26 Ноябр, 2024, 25 Жумадул аввал, 1446
26 Ноябр, 2024, 25 Жумадул аввал, 1446
Аллоҳга тақво қилиш, ибодатларни тўкис адо этиш билан бир неча неъматлар қўлга киритилади. Жумладан:
﴿ وَأُخۡرَىٰ تُحِبُّونَهَاۖ نَصۡرٞ مِّنَ ٱللَّهِ وَفَتۡحٞ قَرِيبٞۗ وَبَشِّرِ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ١٣ ﴾
«(Аллоҳ сизларга) яна бошқа сизлар суядиган (бир неъматни ҳам берурки, у) Аллоҳ томонидан бўлажак ғалаба ва яқин(да рўй берувчи) фатҳдир . (Эй Муҳаммад!) Мўминларга (мана шу) хушхабарни етказинг!» (Саф, 13).
Аллоҳ таоло Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га олдиндан бир неча хушхабарни Жаброил (алайҳиссалом) воситасида етказиб турди. Бу эса, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг Ислом йўлида яна ҳам шижоатли ва жасоратли бўлишлари учун замин яратди. Жумладан, Макка шаҳрининг фатҳ этилиши ҳам мусулмонлар учун жуда қувонарли бўлди. Киши ўзи туғилиб-ўсган, киндик қони тўкилган ердан ҳайдалса, қавм-қариндош ва уруғ-аймоқларидан айрилса... Бундан ҳам аянчли, бундан ҳам аламли ҳолат борми дунёда?
Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бошларига ҳам шундай оғир кулфатлар тушди. Энг ачинарлиси, ўзларининг амакилари, қариндошлари у зотни қувиб солишди. Бу эса, ўз-ўзидан ранж-аламнинг икки баравар оғирлашишига сабаб бўлган. Келинг, яхшиси, тарихга қулоқ осайлик. Зеро, тарих олий ҳакам эканини ҳеч ким инкор эта олмас. Номи “уруш” бўлса ҳам, лекин унда (Имом Бухорий ривоятига кўра, бир кишидан бошқа) умуман қон тўкилмаган “Макка фатҳи” ҳақидаги воқеа-ҳодисалар тарихини эшитайлик!
Макка фатҳи билан Макканинг мусулмонлар тарафидан олиниши билан йигирма йилдан кўпроқ давом этиб келган “Ислом ва ширк” даъволашуви ниҳоясига етди.
Ислом динининг асоси тавҳид эътиқоди (якка худолик ишончи), тавҳид эътиқодининг энг катта обидаси эса, Каъба эди. Каъба Иброҳим (алайҳиссалом) томонидан ягона илоҳ эътиқодининг илк обидаси сифатида қурилганига қарамай, кейинчалик унинг ичи ва таши инсон қўли билан ясалган уч юз олтмиш дона бут билан тўлдирилган эди.
Каъбани бутлардан тозалаш, шу йўл билан бутпарастликка барҳам бериш Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) учун илк илоҳий вазифа эди. Инсонларни тавҳид эътиқодига, Буюк Ислом инқилобининг руҳига боғлаш керак эди. Исломнинг вужудга келишидан (610 й.) Макка фатҳига қадар (630 й.) орадан йигирма йил ўтган бўлса-да, бу муҳим вазифа рисоладагидек амалга оширилмаган, қурайшликларнинг давомли тарзда Мадинага қилиб турган ҳужумлари бунга йўл қўймаган эди. Чунончи, Ҳудайбия сулҳи билан икки томон ўртасида тинчлик ўрнатилиб, ҳатто мусулмонлар Каъбани зиёрат қила олишди, аммо тавҳид обидаси ўлароқ қурилган Каъба бутпарастликнинг ўчоғи бўлишдан ҳануз қутула олмаган эди.
Бундан ташқари, ўзларини Макканинг ҳокими ва Каъбанинг қўриқловчиси деб билган қурайшликлар Ҳудайбия сулҳи ҳукмларига нисбатан ҳурматсизлик кўрсатиб, ҳатто сулҳ шартларига қарши ҳаракатдан ҳам тойишмади.
Макканинг мусулмонлар томонидан қуршаб олинишига ўн йил муддатга имзоланган Ҳудайбия сулҳининг курайшликлар томонидан қасддан бузилгани сабаб бўлди.
Ҳудайбия сулҳи Қурайшдан бошқа қабилаларга икки томондан бирининг ҳимоясига кира олиш ҳуқуқини берган эди. Шунга биноан, Хузоа қабиласи мусулмонларнинг, Бани Бакр қабиласи эса, қурайшликларнинг ҳимоясига кирган эди. Ҳолбуки, хузоаликлар билан Бани Бакр қабиласи аввалдан бир-бирлари билан келишмас, ўрталарида душманлик бор эди. Шу сабабдан ораларида қонли тўқнашувлар ҳам бўлиб турарди.
Хузоаликлар билан ҳошимийлар ўртасида эса мусулмонликдан олдин ҳам бир иттифоқ бор эди. Ислом вужудга келганидан кейин ҳам хузоаликлар бу дўстликни унутишмаган, ҳар доим Расули акрам (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) тарафдори бўлиб келишган эди.
Ҳижратнинг саккизинчи йили, Шаъбон ойи эди.
Қурайш ҳимоясига ишонган Бани Бакр қабиласи бошлиқлари Нафвалнинг кўрсатмаси билан Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳимояларидаги хузоаликлар устига тўсатдан ҳужум қилишди. Қурайшликлар Бани Бакр қабиласига қуролли ёрдам кўрсатди. Қурайшнинг Икрима, Сафвон ва Суҳайл каби пешволари қиёфаларини ўзгартириб, Бани Бакр қабиласига қўшилиб, бир кеча хузоаликларга қарши жангда иштирок этди. Ҳатто, бу босқин чоғида хузоаликлардан йигирма уч киши ўлдирилди ҳам.
Кутилмаган бу тажовуздан кейин хузоаликлардан қирқ кишилик бир ҳайъат тез Мадинага йўл олди. Қурайш устидан шикоят қилиб, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) паноҳларига келишди, душмандан ҳимоя қилишларини сўрашди.
Қурайшнинг Бани Бакр билан бирлашиб хузоаликларга қарши жангга чиқиши Ҳудайбия сулҳ шартномасини очиқ-ойдин бузиш эди.
Бу пайтда Пайғамбаримиз Мадина масжидида ўтирган эдилар. Босқинчилик ҳодисасини эшитиб, қаттиқ хафа бўлдилар. Хузоаликларга ёрдам беришга ваъда қилибгина қолмадилар, айни пайтда, маккаликларга бир элчи орқали қуйидаги уч таклифни ҳам билдирдилар:
Маккалик қурайшликлар биринчи ва иккинчи таклифга бўйин эгмади. Учинчи таклифни қабул қилишганини бир вакил орқали билдиришди. Шу тариқа, Ҳудайбия сулҳи расмий равишда кучини йуқотган ҳисобланди.
Бироқ орадан бирмунча муддат ўтгач, Қурайш пешволари хатоларини англади. Қилмишларига пушаймон бўлди. Сулҳнинг қайтадан тузилишини – янгиланишини истаб, бошлиқлари Абу Суфённи Мадинага юборишди.
Мадинада Абу Суфён ҳеч ишини битиролмади. Қизи – Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг завжалари Умму Ҳабибадан бошлаб навбати билан Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га ва у зотнинг саҳобалари Абу Бакр, Усмон, Али, Саъд ибн Убода, Умарга мурожаат қилди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)ни сулҳни янгилашга кўндириш учун жон-жаҳди билан уриниб кўрди. Ҳатто, мақсадига эришиш илинжида Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг қизлари ҳазрат Фотима (розияллоҳу анҳо) ва унинг беш ёшли ўғли Ҳасандан ҳам ёрдам сўради. Аммо бутун хатти-ҳаракатлари бефойда кетди. Ниҳоят, ҳазрат Алининг тавсияси билан Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) масжидига келиб, халққа қарата: “Эй инсонлар! Мен икки томонни ҳам ҳимоямга оламан, Ҳудайбия сулҳини янгилайман. Менинг бу аҳдимни ҳеч ким бузмайди, деб ўйлайман!” деди.
Бироқ ҳеч кимдан тасдиқ жавоби ололмай, туясига миниб, маъюс ҳолда Маккага қараб йўлга тушди. Маккага келиб, бўлиб ўтган воқеаларни тушунтираркан: “Муҳаммаддан сулҳ тузишни сўрадим, жавоб ололмадим. Абу Бакрга бош уриб бордим, умидим пучга чиқди. Умар энг катта душман экан. Бошқалардан ҳам бирор ёрдам кўрмадим. Ҳукмдорларига бу даражада боғлиқ бўлган қавмга шу дамгача дуч келмаганман. Сулҳ масаласини ҳал қила олмадим. Энг охири, Алининг сўзига кирдим. Ўзимдан бир сулҳ эълон қилиб, қайтиб келавердим!” деди. Абу Суфён келтирган гапни эшитганлар: “Сен ҳеч иш қилмабсан-ку! Ўзингча эълон қилган сулҳнинг қандай қиймати ва ҳукми бўлиши мумкин! Али сенинг устингдан кулгандай бўлибди! Хотиржам бўлайлик десак, сен бизга сулҳ хабарини олиб келмадинг, урушга тайёргарлик кўрайлик, десак, сен уруш хабарини олиб келмадинг. Ҳозир жойимизда хотиржам ўтиришни ҳам, жанг тадоригини кўришни ҳам билмаймиз!” деди.
Абу Суфён Маккага қайтиб келгач, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бомдод намозидан кейин Абу Бакрни ёнларига чақирдилар. Унинг фикр-раъйини сўрадилар. Уни ўнг томонга ўтирғиздилар. Сўнгра Умарни чақириб маслаҳат қилдилар. Уни эса чап ёнларига олдилар. Уруш қилишга қарор қилинди. Тезда тайёргарлик бошланди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) барча иттифоқдош қабилаларга хабар жўнатдилар. Жами аскарларнинг тўпланишини сўрадилар. Чунки Маккага, Қурайшга қарши катта бир юриш бошланаётган эди. Бироқ бу тайёргарликлар яширин тутилди. Макканинг ҳамма йўллари тўсиб қўйилди – бу вазифа Хузоа қабиласига топширилди. Назорат шунчалик қаттиқ бўлди, у томондан бу томонга бирор тирик жонзот ўтолмас эди.
Аммо Хотиб (Абу Балтоа ўғли) Маккага бир хат ёзиб, бу яширин тайёргарликдан Қурайшни огоҳ этмоқчи бўлди, лекин ниятига етолмади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) унинг хуфёна душманлигидан илоҳий ваҳий орқали хабар топдилар.
Сўнгра Али, Зубайр ва Миқдоддан иборат уч кишилик бир ҳайъат тузиб, мактубнинг йўлини кесиш учун юбордилар. Бу ҳайъат йўлда Маккага кетаётган Сора исмли бир аёлни ушлаб олди. Сочининг орасига яширилган мактуб топиб олинди ва Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га олиб келинди. Хотиб бу мактубида қурайшликларга шундай хитоб этган эди: “Эй Қурайш жамоаси! Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) устингизга катта бир куч билан бормоқда. Тун қоронғиси каби даҳшатли бўлган бу қўшин сел мисол оқади. Аллоҳга қасам ичиб айтаман, Аллоҳнинг Пайғамбари (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) якка ўзи бўлса ҳам Аллоҳ уни устингиздан ғолиб қилади, берган ваъдасини бажаради. Ҳозирдан жонингизни қутқаришга чора ахтаринг, вассалом!”
Бу хат Қурайшнинг қўлига тушиб қолгудек бўлса, душман мусулмонларга қарши тайёр вазиятга келарди. Ҳолбуки, Аллоҳ таоло бу муаззам фатҳнинг қон тўкилмай амалга оширилишини тақдир этган эди.
Хотибнинг бу қилмишини кўриб, мусулмонлар ҳайратдан ёқа ушлади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) дарҳол уни бир ҳайъат олдида сўроққа тутиб: “Эй Хотиб! Нега бундай қилдинг?” дедилар. Хотиб: “Ё Расулуллоҳ! Менга шафқат қилинг. Қурайшга аҳд ила боғланган бир инсонман. Бироқ ҳеч қачон Қурайшнинг маҳрами бўлмадим. Олдингиздаги муҳожирларнинг Маккада оилаларини, болаларини ҳимоя қиладиган қариндошлари бор. Менинг эса, у ерда ҳеч кимим йўқ. Шу йўл билан маккаликлар миннатдорлигини қозониб, қариндошларимни ҳимоя қилишни ўйладим. Аллоҳга қасам, мен Аллоҳ ва Унинг Расулига имон келтирганман. Динимни ўзгартирганим йўқ”, деди. Шундан сўнг Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) у ерда тўпланиб турганларга: “Хотиб ўзини тўғри ҳимоя қилди!” дедилар. Лекин Умар чидаб туролмай: “Расулуллоҳ, рухсат беринг, бу мунофиқнинг бўйнини узиб ташлай!” деган эди, буюк Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Эй Умар! Хотиб Бадр урушида иштирок этган. Аллоҳ таоло Бадр қатнашчиларига: “Нима қилган бўлсаларингиз ҳам, сизларни афв этдим”, дея марҳамат қилмаганмиди?!” дея Умарни тинчлантирдилар.
Ҳақиқатан, Хотибнинг оиласи Маккада эди. Яқинлари ҳам йўқ эди. Хотиб оиласини ҳимоя қилиш учун маккаликларни мамнун қилмоқчи бўлган, бу сабабдан катта хатога йўл қўйган эди. Бироқ пок руҳли Пайғамбар (алайҳиссалом) Хотибни афв қилдилар.
Ислом қуёши нур соча бошлаган илк дамлардан бошлаб, Макка даврида бўлсин, Мадина даврида бўлсин, Қурайшнинг мусулмонларга қарши қилмаган ёмонликлари қолмаган эди. Ҳатто, улар Ислом динини йўқотиш, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)ни Қурайшга топширишга мадиналикларни мажбурлаш учун Мадинага уч бора босқинчилик ҳаракати уюштиришди. Мана, ниҳоят, ёвузни жазолаш, илдизларини қўпориб ташлаш вақти келган эди.
Шу мақсадда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳижратнинг саккизинчи йили, рамазоннинг ўнинчи куни ўн минг кишилик қўшин билан Мадинадан йўлга чиқдилар.
Аллоҳнинг ёрдамига ишонган ҳолда қўшинни Макка йўлига бошладилар. Ўша куни ўзлари ҳам рўзадор эдилар. Ҳолбуки, урушга борилаётган эди. Шунинг учун йўлда Пайғамбаримиз ифтор қилдилар, лашкарни ҳам рўзаларини очишга буюрдилар.
Макка томон йўл олинаркан, дўст қабилалардан баъзиларининг кўшилиши ҳисобига қўшиннинг сони ўн мингдан ошиб кетди.
Икки йил олдин, Ҳудайбия йилида Макка яқинига борган Ислом лашкарлари бир минг тўққиз юз адад бўлган бўлса, икки йил кейин бу миқдорнинг ўн (ёки ўн икки) мингтага юксалиши Ҳудайбия сулҳининг мусулмонлар учун қанчалар буюк фойдалар олиб келганини кўрсатар эди.
Макка йўлида Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) амакилари Аббосни учратдилар. Аббос (розияллоҳу анҳу) анча олдин мусулмон бўлган эди. Лекин динини қурайшликлардан яшириб, ҳозиргача Маккада – мушриклар орасида қолган, энди эса, пайти келгани учун, Мадинага ҳижрат қилиш мақсадида йўлга чиққан эди. Йўлда Ислом лашкарига қўшилди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Аббосга: “Муҳожирларнинг охиргиси сиз бўлдингиз!” дея илтифот кўрсатдилар.
Йўллар батамом ёпилгани сабабли, Ислом қўшинларининг бу ҳаракатидан Қурайш бехабар қолди. Бу орада қўшин Маккага яқин (ўн олти чақирим) масофадаги Марруз-Заҳрон деб аталган водийга етиб келди. Қароргоҳини шу ерга қурди.
Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ўн икки минг кишилик қўшинга алоҳида-алоҳида гулхан ёқишни буюрдилар. Ҳар бир гуруҳ оловини ўз чодири олдида ёқди ва бу билан Ислом қувватини, борлиқларини катта оловли ҳалқалар билан қурайшликларга кўрсатдилар.
Ислом қўшинининг яқинлашиб қолганини билган маккаликлар оёғи куйган товуқка ўхшаб типирчилаб қолди. Дарҳол Абу Суфённинг қошида тўпланишди. Вазиятни тўла ўрганиш мақсадида, Абу Суфён ёнига Ҳаким билан Будайлни олиб, Маккадан чиқди ва Мадина сари йўлга тушди. Абу Суфён арафа кечасида ҳожилар Арафотда ёқадиган гулханларга ўхшаш улкан гулханзорни кўрди. Бироқ йўлда Ислом миршаблари томонидан қўлга олиниб, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳузурларига келтирилди.
Умар Абу Суфённи ўлдирадиган пайт ниҳоят келганини айтар, Аббос эса, унинг афв этилишини хоҳлар эди. Абу Суфённинг қилган бутун ёмонликлари мусулмонлар кўз ўнгига келди. Чунки Абу Суфён мусулмонларнинг энг қўрқинчли душмани эди. Мадинага қарши бир неча босқинчиликларга сабаб бўлган, бутун арабларни оёққа турғизиб, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳаётларини ҳам таҳликага солган эди. Бу ёмонликлари учун у ўлдирилиши керак эди. Бироқ буюк инсон Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Абу Суфённи ҳам кечирдилар. Чунки у зот Аллоҳнинг элчиси эдилар. Абу Суфённи Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)дан бошқа ҳеч кимса кечира олмас эди.
Ислом қўшини ҳануз Марруз – Заҳрон водийсида туриб, ҳужумга ўтганича йўқ эди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) амакилари Аббосга хитоб қилиб: “Абу Суфённи қўшин ўтадиган ерга олиб боринг, мусулмон қўшинининг ҳашаматини-ҳайбатини кўриб қўйсин!” дедилар.
Аббос (розияллоҳу анҳу) Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) айтганларини қилди. Абу Суфённи Ислом қўшинини бутун салоҳияти билан кўриш мумкин бўлган бир тепаликка олиб чиқди.
Иттифоқо, қўшин ҳаракатга тушган эди. Бутун қабилалар алоҳида гуруҳ-гуруҳ ҳолда Абу Суфённинг олдидан ўтарди. Булар такбир айтиб ўтар, “Аллоҳу акбар!” садолари кўкларга юксалар эди. Ҳар бир гуруҳ шундай дабдаба билан ўтиб бораркан, юрагини ҳовучлаган Абу Суфён буларнинг қайси қабилага мансублигини сўрар, Аббос жавоб берарди.
Айниқса, жуда жасурона ва катта жўшқинлик билан ўтаётган “Ансорлар гуруҳи”ни кўриб, Абу Суфён ҳайратга тушди. Бошда Убода ўғли Саъд эди. Энг охирида Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) гуруҳлари эди. Ҳар тарафга нур сочаётган ва бошдан-оёқ нурга бурканган бу гуруҳда Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Қосва лақабли туялари устида, такбир айтиб ҳайқираётган саҳоба киромлар қуршовида борардилар. Байроқ Зубайр (розияллоҳу анҳу)нинг қўлида эди.
Уҳуд ва Ҳандақ урушларининг бош қўмондони Абу Суфён олдидан ансорлар қўшинлари қўмондони Саъд ўтаркан: “Эй Абу Суфён! Бугун энг катта жанг кунидир. Бугун Каъба забт этиладиган, Каъбада қон тўкиш ҳалол қилинган кундир!” дея Абу Суфёнга таҳдид солди.
Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) гуруҳлари ўтиб бораётганида, Абу Суфён: “Ё Расулуллоҳ! Саъднинг нима деганини эшитдингизми?” деб Убода ўғли Саъднинг унга қилган таҳдидини оқизмай-томизмай билдирди. Шунда Хотамул Анбиё (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Саъд янглиш сўзлабди, Саъд хато қилибди. Йўқ! Бугун лутф ва марҳамат кунидир. Аллоҳ Каъбанинг шон-шуҳратини азон садоси ила юксалтирадиган бир кундир. Каъба тавҳид либоси билан бурканадиган бир кундир!” дея марҳамат қилдилар.
Саъднинг асабийлашиб, қон тўкиб қўйишидан шубҳаланганлари учун дарҳол Алини юбордилар. Қўлидан қиличини олдирдилар ва Саъднинг ўғли Қайсга беришни буюрдилар.
Ислом лашкарининг бу юксак интизом ва қудратини кўрган Абу Суфён: “Эй Аббос! Ҳақиқатан, биродарингнинг ўғли салтанатини роса кенгайтирибди!” деган эди, Аббос (розияллоҳу анҳу) унинг сўзини дарҳол бўлиб: “Жим! Бу салтанат эмас, пайғамбарликдир!” деди. Абу Суфён ҳам “Ҳа, ҳа!” деб гапини тўғрилади.
Дарҳақиқат, шундай эди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) давлат бошлиғи эмас, Аллоҳнинг элчиси ҳамда пайғамбарларнинг охиргиси эдилар.
Бутун Ислом лашкари шу йўсинда тор сўқмоқдан ўтди. Абу Суфён ҳам Аббоснинг ёнидан айрилди. Маккага қайтди, Ҳарами шарифга борди. Ҳамма ҳаяжон ва сабрсизлик билан уни кутиб турган эди.
Абу Суфён баланд овозда халққа шундай хитоб қилди: “Эй Қурайш аҳли! Муҳаммад шаҳримиз остонасидадир! Устимизга шундай бир қувват билан келмоқдаки, унга қарши туриб бўлмайди. Ким Абу Суфённинг уйига кирса, жони омонда. Каъбада паноҳ топганлар ҳам омонда. Қуролини ташлаб, ўз уйига кириб, эшигини ёпиб олганлар ҳам омон қолади!” дея эълон қилди ва маккаликларга таскин бера бошлади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) афв қилишга ваъда берганларини билдирди.
Абу Суфёндан бу гапларни эшитган Қурайш аҳли жуда қаттиқ талвасага тушиб қолди. Бир қисми нима қиларини билмай қолди, бир қисми Абу Суфённинг уйига югурди. Бир қисми Ҳарами шарифга кирди. Бошқа қисми уйларига кириб бекинди. Талотўп ичида қуролини яширибоқ кўчага отилганлар ҳам, силоҳини ташлаб дуч келган томонга тумтарақай қочганлар ҳам бор эди.
Ибн Исҳоқдан келтирилган ривоятларга кўра, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Зи Туво деган жойда Ислом қўшинининг Маккага кириш дастурини қўмондонларга ўргатганлар, Маккага қайси томонлардан кирилишини кўрсатиб: “Сизларга қарши тажовуз содир бўлмагунча, ҳеч кимга қилич кўтармангиз! Жанг бошлаб юборишдан сақланингиз!” дея танбеҳ берган Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Маккага кириш чоғида барча эҳтиёт чораларини унутмаган эдилар. Аслида, нусрат Аллоҳдандир. Лекин тадбирда ҳам қусурга йўл кўймаслик керак.
Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) қўшинни тўртга бўлдилар. Байроқни тутган Зубайр Макканинг уст тарафидан келиши; Валид ўғли Холид қаноти “Пастки маҳалла” дейилувчи жойдан шаҳарга кириши; бошқа гуруҳлар эса, Макканинг шарқ ва ғарб томонларини ишғол этишлари керак эди.
Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Ислом қўшинига ҳаракат бошлаш амрини бердилар. Саккиз йил олдин (622 й.) Мадинага кўчаётганларида икки туя, тўрт кишилик бир гуруҳ бўлиб Маккадан чиқишган! Мана, орадан саккиз йил ўтиб (630 й.), муаззам ва муҳташам бир қўшин билан Маккага кираётган эдилар!
Сарвари Олам (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Зи Туво мавқеидан Маккага киргунга қадар туяларининг устида ана шуларни ўйлар, муборак бошларини туянинг бўйнига сажда қилаётгандек қўйиб, мағрур бир фотиҳ каби эмас, ниҳоятда мутавозе бир қулдек, Аллоҳнинг буюк лутф ва карамига шукроналар айтиб олға борардилар.
Қўшин қон тўкмай, тинч йўл билан Маккага киришга муваффақ бўлди. Фақат Валид ўғли Холид бошқараётган қўшин мушрикларнинг қаршилигига учради. Қурайшнинг энг золимларидан Сафвон, Суҳайл, Икрима (Абу Жаҳлнинг ўғли) кичик бир тўда тайёрлаб, маҳаллаларни ишғол этишга монелик қилиш учун Холиднинг суворий тўдасини ўққа тутишди, ҳатто мусулмонлардан икки мужоҳидни шаҳид этишди.
Ҳолбуки, умумий афв эълон қилинган эди. Холид аскарларини тинчлик билан олиб ўтиб бораётган эди. Бу тажовузга қарши Холид дарҳол мудофаа қуролини қўлга олди. Унга ҳужум қилганлардан ўн учтасини бир ҳамлада ер тишлатди. Қолганлари қочиб кетди.
Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Макканинг олд томонидан, Холид эса паст тарафидан шаҳарга киришган эди. Холид кирган жой Исломнинг энг ёвуз душманлари яшайдиган маҳалла эди. Ҳатто, Бани Бакр билан бирлашиб хузоаликларга ҳужум қилганлар ва бу билан Ҳудайбия сулҳининг бузилишига сабаб бўлганлар ҳам шу маҳалла аҳолисидан эди.
Давоми бор...
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
46 - وَمَنْ يَنْوِ ارْتِدَادًا بَعْدَ دَهْرٍ
يَصِرْ عَنْ دِيْنِ حَقٍّ ذَا انْسِلاَلِ
Маънолар таржимаси:
Кимки бирор замондан сўнг муртад бўлишни ният қилса, (шу лаҳзанинг ўзидаёқ) ҳақ диндан пинҳона чиқиб кетганга айланади.
Назмий баёни:
Кимки муртадликни ният-қасд этар,
Шу ондаёқ пинҳона ҳақ диндан кетар.
Луғатлар изоҳи:
مَنْ – шарт исм.
يَنْوِ – шарт феъли. Охиридаги ي си ҳазф қилиниши билан мажзум бўлиб турибди. Ният ташдидли نِيَّةٌ ва ташдидсиз نِيَةٌ шаклларида келади, луғатда “қасд қилиш”, “азму қарор қилиш” маъноларини англатади.
اِرْتِدَادٌ – луғатда “орқага қайтиш”, “тарк этиш” маъноларини англатади. Шу маънода Ислом динидан қайтган киши муртад дейилади.
بَعْدَ – зарф.
دَهْرٍ – калимаси “замон”, “аср”, “узун умр” маъноларини англатади.
يَصِرْ – жавоб шартликка кўра жазм бўлиб турибди.
عَنْ – жор ҳарфи مِنْ маъносида келган.
حَقٍّ دِيْنِ– музоф, музофун илайҳ. Ҳақ дин деган сўз билан Ислом динининг сифати баён қилинган.
انْسِلاَلِ – бу масдар бирор жойдан билдирмасдан чиқиб кетишга нисбатан ишлатилади.
Матн шарҳи:
Ушбу матнда Ислом динидан қайтишни ният қилган кимсанинг муртад бўлиши баён қилинган. Бу масала ўта нозик бўлганидан матнда келган ҳар бир калимани диққат билан атрофлича ўрганиб чиқишни тақозо қилади. Муртад бўлишни ният қилса, дейилди. Ният қалбнинг иши бўлганидан аввало қалбда ниятгача бўлган босқичлар ҳам борлигини билиб олиш лозим.
Қалбнинг бирор нарсага қандай боғланиши ҳақида Ибн Ҳажар раҳматуллоҳи алайҳ Ибн Аби Жамрадан қуйидаги ривоятни келтирган: қалбга келадиган нарсалар қуйидаги тартибда бўлади:
1. اَلْهَمَّةُ (кўнгилга келиш);
2. اَللَّمَّةُ (истак пайдо бўлиш);
3. اَلْخَطَرَةُ (ўй-фикр келиш);
4. اَلنِّيَّةُ (ният қилиш);
5. اَلاِرَادَةُ (қасд қилиш);
6. اَلْعَزِيمَةُ (азму қарор қилиш).
Яъни дастлаб бирор маъно кўнгилга келади, сўнгра ўша маъно кучаяди, кейин эса у ҳақида турли ўй-фикрлар келади. Ушбу учта босқич банданинг ихтиёридан ташқарида бўлгани учун улар ҳақида банда масъул қилинмайди.
Аммо булардан кейинги ният, қасд қилиш ва азму-қарорлар банданинг ихтиёри билан вужудга келгани учун булар ҳақида банда жавобгар бўлади.
Демак, қайси бир мўмин киши миссионерлар таъсирига тушибми ё бошқа бир сабаблар туфайлими, маълум бир муддатдан кейин қисқа вақт бўлсин ёки кўпроқ вақт бўлсин, ўз ихтиёри билан Исломдан чиқишини ният қилса (Аллоҳ сақласин), келажакда муртад бўлишни ният қилаётган бўлса-да, ўша ондаёқ диндан чиқиб кетган ҳисобланади. Чунки Исломни дин деб қабул қилиб, охиратга ишонган ҳар бир мўмин бандага келтирган иймонида собит туриш буюрилган:
“Эй, иймон келтирганлар! Аллоҳга, Пайғамбарига, (шу) Пайғамбарига нозил қилган Китоб (Қуръон)га ҳамда илгари нозил қилган Китобга иймон келтирингиз!”[1].
Яъни иймон келтирганларга қарата яна иймон келтиринг, дея буюрилиши, эй иймон келтирганлар, келтирган иймонингизда собитқадамлик билан бардавом бўлинглар маъносини англатади. Чунки ишонган нарсаси тўғрисида қатъи эътиқодда туриш иймон тақозосидир. Агар банда ушбу қатъи эътиқодига қарши боришни ният қилса, бу нияти қалбидаги тасдиқни йўққа чиқаради, тасдиқни йўққа чиқаришга рози бўлиш эса ўзининг куфрга кетишига рози бўлишдир. Куфрга рози бўлиш эса куфр бўлади. Шунинг учун билиб-билмасдан бундай ишга дучор бўлган кимса дарҳол калимаи шаҳодат қайтариб, тавбага шошилиши лозим бўлади.
Аммо ушбу масаланинг тескариси бундай эмас. Яъни кофир одам бир муддатдан сўнг мўмин бўламан, деб ният қилса, то иймон келтирмагунича куфрдан чиқмайди. Чунки воз кечиш ниятнинг ўзи билан ҳосил бўлади, иш-ҳаракат эса ниятнинг ўзи билан ҳосил бўлмайди. Бунинг мисоли муқимлик билан сафарга ўхшайди, мусофир киши муқимликни ният қилишнинг ўзи билан муқимга айланади, чунки муқимлик сафардан воз кечишдир. Воз кечиш ниятнинг ўзи билан ҳосил бўлади. Муқим киши эса ёлғиз ниятнинг ўзи билан мусофирга айланмайди, у яшаб турган жойидан ажралиб чиққанидан кейин мусофирга айланади. Чунки сафар иш-ҳаракатдир, иш-ҳаракат ёлғиз ниятнинг ўзи билан ҳосил бўлмайди. Ислом иш-ҳаракатдир, шунга кўра мусофир ниятнинг ўзи билан муқимга айланиб қолганидек, мусулмон киши ҳам куфрни ният қилишнинг ўзи билан кофирга айланади. Кофир эса, муқим киши сафарга чиқмагунича, ниятнинг ўзи билан мусофирга айланиб қолмаганидек, то иймонга иқрор бўлмагунича, мўминга айланмайди...”[2].
Бепарволикнинг аянчли оқибати баёни
47 - وَلَفْظُ الْكُفْرِ مِنْ غَيْرِ اعْتِقَادٍ بِطَوْعٍ رَدُّ دِيْنٍ بِاغْتِفَالِ
Маънолар таржимаси:
Эътиқод қилмасдан (бўлса-да) ўз ихтиёри билан куфр (сўз)ни талаффуз қилиш ғафлат билан динни рад этишдир.
Назмий баёни:
Эътиқодсиз ихтиёр-ла куфрни айтиш,
Демишлар: ғафлат-ла ҳақ диндан қайтиш.
Луғатлар изоҳи:
لَفْظُ – мубтадо. Лафз луғатда “чиқармоқ”, “талаффуз қилмоқ” каби маъноларни англатади. Истилоҳда икки хил таъриф берилган:
1. Инсон талаффуз қилган нарса;
2. Талаффуз қилган ё қилмаганидан қатъи назар унинг ҳукмидаги нарса.
الْكُفْرِ – музофун илайҳ.
مِنْ – “табйиния” (фарқлаш) маъносида келган жор ҳарфи.
غَيْرِ– сифат.
اعْتِقَادٍ – жор мажрур لَفْظُ га мутааллиқ.
بِ – “сабабия” маъносидаги жор ҳарфи.
طَوْعٍ – жор мажрур لَفْظُ га мутааллиқ. طَوْعٍ масдари луғатда ихтиёрий равишда бўйунсуниш маъносини ифодалаш учун ишлатилади.
رَدُّ – хабарликка кўра раф бўлиб турибди. Луғатда “қайтариш”, “инкор қилиш” маъноларини англатади.
دِيْنٍ – музофун илайҳ. Дин калимаси луғатда “тоат”, “мукофот” маъноларини англатади. Истилоҳда эса “ақл эгаларини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурларидаги нарсани қабул қилишга ундайдиган илоҳий қонун – дин деб аталади”.
Ислом дини ва Ислом миллати ўртасидаги фарқ қуйидагичадир:
– Унга итоат этилиш жиҳатидан дин деб номланади, яъни итоат этиладиган илоҳий ҳукмлар Ислом дини дейилади;
– Унга жамланиш жиҳатидан миллат деб номланади, яъни Ислом дини ҳукмларига итоат этувчилар Ислом миллати дейилади.
بِ – “мусоҳаба” (бирга бўлмоқ) маъносидаги жор ҳарфи.
اغْتِفَالِ – жор мажрур رَدُّ га мутааллиқ. اِغْتَفَلَ феъли ғофил ҳолатда эътиқод қилишга нисбатан ишлатилади.
Матн шарҳи:
Халқимизда “Ўйнаб гапирсанг ҳам ўйлаб гапир” деган ҳикматли сўз бор. Сўфи Оллоҳёр бобомиз тилга ўта эҳтиёт бўлиш лозимлиги ҳақида шундай насиҳат қилган:
Ёмон тил икки оламда зарардир,
Гоҳи исён, гоҳи хавфу хатардир.
* * *
Ёмон тил шумлиғи ки, жонга урғай,
Гоҳи жондин ўтиб иймонға урғай.
Яъни ёмон тил дунё-ю охиратда кишига зарар етказади. Унинг ёмонлиги гоҳида эгасининг бошига етса, гоҳида диндан чиқишига сабаб бўлади. Эътиқодга тааллуқли сўзларни яхши билмасдан гапириш мумкин эмаслигини ҳар бир мусулмон киши яхши англаши лозимдир. Ўший раҳматуллоҳи алайҳ ихтиёрий равишда куфр сўзини талаффуз қилиш диндан қайтиш эканини айтган. Ушбу баҳсга алоқадор масалалардан бири куфр калимасини мажбуран айтган кишининг иймони тўғрисидаги сўзлардир. Мажбурдан куфр калимасини айтган кишилар ҳақида турли хил қарашлар бор. Қалби иймонга тўлиқ бўлгани ҳолда, рўпарасидаги аниқ ўлимдан қутулиш учунгина ўзини иймондан қайтган қилиб кўрсатиш куфр бўлмаслиги ояти карима билан собит бўлган:
“Ким Аллоҳга иймон келтирганидан кейин (яна қайтиб) кофир бўлса (ҳолига вой!) Лекин кимнинг қалби иймон билан хотиржам ҳолда (куфр калимасини айтишга) мажбур қилинса, у мустаснодир. Аммо кимки кўнгилни куфрга очса, бас, у (каби)ларга Аллоҳ (томони)дан ғазаб ва улкан азоб бордир”[3].
Яъни кимки иймон келтирганидан сўнг куфр калимасини тилга олса, кимки куфрга рози бўлиб, унга кўксини очса, ундайларга жаҳаннамнинг қаттиқ азоби етади. Аммо қалби иймонга лимо-лим бўла туриб куфр калимасини айтишга мажбурланганларга бундай азоб бўлмайди. Муфассирлар ушбу ояти каримани Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу ҳақида нозил бўлган, – дейишган. Мушриклар у зотни тутиб азоблашганида у зот қаттиқ зўрланганидан улар хоҳлаётган нарсани мажбур ҳолатда айтиб қўйган. Шунда инсонлар: “Аммор кофир бўлди”, дейишган. Аммор розияллоҳу анҳунинг ўзлари ҳам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ёнларига йиғлаб келганда, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга: “Қалбингни қандай ҳис қиляпсан, деганлар. У иймонга лимо-лимлигини айтган. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга: “Агар улар қайтарсалар, сен ҳам қайтаргин”, – деганлар.
Шу ўринда улуғ саҳобалардан бири бўлган Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳунинг таржимаи ҳоли билан танишиб чиқиш фойдадан холи бўлмайди.
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳунинг таржимаи ҳоли
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу Арабистон яриморолидаги Тиҳома номли жойда ҳижратдан 54 ёки 57 йил олдин туғилган. Насаблари Аммор ибн Ёсир ибн Омир ибн Молик ибн Кинона ибн Қайс бўлган.
Бу зот Исломни энг аввал қабул қилганлардан бири бўлиб дастлаб Исломга кирганларнинг еттинчиси ҳисобланади.
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг энг яқин саҳобаларидан бўлган. Уҳуд, Аҳзоб, Хайбар, Макка фатҳи ва Ҳунайн ғазотларида иштирок этган.
Отаси Ёсир Ямандан Маккага иш билан келиб шу ерда қолиб кетади. Абу Ҳузайфа ибн Муғийра Махзумийнинг чўриси Сумайяга уйланади ва ундан Аммор розияллоҳу анҳу туғилади.
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу узун бўйли, кенг елкали киши бўлган.
Онаси Сумайя бинти Хоййат Исломдаги энг аввал шаҳид бўлган аёл ҳисобланади.
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу “Дорул Арқам”да Исломни қабул қилган. Бу зот Исломга кирганидан сўнг отаси Ёсир, онаси Сумайя ва укаси Абдуллоҳлар ҳам мусулмон бўлганлар. Бу оила Исломни қабул қилганлари сабабли Қурайш мушриклари томонидан жуда қаттиқ қийноқларга солинган. Қурайшлик зодагонлар бу оилани қийнаш билан бошқа янги мусулмон бўлганларни ҳам қўрқитиб қўйишмоқчи бўлишган. Махзумийларнинг Ёсир розияллоҳу анҳунинг оиласига қилган қийноқлари ҳақида турли ривоятлар келган. Ҳатто Абу Жаҳл Исломдан қайтишдан бош тортгани учун Сумайяга найза санчади. Ёсирни ҳам ўлдирадилар. Шунга кўра Аммор розияллоҳу анҳунинг ота-онаси Исломдаги дастлабки шаҳидлардан бўлганлар. Уларнинг Аммор розияллоҳу анҳуга қилаётган қийноқлари шу даражага етганки, у қийноқнинг зўридан нима деётганини идрок қила олмайдиган даражага етган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу оила ҳақида “Сабр қилинглар, Ёсир оиласи, сизларга жаннат ваъда қилинган”, – деганлар. Мазкур қийноқлардан қолган оловнинг излари Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳунинг юзларида умрининг охиригача билиниб турган. Бу зот ҳақида қуйидаги оят нозил бўлган:
“Ким иймондан сўнг Аллоҳга куфр келтирса, – қалби иймон ила ором топа туриб зўрланганлар бундан мустасно – ким кўксини куфрга очса, бас, уларга Аллоҳдан ғазаб бор. Уларга улкан азоб бор”[4].
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу икки марта ҳижрат қилган. Қибла ўзгартирилишдан олдин намозни Байтул мақдисга қараб ўқиган саҳобалардан бири бўлган.
Бадр, Уҳуд ғазотларида қўшиннинг олдинги сафида туриб жанг қилган. “Байъатур ризвон”да ҳам қатнашган. Ямома ғазотида қулоқлари кесилиб кетган.
Кейинчалик Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу бу зотни Куфага волий қилиб тайинлаган.
Расулуллоҳ соллалоҳу алайҳи васалламнинг Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу ҳақларида айтган айрим сўзлари:
– “Аммор бошидан оёғигача иймон билан тўлдирилган, иймон унинг гўшти ва қонларига аралашиб кетган”;
– “Жаннат уч кишига муштоқдир: Алига, Амморга ва Салмонга”;
– “Сумайянинг ўғли икки иш ўртасидан албатта тўғрироғини ихтиёр қилади, шунинг учун унинг изидан юринглар”.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот этганларидан сўнг доимо Али ибн Аби Толиб розияллоҳу анҳунинг ёнларида бўлган.
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу ҳижрий 37 йилда Сиффин жангида Али розияллоҳу анҳунинг қўшини сафида жангга кирган ва Муовия ибн Абу Суфён розияллоҳу анҳунинг қўмондонларидан бири бўлган Абу Ғония Жуҳаний томонидан шаҳид этилган.
Сиффин жангида тўқсон ёшдан ошган Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳунинг ўлдирилишлари кўплаб мусулмонларнинг ҳақиқатни англаб етишларига ва Али розияллоҳу анҳунинг ёнларига қайтишларига сабаб бўлган. Чунки жангда қатнашганлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу ҳақида “Амморни ўлдирадиган боғий гуруҳнинг ҳолига вой, бу уларни жаннатга чақиради, улар эса уни дўзахга чақиришади”, деган сўзларини билар эдилар. Али розияллоҳу анҳу бу зотнинг жасадларини кўтариб олиб чиқади ва кўпчилик жамоат билан жанозасини ўқиб, кийимлари билан дафн қиладилар.
Аллоҳ таоло бу зотни Ўз раҳматига олиб ётган жойларини жаннат боғларидан қилган бўлсин.
Куфрга мажбурланиш ҳақида сўз кетар экан, мажбурлаш даражалари ва мажбурланган кишининг ҳолатлари борасидаги баҳсларни ўрганиб чиқиш зарур бўлади. “Фатовои Қозихон” китобида “Мажбурланган кишига рухсат берилган ва ман этилган ишлар” мавзусида мажбурланган кишиларнинг ҳолатлари ҳақида батафсил маълумотлар берилган.
Мажбурланган кишига рухсат берилган ва ман этилган ишлар
“Мажбурланган кишига рухсат берилган ва ман этилган ишлар тўрт қисмдир:
1. Мажбур қилинган амалдан бош тортишдан кўра уни бажариш тўғрироқ ҳисобланадиган, бош тортиш сабабли гуноҳкорга айланадиган ишлар;
Масалан, ўлимтик ейишга ё шу каби бирор ҳаром нарсани истеъмол қилишга мажбур қилиниб, агар буюрилган нарсани бажармаса, ўлдирилиши, ё қўли кесиб олиниши, ёки юз қамчи урилиши билдирилса, мажбурланган ишни қилиб ўзини талофатдан қутқариб қолиши тўғрироқ бўлади. Агар мажбурланган ушбу ишни бажармаса ҳалок бўлиши аниқлигини била туриб, бош тортса гуноҳкор бўлади. Аммо билмаса гуноҳкор бўлмайди.
2. Мажбур қилинган амалдан бош тортиш тўғрироқ бўлган, қилмаслик туфайли савобга эга бўладиган, аммо қилиш сабабли гуноҳкор ҳам бўлмайдиган ишлар;
Масалан, Аллоҳ таолога куфр келтиришга мажбур қилиниб, агар куфр келтирмаса ўлдирилиши ё бирор аъзосига талофат етказилиши билдирилса, тил учида айтиб ҳалокатдан қутулиб қолишга рухсат борлигини билса ҳам, бу ишни ўзига эп кўрмасдан бош тортса, савобга эга бўлади. Шунингдек, қутулиб қолиш учун тил учида айтса ҳам гуноҳкор бўлмайди. Аммо ўлдириш ё бирор аъзосига талофат етказиш эмас, кишанлаб қўйиш ё қамаб қўйиш билдирилганда агарчи қалби иймонга лимо-лим бўлиб турган бўлса-да, тил учида ҳам куфр келтириш мумкин эмас.
3. Мажбур қилинган амалдан бош тортиш туфайли савобга эга бўладиган, уни бажариш сабабли гуноҳкор бўладиган ишлар;
Масалан, мусулмон кишини ўлдиришга ё зино қилишга мажбур қилиниб, агар бажармаса ўлдирилиши билдирилса, жонини берса ҳам бу ишдан ҳазар қилиши туфайли савобга эга бўлади, жонини қутқариш учун шу ишни қилиб қўйса, гуноҳкор бўлади.
4. Мажбурланган ишни қилиш ва қилмаслик баробар бўлган ишлар.
Масалан, бошқанинг молига талофат етказишга мажбурланса, бундай ҳолатда иккала тарафи ҳам баробар бўлиб қолади.
Баён қилинганларнинг барчасида мажбурланаётган киши билдирилаётган нарсанинг қўрқитиш ва пўписа учун айтилмаётганига, амалга ошиши аниқ эканига ишонсагина, мажбурланган ҳукмида бўлади, акс ҳолда бу ҳукмда бўлмайди”[5].
Кейинги мавзулар:
Мастнинг гапи ҳақида;
Номавжуднинг “шай” эмаслиги баёни.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 