15 Июл, 2025, 20 Муҳаррам, 1447
15 Июл, 2025, 20 Муҳаррам, 1447
Аллоҳ таоло ҳар бир эркакка оила раҳбарлигини берган. У Зот Қуръони Каримда шундай марҳамат қилган:
الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاء بِمَا فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنفَقُواْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ
“Аллоҳ баъзиларини баъзиларидан устун қилгани ва молларидан сарфлаганлари учун эркаклар аёлларга раҳбардирлар” (Нисо сураси, 34-оят).
Уламоларимиз айтишадики, бу раҳбарлик зулм раҳбарлиги эмас, истаган пайтда истаган буйруқ бериш, аёли ва фарзандларининг хоҳлаган жойига уриш раҳбарлиги эмас, балки хизмат, устозлик, шароит қилиб бериш ва ҳимоя раҳбарлигидир. Зеро Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам муборак ҳадиси шарифларидан бирида: «Қавмнинг саййиди (бошлиғи) уларнинг хизматчисидир» деганлар. Абу Абдурроҳман ас-Суламий ривояти.
Масжид имоми масжид қавмига хизмат қилади. Намозхонларнинг таҳорат олишлари, хотиржам намоз ўқишлари учун зарур бўлган шароитларни тайёрлайди, шу ишга бош бўлади. Масжиднинг иссиқ-совуқ сувларига, хонақоҳдаги гиламларнинг тозалигига эътибор беради.
Корхона раҳбари ходимларига хизмат қилади, уларнинг қулай меҳнат қилишларига шароит қилиб бериб, техника хавфсизлиги қоидаларига амал қилишларини назорат қилади. Уларга ҳалолликни, омонатдорликни, садоқатни эслатиб, улар учун қайғуради.
Хонадон бошлиғи бўлган эркак оила аъзоларига хизмат қилади. Уларнинг эҳтиёжларини қондиришга, керакли нарсаларини олиб беришга уринади. Дунё ва охирати учун зарур нарсалар билан таъминлайди. Аёли ва фарзандлари бемор бўлсалар, уларни шифокорга кўрсатиб, дори-дармон олиб бериб, муолажаси учун елиб-югуради. Илм-маърифатли бўлишлари, Аллоҳни, Пайғамбарни, Қуръонни, Динни танишлари, ўрганишлари учун барча керакли китобларни, таълимга йўналтирилган дискларни олиб беради. Билмаган нарсаларини ўргатади. Оиладаги раҳбарлик мана шундай бўлади. Шунингдек, оила аъзоларининг диний кўрсатмаларга мувофиқ ҳаёт кечиришларини назорат қилиш, буни йўлга қўйиб бориш ҳам оила раҳбарининг вазифаси ҳисобланади.
Чунки, Аллоҳ таоло Қуръони Каримда шундай марҳамат қилган:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَاراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلَائِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ
“Эй иймон келтирганлар! Ўзингизни ва аҳли аёлингизни ёқилғиси одамлару тошдан бўлган ўтдан сақланг. Унинг тепасида қўпол, дарғазаб фаришталар бўлиб, улар Аллоҳнинг амрига исён қилмаслар ва нимага буюрилсалар, шуни қилурлар” (Таҳрим сураси, 6-оят).
Хўш, дўзах оловидан ўзни ҳам, уларни ҳам сақлаш қандай бўлади? Албатта, дўзахдан узоқлаштирадиган ва жаннатга яқинлаштирадиган амалларни ўргатиш, шуларни ўрганишга шароит қилиб бериш билан ва ўрганганларига қанчалик амал қилишларини назорат қилиш билан бўлади.
Аёлимизнинг авратлари очиқ-ёпиқлигига жавоб берувчи ҳам, фарзандларимизнинг хулқу атворига ҳисоб берувчи ҳам оиланинг раҳбари бўлган биз эркаклардир.
Ушбу оятда Аллоҳ таоло дўзахнинг ёқилғиси одамлар ва тошлардан иборат эканлигини баён қилмоқда. Демак, ўша ёқилғиларнинг бири бўлиб қолмаслик учун ўзимиз ҳам дўзахдан узоқлаштирадиган ва жаннатга яқинлаштирадиган амалларни қилиб бориб, фарзандларимизга ҳам шуларни таълим берайлик!
Ўғлимиздан: “Усома ибн Зайдни танийсанми?” деб сўрайлик. Агар ўғлимиз “У одам қайси футбол командасида ўйнайди, дада?” деса, ўзимизга қабр кавласак ҳам бўлади.
“Усома ибн Зайд буюк саҳобий Зайд ибн Ҳориса розияллоҳу анҳунинг ўғли бўлганлар. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам Зайдни ҳам, унинг ўғли Усомани ҳам жуда қаттиқ яхши кўрганлар. Унинг онаси Умму Айман Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг энагалари бўлган. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам у аёлни тақдирлаб, «У онамдан кейинги онам. Аҳли байтимнинг қолгани», дер эдилар. У зот алайҳиссалом Усома ҳақида «Аҳлимнинг менга энг маҳбуби, батаҳқиқ, Аллоҳ унга инъом берган ва мен ҳам унга инъом берган шахс, Усома ибн Зайддир», деганлар” деб фарзандларимизга ўргатайлик!
Ўзимиз билмасак, шу каби тарихий воқеалар ёзилган Ислом тарихига оид китобларни сотиб олиб берайлик! Масалан, “Оламларга раҳмат Пайғамбар”, “Тарихи Муҳаммадий”, “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам”, “Сиз Пайғамбарни кўрганмисиз?”, “Ислом тарихи”, шунингдек, намозга оид “Мўминнинг меърожи”, “Мен ҳам намоз ўқийман”, тарбияга оид “Оилада фарзанд тарбияси” каби китобларни олиб бериб, намозни, динимиз тарихини, тарбия борасидаги қимматли маълумотларни, бу дин бизгача етиб келгунича кимлар жон фидо этганини ўзимиз ўрганиб, фарзандларимизга ҳам ўргатайлик! Шу каби илмий-маърифий китобларни олиб берсак улкан савобга эришамиз, бордию олиб бермасак, Аллоҳ таолонинг олдида гуноҳкор, фарзандларимиз олдида жиноятчи бўламиз.
Дўсту улфатлар билан 20-30 минг сўмга овқатланишни биламиз. Аммо 15-20 минг сўм турадиган бу китобларни олиб беришга келганда ўйланиб қоламиз, пулимиз кўзимизга кўриниб кетади. Ваҳоланки, шу китоблар ўзимизнинг ҳам, оила аъзоларимизнинг ҳам дунёю охиратларига фойдадир. Қилинган тушликнинг фойдаси эса икки-уч соатдан у ёғига ўтмай ҳазм бўлиб кетади.
Биз шу ейилган таомнинг қувватини гуноҳ, маъсиятларга ишлатиб қўйишимиз ҳам мумкин. Аммо китоблар ҳеч қачон гуноҳга ишламайди. Аксинча, фарзандларимизнинг бахту саодати, келажакда баркамол инсон бўлиши учун хизмат қилади. Олиб берилган китоблар токи ўқиб, фойдаланиб турилар экан, сизу бизнинг вафотимиздан кейин ҳам қабримизга унинг ажридан келиб туради.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай деганлар: “Агар инсон вафот этса, амаллари тўхтайди. Фақатгина учта ишдан, садақаи жориядан ёки фойдали илмдан ёки унинг ҳаққига дуо қиладиган солиҳ фарзанддан унга савоб бориб туради” (Имом Муслим ривояти).
Биз олиб берган китоблар бу ҳадисдаги учта ишни ҳам ўз ичига олади. Аввало у сиздан садақаи жория бўлади, қолаверса, у сизнинг қолдирган илмингиз бўлади. Сўнггида эса ўша китобларни ўқиган фарзандларингиз дуо қилишни, вафот этганлар ҳақига истиғфор айтишни ўрганади. Улар сизу бизнинг ҳам ҳақимизга дуойи хайрлар қилади.
Азизлар, шунинг учун фарзандларимизга китоб олиб берайлик, оиладаги раҳбарлигимизни унутиб қўймайлик, охиратда ўзимиз учун ҳам, улар учун ҳам жавоб беришимиз эсимиздан чиқиб қолмасин!
Аллоҳ таоло бу борада барчамизга Ўзи куч-қувват, ёрдам, ҳиммат, ғайрат ва енгиллик берсин, омин!
Нозимжон Иминжонов тайёрлади
“Ҳозир ким ҳам китоб ўқирди?”. Бугунги кунда китоб мутолаасини унутган одамлар жамият номидан ана шу гапни гапиришга ўрганиб қолган.
Ростдан ҳам китоб ўқишдан юз ўгирдикми ёки ўқишга тўсиқлар борми? Балки муаммо ўқимасликда эмас, мутолаа маданияти ва тарғиботнинг пасайганидадир?
Одамлар китоб мутолааси ҳақида қандай фикрда?
Бу ҳақда мақола ёзишдан аввал ижтимоий тармоқда ва аҳоли ўртасида “Нега китоб ўқишга одатланмай қўйдик?” саволи билан сўровнома ўтказдик.
Сўровнома натижасига кўра, иштирокчиларнинг энг катта улуши — 29 фоизи “Мунтазам китоб ўқиб бораман” жавобини танлаган. Бу яхши, аммо 26 фоиз иштирокчи китоб ўқишга вақти йўқлиги, 25 фоиз қатнашчи китобдан кўра телефон қулайлиги, 2 фоизи китоб ўқиш зерикарли эканини билдирди. 13 фоиз респондентлар эса китоб ўқишга сабри етмаслигини таъкидлади. Шунингдек, айрим фуқаролар эринчоқ бўлиб кетгани, китоб ўқимасликка турли баҳоналар топилиши, қизиқарли китоблар камлиги, аудио ва электрон китоблар қулайлигини қайд этди.
Бундан ташқари, кузатувчиларнинг асосий қисми илгари метро ва автобусларда ҳам китоб ўқилиши, ҳозир эса нафақат уйда, балки овқатланганда, йўлда юрганда, чорраҳада, ишхонада, хуллас, аксарият ҳолларда энг кўп вақтимиз телефонга тикилиш билан ўтаётгани, айниқса, ёшлар телефондан бўшамаслигини кам китоб ўқилишининг асосий сабаби сифатида айтишди.
Сўровнома натижасидан кўриш мумкинки, жамиятда китоб ўқишга бўлган қизиқиш сақланиб қолган. Бироқ кўпчилик вақтини телефон, интернет ёки бошқа технология ва юмушларга сарфлаётгани ёмон. Бу китоб ўқиш маданиятини шакллантириш зарурлиги, қулай муҳит яратиш ва оммавий тарғибот ишларини кучайтириш, шунингдек, мутолаа фақат шахсий истак эмас, балки муҳит ва ҳаёт тарзига боғлиқ эканини англатади.
Китобхонликни ривожлантиришга берилаётган эътибор натижа беряпти(ми)?
Маълумотларга кўра, энг тараққий этган мамлакатлар эмас, сўнгги йилларда тез ривожланаётган давлатлар аҳолиси кўпроқ китоб ўқир экан. Хусусан, ҳиндистонликлар фақат қўшиқ куйлайди ёки кино кўради, десак адашамиз. Улар дунёда энг кўп китоб ўқийдиган халқ. Ҳиндлар ҳафтасига 10,7 соат вақтини китоб ўқишга сарфлайди. Умуман, энг кўп китоб ўқийдиган давлатлар ўнталигига эътибор берадиган бўлсак, кейинги ўринларда Таиланд - ҳафтасига 9,4 соат, Хитой - ҳафтасига 8 соат, Филиппин - ҳафтасига 7,6 соат, Миср - 7,5 соат, Чехия - 7,4 соат, Россия - 7,1 соат, Швеция – ҳафтасига 6,9 соат, Франция - 6,9 соат, Венгрия аҳолиси эса ҳафтасига 6,8 соат китоб ўқир экан.
Хўш, юртмизда китобхонлик маданиятни шакллантириш борасида амалга оширилаётган ишлар қандай самара беряпти?
Ахборот оқимининг тезлашиши ва рақамлашувнинг кенгайиши натижасида китобхонлик маданиятини юксалтириш нафақат ижтимоий, балки маънавий тараққиёт учун ҳам муҳим вазифага айланмоқда. Юртимизда ҳам ушбу йўналишда бир қанча қарорлар, фармонлар ва дастурлар қабул қилиниб, самарали ишлар амалга ошириляпти. Хусусан, давлатимиз раҳбари ташаббуси билан ёшлар орасида китобхонликни ривожлантириш ва тарғиб қилиш мақсадида ташкил этилган “Ёш китобхон” танлови орқали китоб ўқиётган ёшлар сезиларли ошди. Ёшлар ишлари агентлиги маълумотларига кўра, 2017 йилдан буён анъанавий тарзда ўтказилаётган “Ёш китобхон” танлови орқали қарийб 5 миллионга яқин ёшлар қамраб олинган. Китоб дўконлари ва кутубхоналарда энг кўп изланаётган китоблар ҳам “Ёш китобхон” танловида эълон қилинган 140 номдаги адабиётлар экан. Бу ўз ўрнида китоб бозорида талаб ва таклифнинг ортишига ҳам хизмат қилмоқда.
2017-2024 йилларда 280 нафар ёшлар “Ёш китобхон” танловининг республика босқичида иштирок этган бўлса, шундан 20 нафари ғолибликни қўлга киритиб, Президент совғаси совриндори бўлган. Эътиборлиси, танловда ғолиб бўлган 17 нафар қизнинг 7 нафари кейинчалик Ўзбекистон Президенти томонидан давлат мукофотлари билан тақдирланган. Демак, китоб ёшларнинг кейинги тақдирига ҳам ижобий таъсир кўрсатмоқда. Айниқса, китоб ўқиб, ота-онасига автомобиль совға қилаётган ёшлар сафи кенгаймоқда. Мисол учун, ўтган йил ушбу танловнинг республика босқичида 10-14 ёш тоифасида қирқдан ортиқ бадиий-оммабоп китобларни ўқиган Жомбой туманидаги 12-умумтаълим мактаби ўқувчиси Наргиза Муҳаммадиева биринчи ўринни эгаллади. Унга Президент совғаси – “Cobalt” автомашинаси совға қилинди.
Албатта, китобхонликни тарғиб қилиш ишлари шу билан тўхтаб қолгани йўқ. Давлат дастурлари, маҳаллий ва халқаро лойиҳалар орқали китобга бўлган қизиқишни ошириш, ёш авлодни маънавий жиҳатдан бойитиш учун кенг кўламли ишлар давом этмоқда. Жумладан, Вазирлар Маҳкамасининг “2020 — 2025 йилларда китобхонлик маданиятини ривожлантириш ва қўллаб-қувватлаш миллий дастурини тасдиқлаш тўғрисидаги қарори ҳамда “Ўзбекистон – 2030” стратегиясининг асосий мақсадларидан бири ёшлар орасида китобхонликни ривожлантириш ва тарғиб қилиш вазифаси сифатида белгилангани ҳам ушбу масалага жиддий эътибор қаратилаётганини кўрсатади.
Ёшлар китоб ўқияпти, сиз ҳам ўқинг
Бугун ёшларнинг китоб ўқишга бўлган қизиқиши камайгандек туюлса-да, аслида улар турли хил форматларда ва платформаларда китоб ўқияпти. Ёшларнинг китоб ўқишга қизиқиши камайганини таъкидлашдан олдин, уларнинг китоб ўқиш учун имкониятларини ва китоб ўқишга одатланмасликка нима сабаб бўлаётганини эътиборга олиш лозим. Бу ҳақда Ўзбекистонда хизмат кўрсатган ёшлар мураббийси, филология фанлари доктори, профессор Суюн Каримовнинг мулоҳазаларини келтирамиз.
- “Ёшлар китоб ўқимай қўйди”. Кейинги пайтда бу гапни мунтазам китоб мутолаа қиладиганлар ҳам, ўқимайдиганлар ҳам айтадиган бўлди, - дейди С.Каримов. - Тўғри, халқимиз маънавияти учун куйиниб гапирадиганлар бор. Аммо мен бу гапга қўшилмайман. Албатта, ёшлар доим китоб ўқияпти, дейишдан йироқман, лекин улар китоб ўқимай қўйгани йўқ, ўқияпти. Электрон китоблар, аудиокитоблар ва онлайн платформалар ёшлар учун китоб ўқишни осонлаштиряпти. Ёшларни кўряпмиз, халқаро фан олимпиадаларида ғолиб ва совриндор бўляпти, хориждаги нуфузли университетларда таҳсил оляпти, ихтиролар қиляпти, жаҳон ареналарида юртимиз байроғини баланд кўтаряпти, давлат мукофотларига сазовор бўляпти. Агар ёшлар китоб ўқимаётган бўлса, бундай натижаларга қандай эришяпти? Балки кимнингдир фарзанди китоб ўқимаётгандир ёки тарбияси “бузилиб” тўғри йўлдан адашгандир, лекин ҳамманинг ҳам эмас. Бунинг сабаби битта - оиладаги муҳит ва ота-онанинг фарзанд тарбиясидаги эътиборсизлиги.
Дейлик, бир оилада 4 фарзанд туғилиб, вояга етди. Уларнинг ҳаммасини ҳам китобга, илмга қизиқтириш мушкул. Биттаси спортчи бўлишни хоҳласа, бошқаси уста, шифокорликни танлайди. Албатта, бу жараёнда бола, аввало, ота-онасидан кейин ён-атрофидагилардан ўрнак олиб, ўрганганларини амалиётда қўллайди. Ўшанда биз, ота-оналар ҳар бир ишнинг самарали ва натижадор бўлиши учун фарзандларимизга ўрнак бўлишимиз, уларда ижобий таассурот қолдириб, маърифатга ундашимиз керак бўлади.
Масаланинг иккинчи томонини ҳам бор. Баъзилар «Ёшлар китоб ўқимай қўйди”, деб кўпинча бадиий адабиётни назарда тутади. Бадиий адабиёт ҳам ахборот манбаи. Айни пайтда, инсонга бадиий-эстетик завқ бағишловчи, руҳиятига ижобий таъсир ўтказувчи ноёб манба. Интернет тармоқларида медиа оламнинг ахборот таъминоти ғоятда кучайиб кетган, бутун инсоният ундан фойдаланишни афзал деб билаётган бир пайтда ёшларни китоб ўқишга қизиқтириш осон иш эмас. Фақат тарғибот-ташвиқот билан бу муддаога эришиб ҳам бўлмайди. Бадиий китоб ўқиш кўнгил иши, ёш қалбни тарбиялаш эса аввало ота-онанинг, кейин эса устозлар ва жамиятнинг зиммасида бўлади. Шундай экан, ўзгаришни ҳар биримиз ўзимиздан бошлайлик.
“Тирик китоб” нега танқидга учради? Ёхуд маънавиятли инсонларга эргашиш керак
Ахборот технологиялари ривожланиб, электрон қурилмалар ҳаётимизнинг асосий ажралмас қисмига айланиб қолди ва китоб мутолаасига жуда кам вақт ажратадиган бўлдик. Аммо шундай инсонлар борки, улар китобнинг қадрини эслатиб, жамиятни маърифатга чорламоқда. Улардан бири ижтимоий тармоқларда “Тирик китоб” номи билан машҳур бўлган китоб сотувчиси Хайрулла Асадов. У китобга даъват этувчи чиқишлари, ижтимоий тармоқлардаги фаоллиги ва маънавият ҳақидаги нутқлари орқали минглаб инсонларни, айниқса, ёшларни кўпроқ китоб ўқишга ундамоқда.
Бироқ у ҳам ҳар бир оммавий шахс сингари танқидларга дуч келди. Албатта, танқидлар табиий ҳол, айниқса, жамоатчилик диққат марказида бўлган инсон учун. Хайрулла Асадов китобга бўлган муҳаббатни кенг оммага етказишда замонавий, халқона ва таъсирли усулларни қўлламоқда. У олим эмас, маърифат йўлида фидойилик қилувчи шахс. Кўпчилик унинг қарашларида илмий ёндашув ва исботлар йўқлигини таъкидламоқда. Бу бир томондан тўғри. Лекин у ўз ҳаёт тажрибаси ва ўқиган китоблари орқали хулоса чиқаряпти, мисоллар келтиряпти. Бу амалиётга асосланган, халққа яқин услуб.
Ижтимоий тармоқларда китоб сотувчиси машҳур бўлиш билан бирга, китобни эмас, ўзини ва фаолиятини тарғиб қилаётгани ҳақида ҳам танқидий фикрлар билдирилди. Бугунги ахборот технологиялари асрида рақамли тўлқинда ажралиб туриш учун ҳар қандай шахснинг аудиторияга мос визуал ва муҳокамабоп форматда чиқиши талаб этилади. Чунки бу замон талаби. Шунингдек, Хайрулла Асадовнинг шахси китобга бўлган садоқат билан танилган. Агар шахс орқали китобга муҳаббат уйғонса, бу маърифат улашишда энг самарали усул.”Тирик китоб” ўзини эмас, шахсий намунаси орқали китобни ҳаёт тарзи сифатида ҳамда китобларни шунчаки ўқиш эмас, балки ўқилган ғояларни ҳаётда татбиқ қилишни тарғиб қилмоқда.
Албатта, танқидлар ривожланиш ва холислик учун керак. Бироқ китоб ўқиш, уни тарғиб қилиш, жамиятни маърифатга етакловчи, илмли инсонларни қўллаб-қувватлаш, уларга эргашиш ва тўғри хулоса чиқариш керак. Зеро, китоб инсон онгини уйғотади, маънавий дунёсига нур олиб киради.
Фазлиддин Рўзибоев.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 