Payg‘ambarimizga (alayhissalom) nozil qilingan Qur’oni karim oyatlari matni hijriy 10 (milodiy 632) yilda to‘la mukammal bo‘ldi. O‘sha paytda nozil bo‘lgan sura va oyatlar turli ashyolarga ko‘chirilib, tartiblanmagan holda Rasulullohning (sollallohu alayhi va sallam) xonalarida bir joyga jamlangan edi.
Abu Bakr Siddiq (roziyallohu anhu) xalifaliklari davrida, ya’ni hijriy 11-13 yillari Qur’on karim oyatlarining o‘rama shakldagi bir nusxasini ko‘chirishga qaror qilindi. Bu sharafli vazifa yigirma yoshli sahobiy, vahiy kotibi Zayd ibn Sobitga yuklandi. Zayd ibn Sobit madinalik ansoriylardan edi. O‘n bir yoshida imonga kelib, hamisha Rasulullohning (sollallohu alayhi va sallam) yonlarida yurib, duolaridan barakot topdi. Qator tillarni o‘rganib, ilmu hikmat sohibi bo‘lib yetishdi. Madina shahrida Kur’on qiroati qoidalari, shariat ahkomlari va meros taqsimoti masalalarida benazir zot edi. Zayd ibn Sobit Abu Bakr Siddiq topshirig‘i bilan oyatlarni o‘ram-o‘ram terilarga birinchi bo‘lib ko‘chirgan, keyinchalik Mus'hafi Usmonni ko‘chirish ishlariga ham bosh-qosh bo‘lgan.
Ikkinchi xalifa Umar ibn Xattob (roziyallohu anhu) zamoniga kelib Islom dinimiz sharqda Xitoygacha, g‘arbda Andalusiya (Ispaniya)gacha yetib bordi. Hijriy 13-24 yillar oralig‘ida Islom davlati hududi nihoyatda kengaydi. Arablardan tashqari Ajam o‘lkalaridagi xalqlar ham Islom bilan sharaflanishdi. Bu esa Qur’oni karimning yagona quraysh lahjasidagi “andoza rasmixat imlodagi” (etalon) nusxasini ko‘chirish zaruratini yuzaga keltirdi.
Bu tarixiy ish uchinchi xalifa Usmon ibn Affon (roziyallohu anhu) davrlariga to‘g‘ri keldi. Hijriy 25 yili as'hobi kiromdan katta bir guruh nazorati ostida, daqiq tekshiruvlar natijasida Qur’oni karimning yagona andoza nusxasi ko‘chirib yozildi. Teri sahifalarning ikkala yuzasiga ham matn yozilib, barcha sahifalar muqova orasiga olindi. Qur’oni karimning kitob shaklidagi bu nusxasiga “Mus'hafi Imom” deb nom berildi. Teri varaqlarga yozilgan Kur’on nusxasining eng birinchi namunasi Hazrati Usmonga nisbat berilib, “Mus'hafi Usmon” atala boshladi. Xattotlar ana shu mus'hafdan bir necha nusxa ko‘chirib, Islom yetib borgan turli o‘lkalarga yuborilgan. Bugungi kunda Hazrati Usmon mus'haflaridan nodir bir nusxa O‘zbekiston musulmonlari idorasi kutubxonasida avaylab saqlanmokda.
Langar Qur’oni esa milodiy sakkizinchi asrda noma’lum bir xattot tomonidan ko‘chirilgan nusxa bo‘lib, u qaysi sahoba ko‘chirib yozganini aytishga ilmiy asoslar yo‘q. Bu nusxada to‘liq bo‘lmasa-da, hamma harflarning nuqta-belgilari qo‘yilgan. Nusxa Kashqadaryo viloyatining Langar qishlog‘ida saqlanib kelingani uchun “Langar Kur’oni” nomi bilan mashhur bo‘lgan. Uning 16 varag‘i O‘zbekistonda, 82 varag‘i Sankt-Peterburgda saqlanmoqpa. Doktor Yefim Rezvan Peterburgda Langar Kur’oni varaqlarining majmuasini rangli kitob holida nashr ettirgan. Bu nashrning O‘zbekiston musulmonlari idorasi kutubxonasida ham bir nusxasi mavjud.
Mazkur mus'haflarning Markaziy Osiyoga keltirilgani haqidagi to‘liq ma’lumotlar marhum ustoz Shayx Ismoil maxdumning “Toshkentdagi Usmon mus'hafi tarixi” asarida keltirilgan. Mazkur kitobda sohibqiron Amir Temur va alloma Abu Bakr Qaffol Shoshiy Mus'hafning yurtimizga kelishiga aloqador ekani ko‘rsatiladi. Lekin Mus'hafni aynan kim olib kelgani hamon jumboqligicha qolmokda. Bizningcha, Mus'hafni hijriy 54 yili Samarqandga muhojir bo‘lib kelgan Usmon ibn Affonning o‘g‘li Xolid ibn Usmon olib kelgan, degan fikr ilmiy asosga ega. Samarqanddagi Xoja Abdu Darun maqbarasi aynan Xolid ibn Usmonga mansub me’moriy yodgorlikdir.
Fotima Habibulloh qizi HAQBЕRDIYEVA
O‘MI Matbuot xizmati
Manbalar:
O‘zbek tili xalqimiz uchun milliy o‘zligimiz va mustaqil davlatchilik timsoli,
bebaho ma’naviy boylik, buyuk qadriyatdir.
Shavkat Mirziyoyev
O‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi xalqimizning milliy mustaqillikka erishish yo‘lidagi muhim siljishlardan biri bo‘lib, ona tilimizning bor go‘zalligi va jozibasini to‘la namoyon etish bilan birga, uni ilmiy asosda rivojlantirish borasida ham keng imkoniyatlar yaratdi.
Yangi O‘zbekistonda o‘zbek tilining xalqimiz ijtimoiy hayotida va xalqaro miqyosdagi obro‘-e’tiborini tubdan oshirish, unib-o‘sib kelayotgan yoshlarimizni vatanparvarlik, milliy an’ana va qadriyatlarga sadoqat, ulug‘ ajdodlarimizning boy merosiga vorislik ruhida tarbiyalash, mamlakatimizda davlat tilini to‘laqonli joriy etishni ta’minlashga qaratilgan yangidan-yangi tashabbuslar ilgari surilayotgani juda muhim.
Davlat tili siyosiy, ijtimoiy va madaniy sohalarda xalqni birlashtiruvchi qudratli vosita sanaladi. Ona tilimiz so‘zlashuvchilar soni ko‘pligiga ko‘ra, sayyoramizda eng keng tarqalgan 40 ta tildan biri ekani ham quvonarlidir. Hozirgi vaqtda yer yuzida o‘zbek tilida so‘zlashuvchilar soni qariyb 60 million kishini tashkil etishi esa uning dunyodagi yirik tillardan biriga aylanib borayotganidan dalolat beradi.
So‘nggi yillarda O‘zbekistonda barcha soha va tarmoqlar kabi ona tilimiz qadri va nufuzini yanada oshirish borasidagi siyosat va amaliy ishlar ham yangi bosqichga ko‘tarilmoqda. Buni o‘zbek tilining davlat tili sifatidagi maqomi va obro‘-e’tiborini tubdan oshirish bo‘yicha qabul qilingan tarixiy farmon va qarorlar samaralari yaqqol tasdiqlaydi. Asosiy qonunimiz – Konstitutsiyamizning o‘zbek tilida qabul qilinishi esa ona tilimizning nufuzini yanada yuksaltirdi. Davlatimiz madhiyasi xalqaro maydonlarda o‘zbek tilida yangray boshladi. Ayniqsa, ona tilimiz Birlashgan Millatlar Tashkilotining yuksak minbarida ulkan siyosiy sammit va uchrashuvlarda baralla yangrab, tinchlik, do‘stlik va hamkorlik vositasiga aylanib borayotgani barchamizni quvontiradi. Til – millatning faxri, g‘ururi, ko‘zgusi. Millatlarni ajratib turuvchi asosiy belgilardan biri bu til ekan, har bir inson o‘z tilini bilishi, uni ulug‘lashi va shu bilan birga boshqa millatlarning ona tiliga ham hurmat bilan qarashi lozim.
Vatanimiz mustaqilligining ma’naviy asoslarini mustahkamlash, xalqimiz, avvalo, yosh avlodni milliy qadriyatlarimizga muhabbat va sadoqat ruhida tarbiyalashda o‘zbek tilining ahamiyati tobora ortib bormoqda. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida davlat tilining maqomi xuquqiy jixatdan mustaxkamlab qo‘yildi. O‘zbekiston Respublikasining “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonunining qabul qilinishi ona tilimizning taraqqiyoti, rivojlanishi hamda o‘ziga xos va boy bisotini namoyish etishga keng imkoniyat yaratdi.
O‘zbek tili dunyodagi qadimiy, go‘zal va boy tillardan biri hisoblanadi. Tilimizdagi hayo, ibo, andisha, oriyat, mehrni yozuvchilarimiz asarlarida yaqqol ko‘rish mumkin. Mahmud Qoshg‘ariyning "Devoni lug‘atit turk" kitobi, Ahmad Yassaviyning hikmatlari, Alisher Navoiyning "Xamsa"si, Zahiriddin Muhammad Boburning "Boburnoma"si, Abdulla Qodiriyning betakror romanlari-oqibat so‘zlarini boshqa tilga aynan tarjima qilib bo‘lmaydi. Ularni faqat o‘zbek tilida ifodalash mumkin. Chunki bu tushunchalar xalqimizga xos va ularni aytishga faqat shu til qodirdir. Bizning ona tilimiz dunyodagi uch mingga yaqin til orasida turkiy tillar oilasiga mansub bo‘lib, jonli til sifatida qipchoq, qarluq, o‘g‘iz lahjalarida namoyon bo‘ladi. O‘zbek adabiy tili esa ana shu lahjalardagi so‘zlarning ma’lum bir me’yoriga keltirilgan shaklidir. U muttasil o‘sib, rivojlanib bormoqda. Uning rivojida so‘z mulkining sultoni Alisher Navoiyning xizmatlari beqiyosdir. Hazrat Navoiy til xaqida bunday yozadilar: “Ko‘ngil xazinasining qulfi tildir. Ul xazinaning kalitidin so‘z bil”.
O‘z ona tilimizga bo‘lgan muhabbatni xalqimizning, odamlarning samimiy suhbatlarida, yuksak axloqiy fazilatlarida ko‘rib, beixtiyor shunday el farzandi ekanligimizdan faxrlanamiz. O‘z tili uchun qayg‘urayotgan millat dunyo xalqlari safida o‘z o‘rnini, chinakam mustaqilligini asrashga, himoya qilishga jiddu jahd qilayotgan millat sanaladi. Millatning va milliy adabiyotning mavjudlik sharti bo‘lgan ona tilimiz taqdiri uchun kuyinish, uning ravnaqi uchun barcha imkoniyatlarni safarbar etish har birimizning burchimizdir.
Ona tilimizning xalqaro miqyosdagi obro‘-e’tiborini yuksaltirishda, uni milliy va umumbashariy tushunchalar asosida taraqqiy etgan tillar safiga qo‘shishda har birimiz tilimizga chuqur hurmat bilan e’tibor berishimiz kerak.
Shu o‘rinda ma’rifatparvar bobomiz, o‘z davrida o‘nga yaqin dunyoviy tillarni puxta o‘rgangan olim Is'hoqxon Ibratning quyidagi fikrlari e’tiborga molik: “Bizning yoshlar, albatta, boshqa tilni bilish uchun sa’y-harakat qilsinlar, lekin avval o‘z ona tilini ko‘zlariga to‘tiyo qilib, ehtirom ko‘rsatsinlar. Zero, o‘z tiliga sadoqat – bu Vataniy ishdir”.
Biz tilimizni qanchalik asrasak, yuksaltirsak, rivojlanishiga hissa qo‘shsak, o‘zga millatlar ham bizning tilimizni hurmat qilishadi hamda uning dunyo hamjamiyati maydonidagi o‘rni va poydevorini shunchalik mustahkam qo‘ygan bo‘lamiz.
Odiljon Narzullayev,
Yangiyul tumani “Qirsadaq’’ jome masjidi imom xatibi