15 Декабр, 2025, ,
15 Декабр, 2025, ,
Фарзанд тарбиясида ота-онадан катта маҳорат, улкан масъулият, теран ақл ва чуқур мулоҳаза талаб қилинади. Боланинг феъл-атворини синчковлик билан ўрганиб, унга меҳр ва тадбир билан ёндашилса, иншааллоҳ, кўзланган мақсадга эришилади.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бу борада бизга энг гўзал намунадирлар. У зот (алайҳиссалом): “Фарзандларингизни хурмат қилинг ва уларга чиройли одоб ўргатинг”(Ибн Можа ривояти), деб биз умматларга шу каби кўплаб фазилатли тавсияларини берганлар. Насиҳатларига амал қилган киши ҳатто тунда ҳам йўлидан адашмай, қоқилмай манзилига етади. У зот (алайҳиссалом) болаларга салом бериш ва унга муносиб алик олишни ўргатишдан бошлаганлар. Кўчадан ўтиб кетаётиб ҳам уларга биринчи салом берганлар. Анас розияллоҳу анҳу айтади: “Мен болалар билан ўйнаётганимда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ёнимга келиб, бизга салом бердилар”. У кишидан (розияллоҳу анҳу)яни бир ривоятда: “Эй ўғлим, аҳли оиланг ҳузурига кирадиган бўлсанг, салом бер. Чунки саломинг сенга ва оиланга барака келтиради”, деб марҳамат қилганлар.
Болага ёлғон гапирманг ва уни алдаманг, чунки сиз унга намунасиз. Абдуллоҳ ибн Омир розияллоҳу анҳу бундай ҳикояни қилади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизнинг уйда ўтирган эдилар. Онам мени чақирдилар: “Қани, бу ерга кел-чи, сенга бир нима бераман”, дедилар. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Унга нима бермоқчисан?” деб сўрадилар. Онам: “Бир дона хурмо бераман”, деди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Агарда унга бирор бир нарса бермасанг, сенга ёлғон ёзилади”, дедилар”.
Фарзандларни жазолашда ўта қаттиққўллик ярамайди. Жазо унга яраша бўлиши учун юзга уриш ёки тупуриш ва бошқа нарсалар билан болани таҳқирланмайди. Чунки юз мукаррамлик белгисидир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Сизлардан бирингиз урадиган бўлса, юзга уришдан сақлансин”, деб марҳамат қилганлар (Табароний ривояти).
Ўғрилик барча даврларда инсонларнинг нафратига сазовор бўлган жирканч одатдир. У ижтимоий муҳитни издан чиқаради ва жамиятни таназзулга олиб боради. Айрим ота-оналар фарзандларининг ёшликда қилган ўғирлигига бепарво бўлиб, қилмишини гўдакликка йўядилар. Бу мутҳиш хатодир. Бундай бепарволик болада ўзгалар молига хиёнат қилишдан қўрқмаслик ҳиссини уйғотади. Қуйидаги ҳикоя сўзимизнинг далилидир: Маҳкамалардан бирида ўғрилик билан қўлга тушган ўғрини жазолашга ҳукм чиқарилади. Ҳукм ижро этиладиган кун келганда ўғри овозининг борича бундай деб бақиради: “Мени эмас онамни жазоланг! Биринчи бор қўшнимизникидан тухум ўғирлаганимда у мени койимади ва эгасига қайтариб беришимни талаб қилмади. Аксинча, қилган ишимдан қувониб: “Ҳудога шукр! Менинг ўғлим ҳақиқий эркак бўлибди”, деган эди. Агар онамнинг тили бўлмаганида эди, мен ўғри бўлмасдим”.
Сўкиш ва ҳақорат сўзларни айтиш ёшлар орасида энг кўп тарқалган ёмон иллатлардандир. Бунда катталарнинг “хизмати” катта. Чунки энди тили чиқаётган болага: “Битта сўкиб қўй”, деб ёмон одатни сингдириб боришади. Айрим ота-оналар жаҳл отига миниб, ўзаро тортишиб уятсиз сўзларни айтишлари фарзандларида маънавий аҳлоқсизликни шаклланишига, шунингдек, уларни кўча-кўйда қаровсиз қўйиб, хулқи бузуқ болалар билан ўртоқлашиб қолишига сабаб бўлишади. Бунинг учун бола тарбияси узлуксиз равишда диққат марказида туриш керак.
Бугунги кунда кўпчилик ёшлар ахлоқий меъёрлар буткул таназзулга юз тутган оломонча маданиятга кўр-кўрона тақлид қилаётганлари боис ахлоқий бузуқликка юз тутмоқдалар. Тарбияга масъул шахслар ёшларни маънавий ва моддий ҳужумлардан ҳимоялашлари, уларни доимо эзгулик сари чорлаб, панд-насиҳатлар қилишлари лозим. Юртимизда ота-оналарга бу борада ёрдамчи бўла оладиган диний-марифий, касб-ҳунар ва спорт ташкилотлари бисёр. Улардан унумли фойдаланиш барчамизнинг қўлимизда.
“Ўзлари имон келтириб, зурриётлари ҳам уларга имон билан эргашган зотларга (ўша) зурриётларини ҳам қўшамиз. Уларга қилган амалларидан бирор нарсани камайтирмаймиз. Ҳар бир кимса ўзи қилган иши билан гаровлангандир” (Тур сураси, 21 оят).
Аллоҳ таоло барчамизга ана шу бахтини насиб айласин!
Жалолиддин Ҳамроқулов
ТИИ “Таҳфизул Қуръон” кафедраси мудири,
“Новза” жоме масжиди имом хатиби
Сўнгги йилларда амалга оширилаётган туб ислоҳотлар мамлакат тараққиётининг барча йўналишларига ижобий таъсир кўрсатиб, халқимизнинг турмуш сифати ва фаровонлигини оширишга хизмат қилмоқда.
Айниқса, инсон манфаатлари устуворлиги, фуқароларнинг кафолатланган ҳуқуқларини таъминлаш, ижтимоий ҳимояни кучайтириш, таълим ва соғлиқни сақлаш тизимларини такомиллаштириш бўйича амалга оширилган ишлар жамиятнинг ҳар бир қатлами ҳаётида сезиларли ўзгаришларга сабаб бўлди. Мазкур жараёнларнинг ҳуқуқий замини сифатида эса янги таҳрирдаги Конституциянинг қабул қилиниши алоҳида аҳамиятга эга.
Қолаверса, амалга оширилган кенг кўламли ислоҳотлар тасодифий эмас, балки халқимиз муаллифлигида ишлаб чиқилган йирик стратегиялар – “Ҳаракатлар стратегияси”, “Тараққиёт стратегияси” ҳамда “Ўзбекистон – 2030” стратегиясига асосланади. Бу стратегияларда ижтимоий соҳани ривожлантириш, аҳоли ҳаёт сифатини яхшилаш, инсоннинг ўз имкониятини тўла намоён қилиши учун барча шарт-шароитларни яратиш энг устувор вазифалар қаторида белгилаб қўйилган.
Ҳуқуқий ислоҳотлар ва халқпарвар сиёсатнинг изчиллик билан амалга оширилиши эса, Конституцияни ҳам замон талабларига мос ҳолда янгилаш заруратини юзага келтирган эди. Шу боис, конституциявий ислоҳотлар натижасида инсон ҳуқуқ ва эркинликлари қонунларимиз, ҳар бир вазирлик ва идора фаолиятининг мазмунига айланиши зарурлиги қатъий талаб сифатида белгилаб қўйилди. Бу ҳол давлат органлари ҳамда мансабдор шахсларнинг фақат ва фақат фуқароларнинг манфаатларини кўзлаб фаолият кўрсатишига асос бўлди.
2017 йилдан бошлаб амалга оширилган ҳуқуқий ислоҳотлар натижасида қонунларимизда инсонпарварлик мезонлари кучайтирилган бўлса-да, амалиётда айрим ҳолларда давлат хизматчилари томонидан қонун нормаларининг нопрофессионал ёки бир ёқлама талқин этилиши фуқароларда адолатсизликка нисбатан эътирозларни келтириб чиқарар эди.
Шу боис, қонунлардаги зиддиятлар ва ноаниқликлар инсон фойдасига ҳал бўлиши шарт ва зарур эканлиги янги норма сифатида белгиланди. Бунга кўра, инсон ва давлат ўртасида муносабатларни тартибга солувчи қонунчиликдаги ноаниқликлар, турли тушунмовчиликлар бартараф этилди, фуқароларнинг ортиқча оворагарчиликлари олди олинди. Конституцияда давлат органлари томонидан инсонга нисбатан қўлланиладиган ҳуқуқий таъсир чоралари мутаносиблик принципига асосланиши ва қонунларда назарда тутилган мақсадларга эришиш учун етарли бўлиши кераклиги мустаҳкамланди.
Илк маротаба ҳар ким Ўзбекистон Республикасининг қонунчилигига ва халқаро шартномаларига мувофиқ, агар давлатнинг ҳуқуқий ҳимояга доир барча ички воситаларидан фойдаланиб бўлинган бўлса, инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилувчи халқаро органларга мурожаат этишга ҳақли эканлиги конституциявий норма сифатида белгиланди. Бу фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳимояси нафақат миллий қонунчиликда белгиланган нормалар, балки халқаро ҳуқуқ асосида ҳам ҳимояланишини таъминлайди.
Қолаверса, янги таҳрирдаги Конституциянинг энг муҳим жиҳатларидан бири – Ўзбекистон тарихида илк марта “ижтимоий давлат” сифатида ҳуқуқий мақомга эга бўлди. Бу ўзгаришнинг моҳияти шундаки, инсонга эътибор ва ғамхўрлик давлат фаолиятининг энг устувор йўналишига айланди.
Конституциянинг 14-моддасида давлат фаолияти инсон фаровонлиги ва жамиятнинг барқарор ривожланишига қаратилгани белгилаб қўйилган бўлса, 43-модда фуқароларнинг бандлигини таъминлаш, ишсизликдан ҳимоя қилиш ва камбағалликни камайтириш борасида давлатнинг аниқ мажбуриятларини белгилаб берди.
Бош қомусдаги бу каби ўзгаришлар мамлакатда ижтимоий адолатни қарор топтириш, аҳолининг эҳтиёжи баланд бўлган ижтимоий қатламларини қўллаб-қувватлаш, ҳаёт даражасини яхшилашга қаратилган давлат сиёсатининг ҳуқуқий асоси бўлиб хизмат қилмоқда.
Шунингдек, янги ислоҳотларга мувофиқ, эндиликда шахс суд қарорисиз 48 соатдан зиёд ушлаб турилиши мумкин эмас. Ушлаб туриш қонунийлиги судда исботланмаса, шахс дарҳол озод қилинади. Қолаверса, шахсни ушлаш пайтида унга тушунарли тилда унинг ҳуқуқлари тушунтирилиши шарт. Айбланувчи ўзини айбловдан ҳимоя қилиш ҳуқуқига эга, ўзига қарши кўрсатма бермаслик ҳуқуқи (“Миранда қоидаси”) конституциявий нормага айланди.
Бу ўзгаришлар инсон шаъни, қадри ва эркинлигини таъминлашда халқаро стандартларга мос ҳуқуқий механизмлар жорий этилганини англатади.
Хулоса қилиб айтганда, янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституцияси мамлакатимизда кечаётган ислоҳотларнинг ҳуқуқий асосини мустаҳкамлаб, ҳар бир фуқаро учун муносиб ҳаёт кафолатларини яратиб берди. Инсон ҳуқуқлари, ижтимоий ҳимоя, таълим, соғлиқни сақлаш, қонунийлик ва адолат каби соҳаларда жорий этилган янги нормалар юртимизнинг истиқболдаги фаровон тараққиётига хизмат қилади.
Бир сўз билан айтганда бугунги Конституция – бу фақат қонунлар тўплами эмас, балки халқимиз қадриятлари, интилишлари ва Янги Ўзбекистоннинг келажак стратегиясини белгилаб берувчи бош дастур бўлиб қолмоқда. У жамиятнинг барча қатламлари манфаатларини ҳимоя қилувчи, инсон қадрини улуғлайдиган, адолат ва қонунийлик устувор бўлган янги ҳуқуқий маконни яратиб берди.
Муқаддасхон АҲМЕДОВА,
Олий Мажлис Қонунчилик палатасининг
Аграр ва сув хўжалиги масалалари қўмитаси аъзоси.
ЎзА
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 