06 Май, 2025, 8 Зулқаъда, 1446
06 Май, 2025, 8 Зулқаъда, 1446
7 - نُسَمِّي اللَّهَ شَيْئًا لاَ كَالأَشْيَاءِ وَذَاتًا عَنْ جِهَاتِ السِّتِّ خَالِي
Маънолар таржимаси:
Аллоҳни бошқа “шай”лар каби бўлмаган “шай” деб атаймиз ва олти тарафдан холи бўлган Зот деймиз.
Назмий баёни:
Аллоҳни бетимсол “шай” деб аташ бор,
Ҳам зот деймиз, аммо эмас тарафдор.
Луғатлар изоҳи:
نُسَمِّي– мутакаллим маълум сийғасидаги икки мафъулли феъл.
اللَّهَ– Ушбу лафз نُسَمِّي феълининг биринчи мафъули.
شَيْئًا – Иккинчи мафъул. Аҳли сунна вал-жамоа эътиқодига кўра “шай” исми барча бор нарсаларга нисбатан ишлатилади. Сибавайҳ бу исмни шундай таърифлаган: “Шай” – уни билиш ва у ҳақида хабар бериш мумкин бўлган барча нарсадир”.
لاَ– нафий ҳарфи.
كَالاَشْيَاءِ – жор мажрур شَيْئًا га сифат бўлгани учун насб ўрнида турибди.
وَذَاتًا – شَيْئًا га атф қилинган. Зотнинг маъноси юқорида ўтди.
عَنْ – жор ҳарфи.
السِّتِّ جِهَاتِ – олти тараф: тепа, паст, ўнг, чап, олд, орқа.
خَالِ – (олти тарафдан) холи маъносида ишлатилган. Маҳзуф мубтадонинг хабари.
Матн шарҳи:
Биз – Аҳли сунна вал-жамоа Аллоҳ таолони зот эътиборидан ҳам, сифат эътиборидан ҳам бошқа "шай"ларга мутлақо ўхшамайди, деб эътиқод қиламиз. Аллоҳ таолога нисбатан “шай” сўзини қўллаш тўғрисида эса бу сўзни бошқаларга қараганда У зотга қўллаш аълороқдир, деймиз. Чунки бор нарсаларнигина “шай” деб номлаш мумкинлиги эътиборга олинганда, Аллоҳ таолонинг бор экани бошқа нарсалар каби ўзидан ўзгага муҳтож эмас, балки борлиги бошқанинг таъсир қилишига боғлиқ бўлмаган зотдир. Шунинг учун бошқа мавжуд нарсаларга қараганда У зотга “шай” сўзини қўллаш аълороқдир. Ушбу сўзнинг таъкидлаб келтирилиши эътиқод масалаларида қаттиқ адашган жаҳмия[1] фирқасининг нотўғри ақидасидан огоҳлантириш учун бўлган.
Ўший раҳматуллоҳи алайҳнинг шеърий услубда қисқа ва лўнда қилиб турли эътиқод масалаларини бирма-бир баён қилишлари ҳам ўша пайтдаги энг долзарб бўлиб турган масалалар ҳақида Аҳли сунна вал-жамоа қарашларини оммага тақдим этиш бўлган. Бу зотдан икки юз йилча вақт олдин Имом Мотуридий раҳматуллоҳи алайҳ ҳам машҳур “Тавҳид” асарида Аллоҳ таолони “шай” деб аташ мумкинлиги ҳақида шундай ёзган:
“Аллоҳ таолони “шай” деб аташ мумкинлигига икки асос бор. Биринчиси, нақлий асос бўлиб, Аллоҳ таоло Қуръони каримда шундай хабар берган:
﴿ لَيۡسَ كَمِثۡلِهِۦ شَيۡءٞۖ وَهُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡبَصِيرُ١١﴾
“Унинг мислидек бирор “шай” йўқдир ва У ўта эшитувчи, ўта кўргувчи зотдир”[2].
Агар У зотни “шай” деб аташ мумкин бўлмаганида, Ўзидан ўхшашни “Унинг мислидек бирор “шай” йўқдир”, дея “шай” исми билан рад этмаган бўлар эди. Зеро, мавжуд бўлмаган, балки борлиқда йўқ бўлганга “шай” сўзи ишлатилмайди. Аллоҳ таолонинг сўзида эса “шай” ишлатилган:
﴿قُلۡ أَيُّ شَيۡءٍ أَكۡبَرُ شَهَٰدَةٗۖ ﴾
“Айтинг: “Гувоҳлик бўйича қайси нарса (шай) каттароқ?” (Яна ўзингиз) айтинг: Аллоҳ”[3].
Иккинчиси ақлий асос бўлиб, аслида “шай” дейиш урфда бир нарсанинг бор эканини тасдиқлаш учунгина ишлатиладиган исмдир. Агар بِلَا شَيْئٍ (ҳеч нарса) деган сўздан “арзимас нарса” маъноси ирода қилинмаган бўлса, бир нарсанинг борлигини инкор қилиш бўлади. Шунга кўра Аллоҳ таолони “шай” дейиш, Унинг борлигини тасдиқлаш ва сифатларини эътироф этиш бўлади”[4].
Аллоҳ таолога нисбатан бирор исм қўлланганда ўша исм бошқа мавжудотларга нисбатан ҳам ишлатилса, масалан, “шай”, “зот” каби, бу исмни Аллоҳ таолога қўллашда бошқаларга ўхшаш эмаслигини таъкидлаб қўйиш вожиб бўлади. Ўший раҳматуллоҳи алайҳнинг сўзларида ушбу тушунча ўз ифодасини топган. Яъни Аллоҳ таолони бошқа бор нарсалар каби бўлмаган “шай” деймиз, олти тарафдан: тепа, паст, ўнг, чап, олд ва орқалардан холи бўлган зот деймиз, деган. Чунки бошқа бор нарсалар мазкур тарафларнинг бирида бўлади.
Мана шу ўринда Аллоҳ таолонинг макон ва тарафдан холи экани ҳақидаги эътиқодимизни далиллари билан ўрганиб чиқиш кўплаб тушунмовчиликларга барҳам беради.
Аллоҳ таоло макон ва тарафдан холидир
Агар тарихга назар ташлайдиган бўлсак, саҳобаи киромлар даврида Аллоҳ таолонинг сифатлари Қуръон ва суннатда келганидан ортиқча баҳс қилинмаганига гувоҳ бўламиз.
Аммо кейинчалик пайдо бўлган карромия, мушаббиҳа ва нажжория каби фирқалар Аллоҳ таолонинг сифатлари ҳақида турли нотўғри даъволарни кўтариб чиқишган. Уларнинг шундай даъволаридан бири Аллоҳ таолога макон нисбатини бериш бўлган. Ана шундан кейин Аллоҳ таолонинг маконлардан холи экани ҳақида чуқур баҳс қилишга эҳтиёж туғилган. Мазкур фирқаларнинг даъвою фитналарига Аҳли сунна вал-жамоа уламолари Қуръон ва суннат асосида кескин раддиялар берганлар. Ушбу масала бўйича Аҳли сунна вал-жамоа ва адашган фирқалар орасидаги фарқлар қуйидагича бўлган:
Карромия ва Мушаббиҳа фирқалари: “Аллоҳ таоло махсус маконда, яъни Аршда”, – дейишган.
Нажжория фирқаси: “Аллоҳ таоло барча маконда”, – дейишган.
Аҳли сунна вал-жамоа: “Аллоҳ таоло бирор маконда ўрин олишдан холидир”, – дейишган.
Машҳур ватандошимиз Умар Насафий раҳматуллоҳи алайҳ “Ақоидун Насафий” да бу ҳақида қуйидагича ёзган:
وَلَا يَتَمَكَّنُ فِي مَكَانٍ
“У зот бирор бир маконда ўрин олмайди”.
Яъни бирор макондан ўрин олиш бошқа маконга нисбатан узоқда бўлиш ҳисобланади. Бир-биридан узоқ ёки яқин масофада бўлиш эса жисмларнинг хусусиятларидир. Ўнг, чап, тепа, паст, олди, орқа томонларнинг бирортаси Аллоҳ таолони ўз ичига қамраб ололмайди. Чунки борлиқдаги барча нарсаларни, олти тарафларни ҳам, Аллоҳ таоло йўқдан бор қилган. Йўқдан бор қилинган нарсалар эса уларни яратган Зотни ўз ичларига ололмайди. Аллоҳ таоло бундай нуқсонли хусусиятлардан холидир.
Демак, Аҳли сунна вал-жамоа ва мазкур адашган фирқалар орасидаги асосий фарқ “Аллоҳ таоло макондан холи”, деб эътиқод қилиш лозимлигида бўлган.
Шунга кўра, агар мазкур фирқаларнинг гаплари таъвил қилиш имкони бўлмайдиган даражада очиқ-ойдин айтилса, масалан, “Аллоҳ осмонда жойлашган”, ё “Арш устига ўрнашган” дейилса, Аллоҳ таолога нуқсонни нисбат бериш деб қаралган. Нуқсонни нисбат беришни эса барча уламолар куфр санашган.
Аммо кейинчалик Аҳли сунна вал-жамоага нисбат берилганлар ичидан ҳам “Аллоҳ таоло макон олмасдан осмонда”, дейдиганлар пайдо бўлган.
Энди ушбу тоифа билан олдиндан “Аллоҳ таоло бирор тарафда бўлишдан холи”, деб эътиқод қилиб келган Аҳли сунна жумҳури орасидаги фарқ янада нозиклашган. Яъни олдинги фирқалар макондан жой олиш нисбатини берган бўлсалар, бу тоифа макон олмасдан осмонда деган. Аҳли сунна жумҳури ва мазкур тоифа ўртасида "Аллоҳ таолони макон олмасдан осмонда" деб эътиқод қилиш мумкин ё мумкин эмаслиги тўғрисидаги баҳс-мунозараларнинг натижалари қуйидагичадир:
Аҳли сунна жумҳури: “Зоҳиран юқорига далолат қиладиган оят ва ҳадислар муташобиҳдир, муташобиҳ хабарларни Аллоҳ таолонинг осмонда эканига далил қилинмайди, балки улардан нима ирода қилинганини Аллоҳ ва Расулига ҳавола қилинади”, – дейишган.
“Аллоҳ макон олмасдан осмонда” дейдиганлар: “Қуръон, суннат ва саҳобаларнинг сўзлари Аллоҳ таолонинг буюклигига мос равишда осмонда эканига ҳужжатдир”, – дейишган.
Аҳли сунна жумҳури: “Аллоҳ таолони бирор тарафда дейиш У зотга нуқсонли сифатни нисбат бериш бўлади”, – дейишган.
“Аллоҳ макон олмасдан осмонда” дейдиганлар: “Аллоҳ таолони макон олмасдан осмонда дейиш, нуқсонли сифатни нисбат бериш ҳисобланмайди”, – дейишган.
Бу тоифанинг келтирган далил ва ҳужжатларига Аҳли сунна жумҳури бирма-бир батафсил жавобларини берганлар. Уларнинг айримлари қуйидагилардир:
﴿ إِلَيۡهِ يَصۡعَدُ ٱلۡكَلِمُ ٱلطَّيِّبُ ﴾
“Унга хуш каломлар юксалур”[5].
Яъни хуш каломларнинг Унга кўтарилиши, У зотнинг юқорида эканига далолат қилади.
Аҳли сунна жумҳурининг жавоби: Ушбу оятда Аллоҳ таолонинг самода, ё юқорида эканига далил йўқ, балки хуш каломларнинг қабул қилинишига далил бор. Чунки юксалиш каломлар тўғрисида ҳақиқий маънода ишлатилмайди, балки жисмларда ҳақиқий маънода ишлатилади.
﴿ إِنِّي مُتَوَفِّيكَ وَرَافِعُكَ إِلَيَّ ﴾
“Мен сени вафот эттирувчи ва Ўзимга кўтарувчиман”[6].
Яъни Аллоҳ таоло Исо алайҳиссаломни Ўзига кўтарувчи эканини айтган. Бу ҳам У зотнинг юқорида эканига далилдир.
Аҳли сунна жумҳурининг жавоби: Бу оят ҳам асло Аллоҳ таолонинг юқорида эканига далил бўла олмайди. Чунки бирор нарсанинг юқорисида бўлиш жисми ва чегараси бор нарсаларда бўлади. Аллоҳ таоло жисм ҳам эмас, бирор нарса Уни чегаралай ҳам олмайди. Аллоҳ таолонинг Исо алайҳиссаломни Ўзига кўтарганига келадиган бўлсак, бу оят муташобиҳ бўлиб, қандай қилиб Ўзига кўтарганини У зотнинг Ўзидан бошқа ҳеч ким билмайди ва билишга буюрилган ҳам эмас. Шунинг учун бундай оятларнинг таъвилига киришмаслигимиз балки, унга иймон келтирдик, барчаси Роббимиз ҳузуридандир, дейишимиз лозим бўлади.
﴿ءَأَمِنتُم مَّن فِي ٱلسَّمَآءِ أَن يَخۡسِفَ بِكُمُ ٱلۡأَرۡضَ فَإِذَا هِيَ تَمُورُ١٦﴾
“Осмондаги Зот сизларни изтиробда ҳаракатланиб турган ерга юттириб юборишдан омонда бўлдингизми?”[7].
Ушбу оятда келган “Осмондаги зот”дан Аллоҳ таоло ирода қилинган. Бу эса Аллоҳ таолонинг осмонда эканига очиқ-ойдин далилдир.
Аҳли сунна жумҳурининг жавоби: Ушбу оят қуйидаги маъноларда тафсир қилинган:
а) салтанати, буйруғи, қайтариғи, ва тадбири самода бўлган зотнинг сизларни ерга юттириб юборишидан омонда бўлдингизми? Самода дейилиши эса, само фаришталарнинг маскани, Арш, Курси, ва Лавҳул маҳфуз каби улуғ нарсаларнинг ўрни бўлгани учундир;
б) ушбу оятда кофирларнинг эътиқодларига кўра хитоб қилинган. Яъни Аллоҳ таолони бошқа махлуқларга ўхшаш деб эътиқод қилган кофирларга, эътиқодларига мувофиқ хитоб қилинган.
﴿يَخَافُونَ رَبَّهُم مِّن فَوۡقِهِمۡ ﴾
“Улар устиларидаги Роббиларидан қўрқурлар”[8].
Ушбу оятда Аллоҳ таолонинг юқорида экани айтилган. Бу ҳам У зотнинг осмонда эканига далолат қилади.
Аҳли сунна жумҳурининг жавоби: Ушбу оятда ҳам Аллоҳ таолонинг самода ё аршда эканига бирор далолат йўқ. Оятда келган уст маъносига далолат қиладиган فَوْقَ калимаси икки хил маънода ишлатилади:
а) бирор жисм бошқа жисмнинг боши тарафида туриши маъносида, яъни бири иккинчисининг боши тарафида турса, унинг устида дейилади. Аслида бирор нарсанинг усти деганда бош тарафи, пасти деганда оёқ тарафи тушунилади. Шунга кўра баъзи жисмларнинг уст тарафи бошқа жисмларнинг паст тарафи бўлиши ҳам мумкин. Масалан, уйнинг ичидаги инсонга шифт уст тараф бўлса, шифтда ўрмалаётган чумоли учун паст тараф ҳисобланади.
б) мартаба маъносида, яъни ходим устидаги раҳбарига итоат қилади, дейилгани каби. Бу маъно оятларда ҳам келган. Масалан,
﴿ وَإِنَّا فَوۡقَهُمۡ قَٰهِرُونَ١٢٧﴾
“Биз улар устидан қаҳр ўтказувчимиз”[9].
Яъни ушбу “улар устидан” маъносидаги оятдан ҳеч ким Фиръавн тепаликками ё минорагами нима бўлганда ҳам бирор баланд жойга чиқиб олиб Бани Исроил қавмининг бош тарафларида туриб қаҳр ўтказган, деган маънони тушунмайди. Балки “эгалик ва ғолиблик тарафидан қаҳр ўтказувчимиз” деган маънони тушунади. Қолаверса, юқори тарафда туриш мақтовга ҳам далолат қилмайди. Чунки қўриқчи ҳам подшоҳдан юқори тарафда туриши мумкин, бундан унинг матрабаси подшоҳдан ҳам юқори, деган тушунча келиб чиқмайди.
﴿ٱلرَّحۡمَٰنُ عَلَى ٱلۡعَرۡشِ ٱسۡتَوَىٰ٥﴾
“Ар-Роҳман Аршга “истиво” қилди”[10].
Ушбу оятда Аллоҳ таолонинг Аршга “истиво”[11] қилгани айтилган, Арш эса барча махлуқотлардан юқорида ҳисобланади. Шунинг учун бу оят ҳам У зотнинг барча махлуқотларидан юқорида эканига далил бўлади.
Аҳли сунна жумҳурининг жавоби: Қуръони каримда кўплаб ўринларда келган “Ар-Роҳман Аршга “истиво” қилди” маъносидаги оятни ҳам Аллоҳ таолонинг юқори томонда эканига далил қилиб бўлмайди. Бирор тарафда бўлиш Аллоҳ таолонинг комил сифатларига лойиқ эмас. Чунки У зотни қайсидир тарафда дейилса, У зотнинг ўша тараф билан ниҳояланиши лозим бўлиб қолади. Қайси нарсанинг бирор жиҳатдан ниҳояланиши жоиз бўлса, унинг бошқа жиҳатдан ҳам ниҳояланиши жоиз бўлиб қолади. Ниҳояланиш эса махлуқотларнинг сифатлари бўлиб, Аллоҳ таоло бундай сифатдан олий ва буюкдир. Шунинг учун Аллоҳ таоло бирор тарафда бўлмасдан Ўзининг буюклигига лойиқ равишда “истиво” қилган, деб эътиқод қилиш лозим. Қуръон араб тилида нозиб бўлган. Араб тилида “истиво” калимаси мулкни эгаллашга киноя қилиб ҳам ишлатилади. Масалан, الْمَمْلَكَةِ كُرْسِىِّ عَلَى اِسْتَوَى فُلاَنٌ (Фалончи мамлакат курсисисига "истиво қилди" яъни уни эгаллади) дейилади. Бу гапдан араблар ўша подшоҳнинг мамлакат курсисининг усти тарафидан жой олганини эмас, балки унга эга бўлганини тушунадилар.
Арш барча мавжудотларни ўз ичига қамраб олганига кўра уни эгаллаш бошқа барча мавжудотларни ҳам эгаллаш ҳисобланади. Бошқалари ҳақида эса бундай деб бўлмайди. Шунинг учун ҳам баъзи уламолар اِسْتَوَى калимасини اِسْتَوْلَى маъносига ҳамл қилиш (ўтказиш) жоиз бўлади, – дейишган.
Аслида олдин ўтган уламоларимиз бу оятни Аллоҳ таоло осмонда эканига далил қилиш у ёқда турсин, у ҳақида сўрашни ҳам бидъат деганлар. Имом Молик раҳматуллоҳи алайҳнинг машҳур сўзларига эътибор беринг. У зотдан истиво ҳақида сўрашганида: “Истиво маълум (яъни луғавий маъноси), қандайлиги номаълум, у ҳақида сўраш бидъатдир”, деб жавоб берган.
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ أَنَّ رَجُلاً أَتَى النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بِجَارِيَةٍ سَوْدَاءَ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللهِ إِنَّ عَلَيَّ رَقَبَةٌ مُؤْمِنَةٌ فَقَالَ لَهَا أَيْنَ اللهُ فَأَشَارَتْ إِلَى السَّمَاءِ بِإِصْبَعِهَا فَقَالَ لَهاَ فَمَنْ أَنَا فَأَشَارَتْ إِلَى النَّبِي صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَإِلَى السَّمَاءِ يَعْنِي أَنْتَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ أَعْتِقْهَا فَإِنَّهَا مُؤْمِنَةٌ. رَوَاهُ اَبُو دَاوُدَ
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Бир киши Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларига қора танли чўрини олиб келиб: “Эй Аллоҳнинг Расули, менинг зиммамда мўмина чўрини озод қилиш мажбурияти бор”, – деди. Шунда у зот соллаллоҳу алайҳи васаллам чўрига: “Аллоҳ қаерда”, – дедилар. У бармоғи билан самога ишора қилди. “Мен кимман”, – дедилар. У Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга ва самога ишора қилди, яъни сиз Аллоҳнинг элчисисиз маъносига ишора қилди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Уни озод қил, у мўминадир”, – дедилар”. Имом Абу Довуд ривоят қилган.
Ушбу ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзлари “Аллоҳ қаерда” деб сўраганлар. Бу сўровга жавобан осмонга ишора қилган чўрини мўмина эканига ҳукм қилганлар. Аллоҳ таолони осмонда дейиш мумкинлигига бундан ортиқ қандай далил керак?
Аҳли сунна жумҳурининг жавоби: Осмонга ишора қилган чўри ҳақидаги ҳадисдан ҳам Аллоҳ таолонинг осмонда экани маъноси чиқмайди. Чунки ушбу ҳадиснинг баъзи ривоятларида мазкур чўрининг соқов бўлгани айтилган. Соқов ўзининг эътиқодини ишора билан тушунтирган. Яъни у ўзининг маъбуди санамлар уйида эмас, балки самонинг илоҳи эканини тушунтирган. Чунки уларнинг урфида санамлар ернинг илоҳлари, Аллоҳ самонинг илоҳи деган тушунча бўлган.
عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ يَنْزِلُ رَبُّنَا تَبَارَكَ وَتَعَالَى كُلَّ لَيْلَةٍ إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْيَا حِينَ يَبْقَى ثُلُثُ اللَّيْلِ الآخِرُ فَيَقُولُ مَنْ يَدْعُونِى فَأَسْتَجِيبَ لَهُ وَمَنْ يَسْأَلُنِى فَأُعْطِيَهُ وَمَنْ يَسْتَغْفِرُنِى فَأَغْفِرَ لَهُ. رَوَاهُ مُسْلِمُ
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Бандаларнинг сифатларидан холи[12] ва олий Роббимиз ҳар тун кечанинг охирги учдан бири қолган пайтда дунё осмонига тушади ва: “ Ким менга дуо қилади уни ижобат қиламан, ким мендан сўрайди унга ато қиламан, ким мендан мағфират сўрайди уни мағфират қиламан, дейди”, – дедилар”. Муслим ривоят қилган.
Ушбу ҳадисда ҳам ҳар тун кечанинг охирги учдан бири қолган вақтда Аллоҳ таолонинг дунё осмонига тушиши хабар берилган. Бу ҳам У зотнинг юқорида эканига далилдир.
Аҳли сунна жумҳурининг жавоби: Имом Нававий ушбу ҳадисни шарҳлаб қуйидагиларни айтган: бу ҳадис сифатларни баён қилувчи ҳадис бўлиб, мазкур хабар тўғрисида уламоларнинг икки хил қарашлари машҳурдир:
а) Олдинги жумҳур уламоларнинг ва баъзи мутакаллимларнинг қарашлари: “Бу ҳадисда баён қилинган нарсанинг Аллоҳ таолога лойиқ равишда содир бўлишига иймон келтирилади, бу ерда бизнинг тасаввуримиздаги зоҳирий маъноси ирода қилинмаган. Аллоҳ таолонинг бир жойдан бошқа жойга кўчиш, ҳаракат ва бундан бошқа халойиққа хос сифатлардан холи эканига эътиқод қилиш билан бирга бунинг таъвили тўғрисида гапирилмайди”;
б) аксар мутакаллимлар ва баъзи олдинги уламоларнинг қарашлари: “Бу ҳадис баён қилиш эътиборига кўра шунга лойиқ қилиб таъвил қилинади.
Ушбу қараш соҳиблари бу ҳадисни икки хил таъвил қиладилар:
فَكَانَتْ زَيْنَبُ تَفْخَرُ عَلَى أَزْوَاجِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ تَقُولُ زَوَّجَكُنَّ أَهَالِيكُنَّ وَزَوَّجَنِي اللَّهُ تَعَالَى مِنْ فَوْقِ سَبْعِ سَمَوَاتٍ. رَوَاهُ الْبُخَارِيُّ
“Зайнаб Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг аёлларига фахрланиб: “Сизларни қариндошларинг никоҳлаб беришган, мени эса Аллоҳ таоло етти осмон устидан никоҳлаб берган”, – дерди”. Бухорий ривоят қилган.
Зайнаб розияллоҳу анҳонинг ушбу сўзларида ҳам Аллоҳ таолонинг осмонда эканига далил бор.
Аҳли сунна жумҳурининг жавоби: Зайнаб розияллоҳу анҳо асло Аллоҳ таоло етти осмон устида, демаган, балки Аллоҳ таолонинг у зотни никоҳлаб бериши етти осмон устидан бўлганини айтган.
“Аллоҳ таоло макон олмасдан осмонда” дейдиганларнинг булардан бошқа далилларига ҳам шу тарзда жавоблар берилган. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам, у зотнинг саҳобаларидан бирортаси ҳам: “Эй инсонлар, мен Аллоҳ таолони осмонда деб эътиқод қиламан”, – демаганлар. Балки Аллоҳга қандай бандалик қилишни таълим берганлар.
Эътибор бериладиган бўлса, юқоридаги баҳсларда фақат “Аллоҳ таоло макон олмасдан осмонда” дейдиганларнинг далиллари ва уларга раддиялар баён қилинди. Шу ўринда нега фақат улар далил келтиришади-ю биз “ҳимоя”да турамиз, бизнинг уларга қарши келтирадиган далилларимиз йўқми, деган ҳақли савол пайдо бўлади. Қуйидагилар ушбу тақдирий саволга жавоб ўлароқ кўплаб далилларимизнинг айримлари ҳисобланади:
Аҳли сунна жумҳурининг далиллари
﴿ لَيۡسَ كَمِثۡلِهِۦ شَيۡءٞۖ وَهُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡبَصِيرُ١١﴾
“Унинг мислидек бирор “шай” йўқдир ва У ўта эшитувчи, ўта кўргувчи зотдир”[14].
Ушбу оят Аллоҳ таолонинг аъзо ва қисмлардан таркиб топган жисм эмаслигига ҳамда бирор макон ё тарафдан жой олишдан холи эканига ёрқин далилдир. Зеро, Аллоҳ таоло бирор тарафда бўлса, бошқа “шай”ларга ўхшаш бўлиб қолади. Бу эса У зотнинг берган хабарига зиддир.
﴿ٱللَّهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡحَيُّ ٱلۡقَيُّومُۚ ﴾
“Аллоҳ, Ундан ўзга илоҳ йўқ. У тирикдир ва қаййумдир”[15].
Ушбу оятда Аллоҳ таоло Ўзининг қаййум эканини айтган. Қаййум сифати У зотнинг борлиги осмон ёки бошқа бирор махлуқотнинг бор бўлишига боғлиқ эмаслигини, барча махлуқотларнинг бор бўлиши эса Унга боғлиқ эканини ифодалайди. Мана шунга кўра агар Аллоҳ таолони бирор тарафда дейилса, Унинг борлигини ўша тарафга боғлиқ қилиш бўлиб қолади. Бу эса У зотнинг қаййум сифатига зид нарсани исбот қилишдир. Шунинг учун Аллоҳ таоло бирор томонда бўлишдан холи, томонларни ҳам, маконларни ҳам бор қилган ва уларни тутиб турувчидир, деб эътиқод қилиш лозим.
وَأَنْتَ الظَّاهِرُ فَلَيْسَ فَوْقَكَ شَىْءٌ وَأَنْتَ الْبَاطِنُ فَلَيْسَ دُونَكَ شَىْءٌ. رَوَاهُ مُسْلِمُ
“Сен Зоҳирсан, сендан юқорида ҳеч нарса йўқ, сен Ботинсан, сендан пастда ҳеч нарса йўқ”. Муслим ривоят қилган.
Ҳофиз Аҳмад ибн Ҳусайн Байҳақий[16] раҳматуллоҳи алайҳ ушбу ҳадис ҳақида шундай деган: “Баъзи дўстларимиз Аллоҳ таолодан маконни рад этишга Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг “Сен Зоҳирсан, сендан юқорида ҳеч нарса йўқ, сен Ботинсан, сендан пастда ҳеч нарса йўқ” сўзларини далил қилишган. Чунки юқорисида бирор нарса бўлмаса, пастида бирор нарса бўлмаса, бирор маконда бўлмаган бўлади”.
Ана энди Расуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам даврларидан то ҳозирги асримизгача яшаб ўтган мўътабар уламоларнинг ушбу масала ҳақидаги сўзларига эътибор берайлик:
كَانَ اللهُ وَلَا مَكَانَ وَهُوَ الْآنَ عَلَى مَا كَانَ.
“Аллоҳ таоло бўлган бирор макон бўлмаган, У ҳозир олдин қандай бўлса ўшандайдир”. Абу Мансур Бағдодий “Ал-фарқу байнал фирақ” китобида келтирган.
اَنْتَ اللهُ الَّذِي لَا يَحْوِيكَ مَكَانٌ.
“Сен – бирор макон ўз ичига ололмайдиган Аллоҳсан”. (Соҳийфатус сажжадия) китобида келтирилган.
مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللهَ فِي شَيْءٍ أَوْ مِنْ شَيْءٍ أَوْ عَلَى شَيْءٍ فَقَدْ أَشْرَكَ إِذْ لَوْ كَانَ عَلَى شَيْءٍ لَكَانَ مَحْمُولًا وَلَوْ كَانَ فِي شَيْءٍ لَكَانَ مَحْصُورًا وَلَوْ كَانَ مِنْ شَيْءٍ لَكَانَ مُحْدَثًا.
“Кимки Аллоҳ таолони бирор нарса ичида, ё бирор нарсадан таркиб топган, ё бирор нарса устида деб ҳисоблаган бўлса, ширк келтирибди. Чунки У зот агар бирор нарсанинг ичида бўлса чегараланган бўлиб қолади, агар устида бўлса, кўтариб турилган бўлиб қолади, агар бирор нарсадан таркиб топган бўлса янгидан пайдо бўлган бўлиб қолади”. Қушайрий “Рисалатул Қушайрия”да келтирган.
إِنَّهُ تَعَالَى كَانَ وَلَا مَكَانَ فَخَلَقَ الْمَكَانَ وَهُوَ عَلَى صِفَةِ الْاَزَلِيَّةِ كَمَا كَانَ قَبْلَ خَلْقِهِ الْمَكَانَ لَا يَجُوزُ عَلَيْهِ التَّغْيِيرَ فِى ذَاتِهِ وِلَا التَّبْدِيلَ فِى صِفَاتِهِ.
“У зот бўлган, бирор макон бўлмаган, бас маконларни яратган, маконларни яратишидан олдингидек азалий сифатларида бўлган. Унинг зотида ўзгариш бўлиши, сифатларида янгиланиш бўлиши жоиз эмас”. Зубайдий “Итҳафу садатил муттақин” китобида келтирган.
لَا تَحْوِيهِ الْجِهَاتُ السِّتُّ كَسَائِرِ الْمُبْتَدَعَاتِ.
“У зотни олти тараф бошқа махлуқотларни (ўз ичига олгани) сингари ўз ичига ололмайди”.
إِذْ قَدْ ثَبَتَ اَنَّ قَدْ كَانَ وَلَا مَكَانَ... أَنَّ الْقَوْلَ بِالْمَكَانِ لَيْسَ مِنْ نَوْعِ التَّعْظِيمِ وَالتَّبْجِيلِ.
“Зеро, У зот бўлгани, ва бирор маконнинг бўлмагани собитдир... Албатта (У зотга нисбатан) маконни айтиш улуғлаш ва мақташ навидан эмас”.
كَانَ اللهُ وَلَا زَمَانَ وَلَا مَكَانَ.
“Аллоҳ бўлган, бирор замон ҳам, бирор макон ҳам бўлмаган”.
وَاَنَّهُ لَا يَحُدُّهُ الْمِقْدَارُ وَلَا تَحْوِيهِ الْاَقْطَارُ وَلَا تُحِيطُ بِهِ الْجِهَاتُ وَلَا تَكْتَنِفُهُ الْاَرْضُونَ وَلَا السَّمَوَاتُ.
“Миқдорлар Уни чегаралай олмайди, чегаралар Уни ўз ичига ололмайди, тарафлар Уни иҳота қила олмайди, ерлар ҳам, осмонлар ҳам Уни қамраб ололмайди”.
﴿ وَهُوَ ٱلۡعَلِيُّ ٱلۡعَظِيمُ٢٥٥﴾
“Ва У Алий ва Азийм зотдир”[25].
У зотнинг Алий эканидан, тараф ва макон жиҳатидан баландда экани тушунилмайди. Чунки бунинг (Аллоҳ таолони макон жиҳатидан баландда дейишнинг) нотўғри эканига далолат қилувчи хабарлар бор. Шунга кўра оятдаги Алийдан У зотнинг йўқдан бор бўлган нарсаларга ўхшаш бўлишдан олий экани ирода қилинган.
ذَاتُ اللهِ مُنَزَّهٌ عَنِ الْمَكَانِ وَالْجِهَاةِ.
“Аллоҳ таолонинг зоти барча макондан ва барча тарафдан холидир”.
اَمَّا عُلُوُّهُ تَعَالَى عَلَى خَلْقِهِ الْمُسْتَفَادُ مِنْ نَحْوِ قَوْلِهِ تَعَالَى: ﴿وَهُوَ ٱلۡقَاهِرُ فَوۡقَ عِبَادِهِۦۖ ﴾ فَعُلُوٌ مَكَانَةً وَمَرْتَبَةً لَا عُلُوُّ مَكَانٍ كَمَا هُوَ مُقَرَّرٌ عِنْدَ اَهْلِ السُّنَّةِ وَالْجَمَاعَةِ
“Аммо У зот таолонинг махлуқотларидан олий экани Аллоҳ таолонинг “У бандалари устидан ғолибдир”[28] сўзидан истифода қилинган. Демак, У Зот мавқе ва мартаба жиҳатидан олийдир, макон жиҳатидан эмас. Зеро, бу Аҳли сунна вал-жамоа ҳузурида аниқ бўлган ҳақиқатдир”.
وَلَيْسَ يَحْوِيْهِ مَكَانٌ لَا وَلَا تُدْرِكِهُ الْعُقُولُ جَلَّ وَعَلَا
“Уни ҳеч бир макон иҳота қилолмас асло,
Ақллар идрок этолмас, жалла ва ъало”.
اِتَّفَقَ عُلَمَاءُ السُّنَّةِ عَلَى اَنَّ اللهَ غَنِىٌّ عَنْ كُلِّ شَيْءٍ وَكُلُّ شَيْءٍ مُفْتَقِرٌ اِلَيْهِ قَائِمٌ بِنَفْسِهِ لاَ يَحْتَاجُ اِلَى مَحَلٍّ وَلَا اِلَى مُخَصِّصٍ فَهُوَ الَّذِى خَلَقَ الزَّمَانَ وَالْمَكَانَ وَهُوَ عَلَى مَا عَلَيْهِ كَانَ
“Суннат уламолари Аллоҳ таолонинг барча нарсадан беҳожат эканига, барча нарсанинг Унга муҳтож эканига, Ўз-Ўзидан қоим эканига, бирор ўринга ҳам, бирор хословчига ҳам муҳтож эмаслигига иттифоқ қилганлар. Бас У зот замонлару маконларни яратгандир, ўзи олдин қандай бўлса ўшандайдир”.
Яҳё ибн Муоз Розий раҳматуллоҳи алайҳдан: “Бизга Аллоҳ азза ва жалла ҳақида хабар беринг?” – дейишди. У зот: “Бир илоҳдир”, – деди. “У қандай”, – деб сўрашди. У зот: “Молик, Қодир”, – деди. “У қаерда”, – дейишди. У зот: “Кузатувда”, – деди. Сўровчи: “Мен буни сўрамадим”, – деди. У зот: “Бундан бошқача бўлса, махлуқнинг сифати бўлиб қолади, У зотнинг сифати эса сенга хабар берганимдек”, – деб жавоб берди.
Абу Усмон Мағрибийнинг ходими Муҳаммад ибн Маҳбуб шундай деган: “Бир куни менга Абу Усмон Мағрибий: “Эй Муҳаммад, агар биров: “Маъбудинг қаерда, деса нима дейсан?” – деди. Мен: “Азалдаги ўрнида, дейман”, – дедим. У: “Азалда қаерда бўлган”, – деса нима дейсан, деди. Мен: “Ҳозирги ўрнида, дейман”, – дедим. Яъни У бирор макон бўлмаган пайтда ҳам У зот бўлган, ҳозир ҳам У олдин қандай бўлса, ўшандайдир”, – дедим. У жавобимдан рози бўлди”.
Демак, ушбу далиллардан кейин хулоса қилиб айтадиган бўлсак, биз – Аҳли сунна вал-жамоа Аллоҳ таоло ҳақида шундай эътиқод қиламиз: “Аллоҳ таоло бирор тарафда ҳам, бирор маконда ҳам эмас. Агар кўнглимизга “Аллоҳ қаерда” деган савол келадиган бўлса, иймон ва ихлос билан: “Бирор макон бўлмаган пайтда ҳам У зот бўлган. Кейин маконларни пайдо қилган, замонларни жорий қилган. Замонлару маконлар йўқ пайтда У зот қандай бўлса, ҳозир ҳам ўшандайдир”, – деймиз.
Маконлару тарафларни йўқдан бор қилган Зотга ҳамду санолар, Унинг элчиси бўлган саййидул башарга салавот ва саломлар бўлсин.
КЕЙИНГИ МАВЗУ:
ИСМ ЭГАСИГА ДАЛОЛАТ ҚИЛИШИ БАЁНИ;
У ЗОТ ЎЗИ ВА РАСУЛИ БАЁН ҚИЛГАНИДЕКДИР;
БЎЛИНМАЙДИГАН ЖУЗНИНГ АҚЛАН МУМКИНЛИГИ БАЁНИ;
[1] Жаҳмия фирқасининг номи Жаҳм ибн Сафвонга нисбат берилган бўлиб, улар инсонга ихтиёр берилганини ва Аллоҳ таолонинг сифатларини инкор қилиб чиқишган. Мазкур бузуқ қарашларини ҳижрий 118 йилда муртад сифатида қатл этилган Жаъд ибн Дирҳамдан ўзлаштирганлар. Жаҳм ибн Сафвон Умавийларга қарши Ҳорис ибн Сурайж билан бирга бош кўтариб чиққани учун 128 ҳижрий санада қатл этилган. Қаранг: Мунжид фил-луғати аълом. – Байрут: “Дорул машриқ”, ўттиз саккизинчи нашр. – Б. 205.
[2] Шуро сураси, 11-оят.
[3] Анъом сураси, 19-оят.
[4] Имом Абу Мансур Мотуридий. Тавҳид. – Байрут Лубнан: “Дорул кутубил илмия”, 2006. – Б. 35.
[5] Фотир сураси, 10-оят.
[6] Оли Имрон сураси, 55-оят.
[7] Мулк сураси, 16-оят.
[8] Наҳл сураси, 50-оят.
[9] Аъроф сураси, 127-оят.
[10] Тоҳа сураси, 5-оят.
[11] “Истиво”нинг луғавий ва истилоҳий маънолари ҳақида 12 байтнинг шарҳига қаранг.
[12] Матнда келган “табарока” калимаси “махлуқларнинг сифатларидан холи” маъносини ифодалайди.
[13] Имом Нававий. Шарҳу Саҳиҳи Муслим. – Дамашқ: “Дорул Файҳо”, 2010. – Б. 521.
[14] Шуро сураси, 11-оят.
[15] Бақара сураси, 255-оят.
[16] Ҳофиз Аҳмад ибн Ҳусайн Байҳақий ҳижрий 458 йилда вафот этган.
[17] Зайнулобидин Али ибн Ҳусайн ҳижрий 94 йилда вафот этган.
[18] Имом Жаъфар Содиқ ҳижрий 148 йилда вафот этган.
[19] Имом Шофиъий ҳижрий 204 йилда вафот этган.
[20] Имом Таҳовий ҳижрий 321 йилда вафот этган.
[21] Имом Абу Мансур Мотуридий ҳижрий 333 йилда вафот этган.
[22] Ҳофиз Муҳаммад ибн Ҳиббон ҳижрий 354 йилда вафот этган.
[23] Имом Ғаззолий ҳижрий 505 йилда вафот этган.
[24] Имом Фахриддин Розий ҳижрий 606 йилда вафот этган.
[25] Бақара сураси, 255-оят.
[26] Шайх Шиҳобиддин Аҳмад ибн Муҳаммад Қасталоний ҳижрий 923 йилда вафот этган.
[27] Мулла Али Қори ҳижрий 1014 йилда вафот этган.
[28] Анъом сураси, 61-оят.
[29] Шайх Абдулғаний Набулусий ҳижрий 1143 йилда вафот этган.
[30] Муҳаммад ибн Аҳмад Шинқитий ҳижрий 1404 йилда вафот этган.
Уламолар Усмон (розияллоҳу анҳу) турли юртларга юборган Мусҳафларнинг сони тўғрисида ҳар хил ривоятлар айтганлар. Масалан, Ҳамза бин Ҳабиб аз-Заййёт: «Улар тўртта эди», дейдилар. Абу Ҳотим ас-Сижистоний эса еттита бўлган дейдилар. Энг тўғри ривоят олтитадир: Маккий, Шомий, Басрий, Куфий, Мадина аҳли учун умумий бўлган маданий ва халифанинг ўзлари учун хос бўлган маданий Мусҳафлардур. Охиргисини ҳазрати Усмон(розияллоҳу анҳу) ўзлари учун олиб қолганлар. Ул зот бу мусҳафларнинг бирортасини ҳам ўз қўллари билан ёзмаганлар, балки уларни ёзишга буюрганлар, холос.
Тарих уламолари наздида қурайшлардан биринчи бўлиб хат ёзишни ўрганган ва ўргатган киши Ҳарб бин Умайядир. Ўша пайтдаги хат тури анборий-ҳимёрий деб аталарди. У Ҳижозда тарқагандан сўнг, Ҳижозий деб атала бошлади. Ислом дини келган пайтда араблар орасида мана шу хат тури қўлланилар эди ва шу ёзув билан ваҳийни, Абу Бакр саҳифаларини, Усмон Мусҳафларини ёздилар. Усмон Мусҳафлари ҳар хил ёрдамчи шакл ва нуқталардан ҳоли ёзилган. Унга жузълар, ҳизблар ва бошқа кўрсатгичларнинг аломатлари қўйилмаган. То Куфа ёзуви пайдо бўлгунча Мусҳаф ва бошқа ҳужжатлар ана шу хатда ёзилар эди. Кейинчалик бир гуруҳ хаттотлар Куфа ёзуви билан нусхалар кўчира бошладилар. Бу ёзув араб хатининг тажвидини ва унинг яхшиланишини кўзда тутар эди. Бора-бора Куфа аҳли ёзуви ўзининг шакли жиҳатидан ҳижозий хатдан қулай эканлиги маълум бўлди ва куфий хат деб аталди. Ана шу вақтдан эътиборан Қуръон ва бошқа ёзув асарлари қуфий хатида битила бошлади.
Ўша замонда битиклар териларга куфий хат билан ёзилар эди. Бундан бошқа турда хат битишни араблар билмас эдилар. Исломдан кейин энг қадимий ёзув бўлган битикларни ҳам териларга ёздилар. Улар матоларга, хусусан, бўздан тўқилган Миср матосига, шунингдек тахта, суяк, тош ва сополларга ёзар эдилар.
Аббосийлар даврига келиб, қоғоз деб аталадиган янги ашё пайдо бўлди. У юзига мум суртилган варақлардан иборат бўлиб кўринишидан терига ўхшаб кетар эди. Қоғоз ясашни араблар хитойликлардан олганликлари ҳақиқатга яқинроқдир. Чунки хитойлар милоддан олдин ҳам қоғоз ясаш соҳасида моҳир бўлганлар. Араблар Самарқандни фатҳ қилганларида бу синоатни ўша ердан ўргандилар, лекин, у Аббосийлар даврининг биринчи асридагина кенг тарқалди. Бу пайтга келиб терилар камайиб, ёзишма ва битиклар учун етишмай қолган эди.(«Қоҳирадаги Ҳусайн масжидларидаги Пайғамбардан қолган осорлар» китоби.126-бет («Мухалл Эфотур-Расул»)
Араблар ажамлар билан аралашиб, қуда-анда бўлиб, улардан янги авлод пайдо бўлганда, бу авлоднинг талаффузида ҳар хил оҳанглар вужудга келди. Бу ҳолат араб тилининг бузилиши ва Қуръон қироатига футур етиши хавфини туғдирди. Шунинг учун ёзувда қисқа унлиларни ифодаловчи ҳаракат белгиларини (ҳаракатларни) ишлаб чиқиш қатъий заруриятга айланди. Натижада, 67-ҳижрий йилда Ироқ волийси Зиёд ибн Абиҳи Абул-Асвад Дувалийга наҳв(синтаксис) дарслигини ишлаб чиқишни буюрди. Бунинг учун Абул-Асвад эъроб (сўзларнинг жумладаги ҳолатини ифодалаш) ҳаракатларини билдирувчи нуқталардан фойдаланди. У қуйидагича йўл тутди. Бир котибни олиб келиб, унга: «Агар бирор ҳарфдан кейин «а» қисқа унлисини талаффуз қилсам, ўша ҳарфнинг тепасига нуқта қўясан(фатҳа), агар «у» қисқа унлисини айтсам, ўртасига (замма), агар «и» қисқа унлисини қўшсам, ҳарфнинг тагига нуқта(касра) қўясан», − деди. Бунда нуқталар матн ёзуви сиёҳидан бошқача рангдаги сиёҳлар билан ёзилар эди. Бу араб ёзувининг такомиллаштиришдаги биринчи ислоҳ эди. Иккинчи ислоҳ умавий халифалардан Валид бин Абдул Малик бин Марвон (86-96 ҳ.) даврида, араб тили она тиллари бўлмаган ажам қорийлари кўпайиб, нотўғри талаффуз туфайли одамларнинг қироатни тушунмай қолиш ҳоллари зиёдалашганда амалга оширилди. Улар «жим», «ҳо» ва «хо»; «ё», «то» ва «со»; «сод» ва «зод»; «то» ва «зо»; «син» ва «шин» каби шакли ўхшаш ҳарфларни бир-биридан ажратишда қийналар эдилар.
Ибн Халликон «Ат-Тасҳиф» (Нотўғри талаффуз) китобида Абу Аҳмад ал-Аскарийдан шундай ҳикоя қиладилар: Одамлар қирқ йилдан зиёд, то Абду-Малик бин Марвон замонигача Усмон Мусҳафларини ўқишда давом этдилар. Ироқда нотўғри таллафуз қилиш кўпайиб кетгандан кейин, Ҳажжож ўз котибларини чақириб, уларга шакли ўхшаш ҳарфларни бир-биридан ажратиш учун белгилар ишлаб чиқишни буюрди.
«Айтишларича, Наср бин Осим бу вазифани ўз зиммасига олди ва нуқталар қўйишни одат қилди»( Мароккода чиқадиган «Ал-Лисонул-арабий»( «Араб тили») мажалласи, 43-бет, 6-сон 1388й.ҳ.
У нуқталарни битта ёки иккита қилиб, ҳарфнинг устига ё тагига қўйди. Нуқталар ҳарф билан бир хил сиёҳда ёзилар эди, чунки улар ҳарфнинг бир бўлаги, деб саналади. Бундан келиб чиқадики, араблар нуқта ва ҳаракат белгиларини ҳижрий биринчи асрнинг иккинчи ярмидан, яъни умавийлар замонида ишлата бошладилар. Абул-Асвад Дувалий ҳаракат белгиларини ва Наср бин Осим нуқталарни ихтиро қилмагунча, улар араб ёзувида мавжуд эмасдилар. Жоҳилиятдаги ёки ҳижрий асрнинг биринчи ярмидаги асарларда ҳарфлар нуқта ва ҳаракат белгилари, шунингдек, товушни қисқа ва узун чўзиш (мадд) аломатларидан ҳоли эди. Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи васаллам)нинг мактублари (уларни ёзишда котиблар ўзларининг ёзув санъати ва тажвид бобидаги бор маҳоратларини ишга солар эдилар, чунки, улар Пайғамбар (алайҳиссалом)) дан подшоҳларга, амиру умароларга юборилган бўлиб, ўз вазифасини тўла адо этиши учун хати аниқ ва ҳарфларнинг шакли тўлиқ бўлиши керак эди) ҳам нуқта ва белгиларсиз эди. Усмон Мусҳафларида ҳам улар йўқ.(«Мухаллафотур-Расул» 124-бет)
Уч ҳаракат белгилари (иъжом)ни эса Аббосийлар даврининг бошларида яшаган араб тили фанининг устозларидан бири Халил Аҳмад Фароҳидий (вафоти 170 ҳ ва 786 м.й.) йўлга қўйди.
Байҳақий «Шуъабул-иймон»да ёзишларича, Усмон Мусҳафлари кейинчалик тилшунос (наҳвий) лар томонидан ишлаб чиқилган имло қоидаларидан фарқ қиладиган, ўзига хос шаклда ёзилган. Бу фарқ олти жойда намоён бўлади: ҳазф (ёзувда бирор нарсани тушириб қолдириш), зиёда (қўшимча), ҳамза (араб тилида ўзига хос товушни ифодаловчи белги), ибдол (бир ҳарфни ёки сўзни иккинчиси билан алмаштириш), васл (бирини иккинчисига қўшиб ўқиш), фасл (бирини иккинчисидан бўлиб ўқиш) белгилари ва икки хил ўқилиши мумкин бўлган жойлар. Ислоҳ натижасида бир хил қоидага мувофиқ ёзув пайдо бўлди. Натижада Қуръоннинг хати муқояса қилинмайдиган, ўзгартирилмайдиган, ихтилоф қилинмайдиган ва унга қатъий амал этиладиган ёзувга айланди. Бу қоидаларни билиш Қуръонга тааллуқли илмларнинг биридир.
Усмон Мусҳафлари ҳақида хабарлар
Юқорида Усмон Мусҳафлари олтита эди, дедик. Улардан бири Басрага, иккинчиси Куфага, учинчиси Шомга, тўртинчиси Маккаи мукаррамага, бешинчиси Мадина аҳлига юборилди ва олтинчиси ҳазрати Усмоннинг ўзларида қолган эди. Мана шу олтинчи Мусҳафнинг устида ҳазрати Усмон шаҳид бўлдилар ва муборак қонлари қуйидаги оят устига тўкилди, деган ривоят машҳурдир:
Яъни «Уларнинг ёмонлигидан сизга (эй Муҳаммад), Аллоҳнинг ўзи етарлидир. У эшитгувчи ва билгувчидир», («Бақара» - 137).
Ҳазрати Усмон (розияллоҳу анҳу)) тиловатдан бир хил таълим беришни назарда тутиб, ўша мусҳафларнинг ҳар бирига биттадан олим қўшиб, турли ўлкаларга юборган эдилар. Масалан, Зайд бин Собитга Мадина аҳлига, Абдуллоҳ бин Соибга эса Макка аҳлига қироатни ўргатишни амр этгандилар. Мана шу йўл билан бир хил қироат ҳамма томонга ёйилди ва Усмон Мусҳафларидан нусхалар олинди. Усмон Мусҳафлари бош китоб ва мурожаат қилинадиган асл манбаъ сифатида мўътабар ва муқаддас саналар, шунинг учун ҳам улар қўриқланадиган жойларда, ниҳоятда эҳтиёткорлик билан сақланар эди. Бора-бора улар қимматбаҳо ёдгорлик сифатида халифа ва подшоҳларнинг хазиналарига кўчирилиб, одамлар кўзидан узоқлашди. Агар кимнинг қўлига ундан бирор нусха тушиб қолса, ҳеч кимга кўрсатмасликка ҳаракат қилар эди. Давлат тўнтаришлари, турли ихтилоф ва талон-тарожлар оқибатида бу Мусҳафларнинг баъзилари бошқа мамлакатларга олиб кетилди. Баъзилари ҳар хил шахсларнинг қўлига тушди, тақдири эса номаълум бўлиб қолди.
Муҳаммад Тоҳир бин Абдул-Қодир Курдий ўзининг «Тарихул-Қуръон» номли китобида шундай ёзади: «Биз Ҳижоз ва Миср кутубхоналарида кўп изланишлар олиб бордик, лекин уларнинг мавжудлиги ҳақида бизларни қониқтирадиган ҳужжатлар топмадик, фақатгина Қоҳирада чиқадиган «Ад-дуня ва куллу шайъ» («Дунё ва ҳар бир нарса») мажалласининг 1937 йил 24 август сонида босилган «Олмония олти ой ичида Ҳижоз подшоси ҳукумати билан тузилган битимга мувофиқ, халифа Усмон Мусҳафининг асл нусхасини қайтариб беради», деган хабарга йўлиқдик, холос. Бу хабарга кўра, мазкур Мусҳаф Мадинадан турк қуролли кучлари томонидан олиб кетилган бўлиб, кейинчалик собиқ император Гилйом II га- топширилганлиги исбот бўлган».(«Тарихул-Қуръон» 119-бет.)
Мадина Мусҳафи
Усмон Мусҳафларининг уламо ва қорийлар томонидан энг кўп зикр қилинадигани Мадина Мусҳафидир. Унинг тўғрисида имоми Нофиъ кўп нақл қилганлар.
Ибн Жубайр ўзининг саёҳати пировардида шундай ёзади (унинг Мадинага қилган зиёрати 580-ҳижрийда бўлган): «Масжиди Набавийда сақланаётган мусҳаф, устида ҳазрати Усмон шаҳид бўлган Мусҳаф эмас, балки ҳар томонга юборилган Мусҳафларнинг биридур».
Мавлоно Шибли Нуъмоний айтадилар: «Мадина Мусҳафини 735 ҳ. йилда Мадинаи мунавварада кўрганлар, унинг орқасида шундай ёзув бор эди: «Бу Мусҳаф бир гуруҳ саҳобалар, шу жумладан, Зайд бин Собит, Абдуллоҳ бин Зубайр ва Саид бин Ос қарорлари билан ёзилди». Китобнинг бошқа томонида ҳазрати Усмон Мусҳафни ёзиш учун йиққан бошқа саҳобаларнинг номлари бор эди. Мана шу санада Макка Мусҳафи ҳам мавжуд эди».
Самҳудийнинг «Хулосатул-вафо» китобларида, «654-ҳижрийда Масжиди Набавийда содир бўлган биринчи ёнғин пайтида ёниб кетган нарсалар ичида китоб ва мусҳафлар ҳам бор эди. Баъзи бир нарсалар ва Усмон Мусҳафидан бошқа ҳеч нарса омон қолмади»,— дейилади. Шунга биноан Усмон Мусҳафи шу санада Мадинада мавжуд эди, кейинчалик қаёққа кетгани маълум эмас. Баъзи бир замондошларимиз: «У то турклар Мадинадан 1334 йилда чиқиб кетгунларича мавжуд эди. Эҳтимол, Остона (Константинопол)га олиб кетилган бўлса керак»,− дейдилар.(«Тарихул-Қуръон» китоби)
Бош Мусҳаф
Ҳазрати Усмоннинг ўзларига хос бўлган Мусҳафга келадиган бўлсак, у тўғрида Шотибий Моликдан шундай ривоят қиладилар: «Мазкур Мусҳаф ғойб бўлган, у тўғрида машойихлардан ҳеч бир хабар ололмадик».
Ибн Қутайба: «Усмон (розияллоҳу анҳу) тиловат қилиб туриб, тепасида шаҳид бўлган Мусҳаф, кейинчалик ўғиллари Холидда эди, ундан сўнг унинг авлодларига қолди, улар эса бирин-кетин оламдан ўтиб кетдилар. Шомнинг баъзи машойихлари, Мусҳаф Тус заминида, дейдилар», − деб хабар беради.
Умар Ризо ҳазратлари «Қуръон нима?» номли китобларида шундай ёзадилар: «Бир ривоятда, Усмон (розияллоҳу анҳу)нинг хос Мусҳафлари умавийлар қўлида эди, дейилган. Умавийлар Андалусга ҳижрат қилганларида уни ўзлари билан олиб кетган эдилар. Андалусда мусулмонлар давлати ағдарилгандан кейин Мусҳаф Фос (Мағриб)га олиб келинган».
Ибн Батутанинг айтишича, VIII ҳижрий асрда у Фосда мавжуд эди ва унда қон доғлари бўлган.
Самҳудий Мадина Мусҳафининг Усмон Мусҳафи эмаслиги тўғрисидаги ривоятнинг шарҳида шундай деган: «Мутақаддим (аввалги авлод)ларнинг ҳеч бири у тўғрида зикр қилганини кўрмадим, уларнинг ривоятлари ўша пайтда Мусҳафнинг масжидда бўлмаганини тақозо қилади. Ҳатто мутааххир (кейинги авлод)лардан биринчи бўлиб тарихни ёзган Ибн Нажжор асарларида ҳам у тўғрида зикр қилинганини кўрмадик».
Барзанжий ҳазратларининг «Нузҳатун-нозирин» китобидаги «Мадина тарихи» бобида шундай дейилади: Ҳозирги кунда Мадинада мавжуд бўлган Мусҳафни саййидино Усмонга нисбат қилинганини, Ал-Матарий ва ундан кейингиларнинг Масжиди Набавийнинг ўртасида бўлган қуббанинг биринчи ёнғиндан омон қолганлиги тўғрисидаги ривоятдан бошқа ривоятларда учратмадим».
Шом Мусҳафи
Ибн Касир ўзининг «Фазоилул-Қуръон» китобида (49-бет) «Бугунги кунда Усмон Мусҳафларининг энг машҳури Шомдаги Дамашқ жомеъининг шарқ томонидаги хонада сақланаётган Мусҳафдур. У қадимда Табарийя (Тивериада) шаҳрида эди, сўнгра тақрибан 518-йилда Дамашққа олиб келинган. Мен уни равшан сиёҳ ва чиройли ҳусни хат билан терига ёзилган катта, улуғ китоб эканлигини кўрдим. Бу туя териси бўлса керак, валлоҳу аълам», − деб ёзади.
Мавлоно Шибли Нуъмоний ўзининг «Таҳзибул-ахлоқ» китобида шундай дейди: «Абул-Қосим Сабтий Шом Мусҳафини 657-йилда умавийлар жомеъининг хонасида кўрган. Шунингдек, Ибни Абдулмалик уни 725-йилда кўрган эди».
Баъзи тадқиқотчилар бу (шомий) Мусҳаф бир қанча муддат Петербургда Русия подшоҳлари қўлида бўлиб, сўнгра Англияга олиб кетилган, кейинги тақдири нима бўлганини ҳеч ким билмайди, деган фикрга мойиллик билдирадилар. Кимки қўлёзма мусҳафлар ва улар ҳақида бирор манбаъга эга бўлган кутубхоналар тўғрисида чуқурроқ маълумот олмоқчи бўлсалар, Шуфан китобининг 10-жилдига мурожаат қилсин.(Профессор Субҳи Солиҳ. «Мубоҳасот фи улумил-Қуръон» (Қуръон илмлари тўғрисида баҳслар), 103-бет.)
Басра Мусҳафи
Ибн Батутанинг саёҳати тўғрисидаги китобда Басра шаҳри ҳақида шундай сатрлар бор: «Басра шаҳрида Али ибн Абу Толиб масжиди бор. Бир пайтлар у шаҳар ўртасида бўлиб, ҳозирда марказдан икки мил (1 мил-750 метр) узоқликдадир. Унда жумъа намозлари ўқилади ва икки жумъа орасида ёпиқ бўлади. Мазкур масжидда Усмон (розияллоҳу анҳу) тиловат чоғида қатл этилганларида қонлари томган Мусҳаф сақланади».
Шаҳобуддин Маржоний-Қозоний ҳазратлари, қироатлар хусусида тасниф қилганларнинг биринчиси Абу Убайд Қосим бин Саллом Бағдодийдур, иккинчиси Аҳмад бин Жубайр Куфий, дейдилар. Қироатлар хусусида ҳар бир юртдан биттадан имомни санаб бештага етказганлар. Булар аниқланган Мусҳафлар сонига мувофиқдур, чунки бошқа икки Мусҳаф тўғрисида ҳеч қандай хабар эшитилмаган.(«Вафийя»нинг муқаддимаси, 2-бет.)
Қоҳирадаги Усмон Мусҳафи
Қоҳирадаги «Саййидуно Ҳусайн» масжидида иккита қадимий мусҳаф бор. Улардан бири саййидуно Усмон (розияллоҳу анҳу) ва иккинчиси саййидуно Али (розияллоҳу анҳу)га тегишли деб ҳисобланади. Барзанжий айтадилар: «Қоҳирадаги Мусҳафда худди ҳозирги кунда Мадинаи мунавварада мавжуд бўлган Мусҳафдаги каби «фасаякфикаҳумуллоҳ» оятининг устида қон излари бор. Маккадаги Мусҳафда ҳам шундай. Бундан келиб чиқадики, кимдир атайлаб, мазкур оят устига, Бош Мусҳафга ўхшатиш мақсадида, қон изларини туширган. Ваҳоланки, ҳазрати Усмон қонларининг изи фақат битта Мусҳафда бўлган. Эҳтимол, булар Ибн Жубайр ривоятида айтилган, ҳазрати Усмон ҳар хил юртларга жўнатган Мусҳафларнинг баъзилари бўлса керак».
Шунингдек, Берлин музейида ҳам бир қадимий мусҳаф бор, яна бири Туркияда мавжуд. Мағриб подшоҳлари юришларда ҳазрати Усмон Мусҳафларини қўшиндаги биринчи туяга юклаб қўяр эдилар.(«Нафхут-тияб», 1-жилд, 263 -бет.)
Баъзи шарқшунос олимлар бир қанча тарихий ривоятларни тўплаганларки, уларни эътибордан четда қолдириб бўлмайди. Бу ривоятлар қадимги уламоларнинг Мусҳафларни ёки уларнинг сураларини мусулмон мамлакатларда кўрганликларини таъкидлайди. Мазкур шарқшунос олимларнинг бошида профессор Казимировни тилга олиш мумкин. Ушбу ривоятлардан биз Усмон Мусҳафларидан бири IV ҳижрий асрнинг бошларида мавжуд эканлигини билиб оламиз. («Мубоҳасот» 101-бет).
Шайх Исмоил Махдумнинг
«Тошкентдаги Усмон Мусҳафининг тарихи»номли китобидан
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 