Sahobalarning davrida jihod xuddi shu tarzda amalga oshirilar edi. Agar shu tar'rifda belgilangan birorta qayd voqelikda topilmasa, bu harbiy harakat shar'an jihod bo'la olmaydi. Unda qatnashganlar mujohidlik maqomiga erisha olmaydi, unda qatnashib o'lganlar shahidlik maqomida ketmaydi.

Endi yaqin sharqqa, xususan, siz savolda tilga olgan Suriya davlatiga e'tibor qaratamiz: Suriyada shu ta'rifda belgilangan shartlarning birortasi topiladimi? Yo'q! Bittasi ham topilmaydi. Chunki Suriyada asosan musulmonlar bilan musulmonlar urush boshlashdi. Hukumat ham, unga qarshi chiqqan jangari to'dalar ham hammasi “la ilaha illalloh” deydigan musulmonlar emasmidi?! Musulmon bilan musulmonning urushi “jihod” deb aytilarkanmi?! Aslo! O'sha voiz “Suriyada jihod bo'lyapti” deb aytgan gapida Allohdan uyalmasdan musulmonlarni aldayapti. Jihod va unga doir shar'iy hukmlarni bilmaydiganlar esa uning yolg'onlariga laqqa tushyapti.

Ikkinchidan, shuni aniqlashtirib olish kerak: o'zi islomda jihodning hukmi nima? Farazan biror hududda shariat talablariga javob beradigan jihod amaliyoti topilsa, unga borib qatnashishning hukmi nima? Ahli sunna val-jamoa ulamolarining aksarini tashkil qiluvchi jumhurning qavliga ko'ra, mabodo shar'iy jihod topilgan taqdirda, unga borib qatnashish farzi kifoya hukmida bo'ladi. Ya'ni, ma'lum askarlar harbiy safarga otlansa, boshqalardan farzlik soqit bo'ladi. hammaning yoppa borishi shart emas. (Qarang: al-Mavsu'a al-fiqhiya 16/129)

Yana Suriyaga qaytamiz: u erda shar'iy talabga javob beradigan jihod yo'qligi kundek ravshan bo'lsada, mayli haqqoniy jihod bo'lyapti deb faraz qilaylik, unga borib qatnashish Yer yuzidagi barcha musulmonlarga farz bo'ldi deb jar solayotgan jarchi, baribir musulmonlarni aldayotgan bo'lib chiqadi.

Uchinchidan, jihodning hukmi qachon farzi ayn bo'ladi? Quyidagi holatlarda jihod kifoya darajasidan farzi ayn darajasiga ko'tariladi:

1-) Jang maydonida har ikki tomon — islom va kufr lashkari uchrashib, qarama-qarshi saf tortgan chog'da;

2-) Dushman to'satdan bostirib kelgan chog'da;

3-) Davlat rahbari biror dushman kofir qavmdan xavfsirab, yoppasiga harbiy chaqiriq e'lon qilganda. (Qarang: al-Mavsu'a al-fiqhiya 16/132)

Suriyaga chorlab jar solayotganlar “Suriyada jihod farzi ayn” deb lof urishyapti. Va holbuki jihodning farzi ayn bo'lishi uchun belgilangan shartlarning birortasi unda mavjud emas.

To'rtinchidan, shar'iy jihodni kim tashkillashtiradi o'zi? To'g'ri kelgan odam ro'parasidan chiqqan odamni jihodga chaqirib harbiy amaliyot boshlayveradimi, yoki boshqacha shar'iy tartibi bormi? Buni ham yaxshi bilib olishimiz kerak. Shar'iy talab darajasidagi jihodni oddiy fuqarolar emas, balki sulton, davlat rahbarlari tashkillashtiradi. Davlat tomondan harbiy safarbarlik e'lon qilingandagina fuqarolarga unga itoat etib harbiy amaliyotlarda qatnashish farz bo'ladi. Odiiy fuqaro yo qandaydir to'daboshining tashabbusi bilan shar'iy jihod tashkil etilmaydi. (Qarang: Hoshiyatu Dasuqiy 2/175, Javohir al-iklil 1/252, al-Mug'niy 8/352, al-Mahalliy 7/291).

Beshinchidan, shariat talabiga mos keladigan jihod tashkillashtirilgan taqdirda, unga to'g'ri ketilaveradimi yoki shartlari bormi? Buni ham bilish kerak. Shariat talabiga mos keladigan jihodga borish uchun quyidagi shartlar kerak:

A) Ota-onaning izni. Modomiki ular musulmon bo'lsa. Ota-onaning ruxsatisiz jihodga borish joiz bo'lmaydi. Chunki Abdulloh ibn Amr ibn al-Os roziyallohu anhudan rivoyat qilingan, bir kishi Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning xuzuriga kelib jihodda qatnashishga ruxsat so'raydi. Rasululloh undan “ota-onang tirikmi?” deb so'raydi. U: “ha”, deb javob beradi. Rasululloh: “ikkovining xizmatini qilib jihod qil” deydilar. Ya'ni, senga ota-onang ruxsatisiz jihodga borish joiz emas. Bu hadis dalolatiga ko'ra, ota-onaning xizmati jihoddan oldinda turadi.

Mantiqan olib qaralganda ham jihod farzi kifoya. Siz bormasangiz, o'rningizga boshqa kimdir borib jang qiladi va shu bilan sizdan farz soqit bo'ladi. Ota-ona xizmati esa farzand uchun farzi ayn. Siz xizmatlarini qilmasangiz qo'shningizga yo oshnangizga sizning ota-onangizga xizmat qilish farz bo'lmaydi. Shuning uchun ham tarixda Abdulloh ibn Abbos roziyallohu anhuning oldiga bir odam kelib: “men Rumga jihod uchun borishga nazr qildim lekin, ota-onam man etishyapti?” – deb aytganda Abdulloh ibn Abbos roziyallohu anhu unga: “ota-onangga itoat qil, Rum sendan boshqa jihodchilarni topib oladi” – deb keskin javob bergan. Bunga o'xshash voqealar Umar va Usmon roziyallohu anhuma xalifalik davrlarida ham bo'lgan. Sufyoni Savriy, imom Avza'iy va salaflar davridagi boshqa ahli ilmlar “Ota-onaning roziligi jihod uchun shartdir”, deb fatvo berganlar (Qarang: Hoshiyatu ibn Obidin 3/220, Javohir al-iklil 1/252, Hoshiyatu Dasuqiy 2/175-176, al-Muhazzab 2/229, Nihoyat ul-muhtaj 8/57, al-Mug'niy 8/358, al-Mahalliy 7/292).

B) Ota-ona dastlab farzandining jihodga borishiga izn bersa va keyin fikri o'zgarib ruxsatidan qaytishsa, farzand jang maydonini tashlab ota-onasining xuzuriga qaytib kelishi vojib bo'ladi. (Qarang: Ravzatut-tolibin 10/212, Nihoyat ul-muhtaj 8/58, al-Muhazzab 2/229, al-Mug'niy 8/359).

V) Haqdorning izni. Payg'ambarimiz sollallohu alayhi va sallamning xuzuriga bir sahoba kelib so'raydi: “Ey Allohning Rasuli, nima deysiz, agar men Allohning yo'lida qatl qilinsam gunohlarim kechiriladimi?” Rasululloh: “ha, agar maydonda sabr bilan dushmanga yuzma yuz tursang, orqa qilib qochmasang va shu tarzda qatl qilinsang, gunohlaring kechiriladi. Lekin qarzlaring emas. Chunki menga Jabroil shunday degan” – deydilar. (Imom Muslim rivoyati)

Bo'ynida qarzi bor odam haqdorning iznisiz jihodga bora olmaydi. Jumhur fuqaholar shunday degan. Hanafiy mazhabimizga ko'ra, hatto haqdor izn bergan taqdirda ham, qarzdor jihodga bormasdan qarzini uzish uchun uyda qolishi mustahab deyilgan. (Qarang: Hoshiyatu ibn Obidin 3/221, Hoshiyatu Dasuqiy 2/175, Javohir al-iklil 1/252 ).

G) Shar'iy jihodga borib tom ma'noda mujohid bo'lish uchun yana bir shart, davlat rahbarining ruxsati bo'lishi kerak. (Qarang: al-Mavsu'a al-fiqhiya 16/136). Davlat ruxsat bermasa shar'iy jihod bo'la olmaydi.

Hulosa qilib aytganda jihod shar'iy jihod bo'lishi uchun, unda qatnashganlar jihodning fazliga erishib, mujohidlik maqomiga etishi uchun, o'lganlar esa shahidlik darajasini qo'lga kiritib so'roqsiz jannatga kirishi uchun Islom shariati belgilab qo'ygan talabga mos shartlar topilishi kerak. Agar shartlar topilmasa, u hech qanday jihod bo'la olmaydi. Balki, Islomda harom qilingan urush bo'ladi. Bunda ishtirok etganlar Allohning shariatiga qarshi chiqqan shayton askarlari qatorida bo'ladi. Unda o'ldirganlar qotil, o'lganlar esa gunoh uzra jon bergan bog'iylar bo'ladi.

Biz sizga shuni maslahat berardikki, yana shunga o'xshash videoroliklarga ko'zingiz tushganda undagi voizlarning jim-jimador da'vatlariga ishonib qolishga shoshilmang. Biror ilm ahlidan bu haqda batafsil ma'lumot so'rang. Haqiqatni bilganingizdan keyin esa o'sha video ostida internetga joylaganlarga qarata: “siz jihodning nimaligini bilasizmi o'zi?” deb savol qoldiring.

©️Botirjon TOJIBOYeV

Maqolalar

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

O‘zbekistonda Imom Moturidiyning 1155 yillik yubileyi keng nishonlanmoqda

18.04.2025 12136 9 min.

Allohga hamd, payg‘ambarlarning so‘nggisi Muhammad alayhissalom va zotning oila a’zolari hamda safdoshlariga salovatu salomlar bo‘lsin. Darhaqiqat, Imom Abu Mansur Moturidiy Samarqandiy Movarounnahr zaminida yashab ijod qilgan va shu yerda mangu qaror topgan musulmon olamining benazir allomalaridan biridir.

Uning ilmiy merosi va ta’limoti to bugunga qadar bardavom bo‘lib kelmoqda. Hatto bu ta’limot, Imom Ash’ariy ta’limoti bilan birga, bugungi kunda ahli sunna val-jamoa deb tanilgan musulmonlarning to‘qson foizini tashkil etadi. Moturidiylikka mansub musulmonlar esa ahli sunnaning qariyb teng yarmidan iborat.

Movarounnahr diyori islom olamining yetuk allomalari voyaga yetadigan muborak zamin bo‘lgan. Xususan, Buxoro va Samarqand kabi mo‘tabar shaharlari o‘z davrida jahon ziynati, odamlarni o‘ziga ohanrabodek tortgan ilm-fan va olimlarning qarorgohi bo‘lib, ilmga tashna inson borki dunyoning turli burchaklaridan bu o‘lkaga uning olimlari ichra murodini hosil qilish uchun safar qilar edi. Kim naql ilmi – ya’ni hadis va rivoyatlarni istasa, Imom Buxoriy va Imom Termiziy singari muhaddislar bor. Kim aql va mantiqiy ilmlarga talabgor bo‘lsa, u Moturidiy, Nasafiy, Sobuniy, Sig‘noqiy va Peshog‘ariy kabi mutafakkirlarni topardi. Tilshunoslik, tafsir va adabiyotshunoslik ilmlarini izlaganlar Zamaxshariy va uning maktabidan, falsafa va hikmat ilmi talabidagilar esa Forobiy, Ibn Sino va boshqa zotlardan bahra olishar edi.Har bir talabgor bu diyorda o‘z istagini topgani uchun ham Samarqand “Ilm Ka’basi” – nomini olgan. Insonlarning qalblari Allohning Baytini tavof qilsa, ularning aqllari Samarqand atrofida parvonadek charx urar edi.

Shu bois o‘zbek xalqi o‘zining ulug‘ olimlari bilan faxrlanadi va ularni islom ilmlari sohasining barcha yo‘nalishlarida ko‘rsatgan buyuk xizmatlari uchun e’zozlaydi. O‘zbekiston hukumati o‘zbek xalqining orzu-istaklarini ro‘yobga chiqarishga vazifador bo‘lgan. Buni biz Yangi O‘zbekiston Prezidentining bu ulug‘ yurtdan chiqqan yetuk olimlarga ko‘rsatgan e’tibor va e’tirofida yaqqol ko‘rib turibmiz.

O‘zbekiston rahbariyati xalqqa uning milliy o‘zligi va islom sivilizatsiyasini qaytarishni maqsad qildi. Davlat rahbari “Yangi O‘zbekiston” va “Jaholatga qarshi ma’rifat” shiorlarini ilgari surdi. Hech qaysi millat o‘zining teran ildizlari va asoslarisiz zamonaviylik va sivilizatsiya pog‘onalarida yuksalib, taraqqiy etolmaydi. Shuning uchun ham bu yurt olimlari ulkan hissa qo‘shgan islom ilmlarini qaytarish – taraqqiyot uchun zarurat va yuksalishning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi.

Prezident o‘z rahbarligi davrida amalga oshirgan dastlabki ishlaridan biri – ilmiy-tadqiqot markazlarini tashkil etish bo‘ldi. Bular orasida Imom Buxoriy, Imom Moturidiy va Imom Termiziy nomlari bilan atalgan markazlar alohida o‘rin tutadi. Shuningdek, poytaxt Toshkent shahrida, mazkur yurtning islom madaniyati va insoniyat tafakkuriga qo‘shgan hissasini namoyon etuvchi O‘zbekiston islom sivilizatsiyasi markazi tashkil etildi.

Ushbu yo‘nalishda yana bir muhim qadam – islom olami ulamolari bilan fikr almashish bo‘ldi. Bu maqsadda o‘nlab ilmiy anjumanlar tashkil etildi. Ular islomiy ilmlarning aqliy va naqliy yo‘nalishlarini chuqur o‘rganish, ularning mazkur yurt taraqqiyotiga qanday hissa qo‘sha olishi va mamlakatni yanada yuksaltirishdagi o‘rnini belgilashga qaratilgan edi. Bu orqali O‘zbekiston nafaqat islom olamida, balki butun dunyoda ilmiy-ma’naviy yetakchiga aylanishi ko‘zda tutilgan.

Qolaversa, ushbu yo‘nalishda tashkil etilgan eng muhim anjumanlardan biri – 2020 yilda Samarqand shahrida bo‘lib o‘tgan xalqaro ilmiy konferensiya bo‘ldi. Unda dunyoning turli mamlakatlaridan yuzdan ortiq islom ulamolari ishtirok etdi. Anjumanda al-Azhar shayxi, doktor Ahmad Tayyib ham qatnashdi. Mazkur anjumanning muhim tavsiyalaridan biri – Imom Moturidiy nomidagi ilmiy markazni tashkil etish bo‘ldi. Bu markaz moturidiylik ulamolari merosini tadqiq etish, ularni keng jamoatchilikka tanitish va ilmiy meroslaridan foydalanish maqsadida ilm nurini sochuvchi maskan sifatida faoliyat yuritishi nazarda tutildi.

Markaz tomonidan o‘zbek va arab tillarida o‘nlab kitoblar nashr etildi. Ularning eng muhimlari – “Ta’vilot al-Qur’on”, Imom Moturidiyning “Kitob at-Tavhid” va “Risolatun fi at-tavhid” asarlarining arab tilidagi ilmiy matni va o‘zbek tilidagi tarjimalari bo‘ldi.

Shuningdek, Markaz tomonidan ilmiy maqolalarni o‘z ichiga olgan va islomshunoslik hamda moturidiylik ta’limotlariga bag‘ishlangan olim va mutaxassislar tadqiqotlarini chop etuvchi ilmiy-tahliliy choraklik “Moturidiylik” jurnali ta’sis etildi. Markaz xalqaro miqyosda ko‘plab anjuman va ilmiy uchrashuvlar o‘tkazdi. Uning qoshida islom olamining turli mintaqalaridan yetuk olimlar va mutaxassislardan iborat xalqaro ilmiy kengash faoliyat olib bormoqda.

Sanab o‘tilgan muhim bosqichlardan keyin, joriy yilda Imom Abu Mansur Moturidiy tavalludining yubileyi nishonlanmoqda. Shu munosabat bilan uning ilmiy va aqidaviy merosini qayta yodga olish hamda qadrlash davlat va jamiyat hayotida muhim o‘rin tutmoqda.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan yuksak ehtirom bilan qabul qilingan qarorga muvofiq, Imom Abu Mansur Moturidiy tavalludining 1155 yilligini nishonlashga davlat darajasida e’tibor qaratilmoqda. Ushbu qarorga asosan turli davlat idoralari va tashkilotlari hamkorligida bir qator tadbirlar o‘tkazilishi belgilangan. Eng muhim voqealardan biri – 2025 yili Samarqand shahrida o‘tkazilishi rejalashtirilgan xalqaro konferensiya bo‘lib, unga islom olamining yetakchi ulamolari hamda islomshunoslik sohasida faoliyat yurituvchi mashhur sharqshunos olimlar ishtirok etishidir. Mazkur anjuman Imom Moturidiyning islom olamidagi yuksak maqomini munosib tarzda yoritishni ko‘zlab, “Moturidiylik – bag‘rikenglik, mo‘tadillik va ma’rifat ta’limoti” mavzusida o‘tkaziladi.

Shuningdek, tadbirlar doirasida quyidagi yo‘nalishlarda bir qator tanlovlar va madaniy-ma’rifiy tadbirlar o‘tkazilishi rejalashtirilgan:

– xorijlik tadqiqotchilar o‘rtasida moturidiylik ta’limoti bo‘yicha ilmiy tanlov;

– O‘zbekistonning diniy ta’lim muassasalari barcha bosqich talabalari o‘rtasida Imom Moturidiy ta’limotiga bag‘ishlangan tanlov;

– imom-xatiblar va islom ta’lim muassasalari talabalari o‘rtasida moturidiylik ta’limoti va manbalari yuzasidan musobaqalar.

Shu qatorda, O‘zbekiston bo‘ylab tanlov g‘oliblari ishtirokida madaniy-ma’rifiy uchrashuvlar, o‘quv-seminarlar va targ‘ibot tadbirlari tashkil etiladi.

Bundan tashqari, Imom Moturidiyning “Ta’vilot al-Qur’on” va “Kitob at-Tavhid” asarlari hamda moturidiylik ta’limotini tanishtiruvchi boshqa muhim asarlarning o‘zbek va boshqa tillardagi ilmiy-akademik tarjimalari nashr etilishi rejalashtirilgan.

Sanab o‘tilganlardan tashqari, yubiley sanasini muhrlovchi esdalik buyumlari, Imom Moturidiy va moturidiylik ulamolarining hayoti va ilmiy merosi bilan bog‘liq noyob manbalarni tizimli o‘rganish, ularning nusxalarini O‘zbekistonga olib kelish va tahlil qilish, yuksak sifatli media mahsulotlar, hujjatli filmlar va audiovizual materiallar tayyorlash, ularni mahalliy va xalqaro ommaviy axborot vositalarida, internet va ijtimoiy tarmoqlarda keng targ‘ib qilish bo‘yicha zarur choralar ko‘rilishi belgilandi.

Eng quvonarlisi, Prezident qarorining Imom Abu Mansur Moturidiy maqbarasi joylashgan Samarqanddagi Chokardiza ziyoratgohi qayta ta’mirlanib, obodonlashtirilishi, bu joy yaxlit kompozitsiyaga ega yodgorlik majmuasiga aylantirilishi xususidagi bandi bo‘lib, barchamiz uzoq kutgan bu yangilik qalbimizga betakror farah baxsh etdi...

Bu yurtda yangi bir ruhiyat ufurib turibdi. Bu ruhiyat hozirgi zamonni o‘tmish bilan bog‘laydi, kelajakni bunyod etishga safarbar etadi. Bu – ilm va ma’rifat qudrati, fikr va aql quvvati, taraqqiyot va tamaddun kuchi, birlik va bag‘rikenglik kuchi, qalb va axloq kuchi, ta’sir va bunyodkorlik kuchidir. Bu yangi ruh – milliy ildizlarga suyangan holda taraqqiyotga yo‘l ochuvchi, chuqur va teran bir tafakkurning ifodasidir. Chunki, har qanday tamaddunning poyasi madaniyatdir.

Millat o‘z tamaddunini qadrlamas ekan, yuksalmaydi. O‘z tafakkurini, qadriyatlarini boy manba sifatida dunyoga taklif eta olmas ekan, u har tarafdan o‘zlashtirishga muhtoj bo‘lib qoladi. Ammo bizda dunyoni boyitishga qodir fikr, madaniyat va kuch mavjud.

Ajdodlar qoldirgan ilm va madaniyat omonati yosh avlod qalbiga ilg‘or tarzda singdirilishi va o‘z tarixidan faxrlanish ruhida tarbiyalanishi zarur. Prezident qarori va uning ila amalga oshiriladigan ishlar aynan shu maqsadga xizmat qiladi.

Alloh har bir bunyodkor qo‘lni, har bir oqilona qarorni va har bir avlodni ulug‘ ajdodlar bilan bog‘layotgan so‘zni xayrli qilsin – shoyadki, ular o‘z buyuk o‘tmishlarini qayta tiklab, insoniyat karvonini yana ma’rifat, mo‘tadillik, bag‘rikenglik sari boshlab bora olgaylar!

Doktor Ahmad Sa’d Damanhuriy,
moturidiyshunos olim.

O‘zA