07 Январ, 2025, 7 Ражаб, 1446
07 Январ, 2025, 7 Ражаб, 1446
Биринчи хат ёзган Одам алайҳиссаломдир ва у зотга ёзув таълимини берган Аллоҳ Роббул иззадир[i]. Чунончи Қуръони каримда “(Аллоҳ) Одамга барча (яратилган ва яратилажак нарсаларга тегишли) номларни ўргатди” [ii]деб марҳамат қилинган. (Бақара сураси, 31-оят)
Ибн Аббос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Араб лафзи ва нутқида биринчи ёзган зот Исмоил ибн Иброҳим алайҳиссаломдир”.
Али ибн Бурҳониддин Ҳалабий “Сийрат ас-саҳиҳ” (Ишончли тарих) асарида: “Арабий хатда биринчи бўлиб ёзган киши Исмоил алайҳиссаломнинг ўғли Низор ибн Маъадд ибн Аднондир” деган[iii].
(Макҳулдан ривоят қилинишича) Исмоил алайҳиссаломнинг фарзандларидан бўлган Нафис, Назр, Таймо ва Давмалар араб ёзувига биринчи бўлиб асос солган бўлиб, улар ҳарфларни бир-бирига улаб ёзишни жорий қилганлар, ҳатто алиф билан ро ни қўшиб ёзганлар. Бу (ҳарф)ларни алоҳида шаклда Ҳамис ва Қайдорлар фарқлаб ёзганлар. Бу иккиси ҳам Исмоилнинг (алайҳиссалом) авлодларидан бўлган[iv].
Масъудий[v] айтади: “Арабий хатнинг биринчи тузувчиси Миҳсан ибн Жандал ибн Яъсоб ибн Мадяннинг авлодлари бўлиб, улар Аднон ибн Уддга тушган эдилар. Уларнинг исмлари Абжад, Ҳавваз, Ҳуттий, Каламан, Саъфас ва Қарашат бўлган. Улар ўзларининг исмида иштирок этган ҳарфларни ҳисобладилар ва яна исмларида мавжуд бўлмаган ҳарфларни ҳам топдилар. Булар – са (ث), хо (خ), зол (ذ), зод (ض), зо (ظ), ғайн (غ) ҳарфлари эди. Бу ҳарфлардан ҳам яна иккита Саххоз ва Заззоғ сўзларини ясаб ўз исмларининг қаторига қўшиб қўйдилар. Шу билан ҳижоия (алфавит) ҳарфлари тўлиқ бўлди”. Баъзи ривоятларда келтирилишича, булар Мадяннинг подшоҳлари бўлиб, уларнинг раиси Каламан деб аталарди. Ҳаммалари Шуъайб алайҳиссаломнинг қавмидан бўлиб, барчалари “зулмат кунида” ҳалок бўлганлар. “Зулмат куни” яъни қаттиқ иссиқдан кейин қоп-қора булут келди, ёмғир ўрнига олов ёғди ва барчалари куйиб кетди. (Мадян қирилиб кетган араб қабилаларидан бири бўлиб, уларнинг ерлари Ақаба қўлтиғидан Тури Синога қадар чўзилган). Каламуннинг қизи отасига атаб марсия ёзган ва бу сақланиб қолган. (Қандай қилиб бу қиз қавми билан бирга ҳалок бўлмай, тирик қолганининг сабабини билмайман”, деб ёзади Масъудий)[vi].
Яна Масъудий Ҳишом ибн Калбийдан ривоят қилиб айтади: “Хат (ёзув)нинг илк ижодкорлари Анборда яшаган Булон қабиласининг Той (уруғи)дан уч киши бўлиб, улар Мирор ибн Мурра, Аслам ибн Садра ҳамда Омир ибн Жадралар эди[vii]. Улар сурёний алифбосига солиштириб (қиёслаб) араб алифбосини ишлаб чиқдилар. Биринчи босқичда ҳарфларни кўриниши (сурати)ни ёзадилар. Иккинчи босқичда ҳарфларнинг алоҳида ва уланган ҳолдаги шаклини ишлаб чиқдилар. Учинчи босқичда нуқталарини қўйиб чиқдилар ва улар бу хатни “хаттул жазм” деб номладилар. Бу – “кесик” деганидир. Чунки у “Ҳимярий хат”идан кесиб олинган эди. Айтилишича, Анбор аҳли Ҳийра аҳлидан хат таълимини олганлар. Бошқа ривоятда бунинг акси бўлганини айтади. Айтиладики, милоддан аввалги 190-йилларда ҳукмронлик қилган Мунозаранинг даврида Ҳимярий хати Ҳийрага келтирилган. Ҳумяр Ҳуд қавми бўлган аҳли Яманнинг хатидир. Ҳуд – биринчи Од яъни Ирамнинг Од қавми эди. Улар ишлатадиган ёзув “муснад ал-ҳимярий” (химярийча хат) деб номланарди”[viii].
Мақризий[ix]: “Биринчи хаттотлик қалами бу – Ҳимяр ва Од подшоҳларининг қаламларидир”, деган. Тарихи ибн Халдун (807 ваф.) китобнинг биринчи жузида қўшимча равишда буюк амир ҳамда моҳир хаттот Шакиб Арслон[x] шундай ёзади: “Европалик олимлар, шу жумладан олмониялик шарқшунос олим Мартис Олмоний ҳам қуйидаги фикрни билдирдилар: иограф ҳарфлардан кейин ҳарфлар билан ёзиш Яманда вужудга келган. Ёзишни финикияликлар ихтиро қилган деган фикр машҳур бўлса-да, лекин бу фикр тўғри эмас. Балки биринчи бўлиб яманликлар китобат (ёзиш)ни ихтиро қилганлар. Мартиснинг айтишича, финикияликлар ўзларининг ёзувини яманий араб ёзуви асосида бино қилганлар. Юнонлар эса финикияликлардан олган, ўз ўрнида римликлар юнонлардан олган. Дунёда китобатни улар қўлга киритганлар ва мана шу эътибор билан улар ёзув маданиятига асос солган”[xi].
Ибн Халдун муқаддимасининг ‘‘Хат ва китобат инсониятнинг кашфиётларидандир’’ (“Фасл аннал хатто вал китобота мин адодис синоъил инсонияти’’) бобида шундай дейди: “Араб хати Табобиъалар[xii] давлатида бенуқсон ва афзалликда маромига етиб бўлган эди. Бу давлат маданийлашиб, дабдабали ҳаёт кечира бошлагач, у “хат ал-ҳумярий” деб атала бошлади ва Оли Мунзир давлатидан бўлган табобиъанинг аслзодалари Ироқ ерлари билан араб мулкини кенгайтиргач бу хат Ҳийрага кўчди. Бироқ уларнинг ёзувлари табобиъаларникичалик аъло даражада эмас эди.
Тоиф[xiii] ва Қурайш аҳли ёзувни Ҳийраликлардан ўзлаштирганлар. Айтилишича, Ҳийраликлардан китобатни ўрганган киши Суфён ибн Умайядир. Яна бир ривоятда бу киши Ҳарб ибн Умайя бўлган ва у китобатни Аслам ибн Садрадан ўрганган, дейилади. Мана шу ҳақиқатга яқин гапдир. Ҳижоз аҳли китобатни Ҳийрадан, аҳли Ҳийра эса табобиъалар ва Ҳумярдан ўрганганлар, деган сўз энг муносиб сўздир. Ҳумярликларнинг ёзуви муснад деб аталган ва ҳарфлари бир-биридан ажралиб ёзиларди. Улар ёзувларини ўзларидан бошқа ҳеч кимга ўргатмас эдилар”[xiv].
Тошкент ислом институти 4-курс талабаси
Каримов Зиёдуллоҳ Ғайбуллоҳ ўғли
[i] Муҳаммад Шарифжон Садри Зиё. Тазкиратул хаттотийн. Мажмуа.//Қўлёзма. Ўз ФА ШИ. – .№1304.
[ii] Қаранг: Муфтий Усмонхон Алимов. Тафсири ирфон. I-III Жуз. -Т.: Шарқ, 2012. –Б. 50; Абдулазиз Мансур. Қуръони карим маънолар таржима ва тафсири. Тошкент, 2009. -Б. 6.
[iii] Муҳаммад Тоҳир ибн Абдулқодир ал-Курдий. Тарих ал-хат ал-арабий ва адабиҳи. –Б.17.
[iv] Муҳаммад Тоҳир ибн Абдулқодир ал-Курдий. Тарих ал-хат ал-арабий ва адабиҳи. –Б.17.
[v] Али ибн Ҳусайн ибн Али Абул Ҳасан ал-Масъудий саҳоба Абдуллоҳ ибн Масъуднинг (р.а.) зурёдидан. Шайх Муҳаммад ибн Яҳё (муҳаддис олим) Шамсиддин у ҳақда шундай деган: “У Бағдодликлардан ҳисобланади. Бир муддат Мисрда яшаган. Тарихшунос, ажойиб ва ғаройиб, қизиқарли ҳамда нодир воқеа ва ҳодисаларнинг билағони, саёҳатсевар одам эди. Ҳижрий 346 йилда вафот этган”.
[vi] Муҳаммад Тоҳир ибн Абдулқодир ал-Курдий. Тарих ал-хат ал-арабий ва адабиҳи. –Б. 19.
[vii] Ибн Мунзир. Лисон ал-Араб. 6-жуз. –Б. 4178.
[viii] Муҳаммад Тоҳир ибн Абдулқодир ал-Курдий. Тарих ал-хат ал-арабий ва адабиҳи. –Б. 19.
[ix] Аҳмад ибн Али ибн Абдулқодир Абулаббос Алҳусайний Алабидий Тақиййиддин ал-Мақризий
1365-1441й. (ҳ.766-845) Мисрлик тарихчи олим. Қоҳирада туғилиб, ижод қилиб, Қоҳирада вафот этган. Асли Баълабаккалик бўлиб Мақораза қишлоғига нисбат берилган.
[x] Шакиб ибн Ҳамуд ибн Ҳасан ибн Юнус Арслон (1869-1945) Ҳира подшоларининг Танухийн сулоласидан. Тил ва сиёсий илмлар олими, тарихчи.
[xi] Муҳаммад Тоҳир ибн Абдулқодир ал-Курдий. Тарих ал- хат ал-арабий ва адабиҳи. 1939.
[xii] Қуръони каримда бу давлатни «Туббаъ қавми» деб номланган. Бу давлат Яманда бўлган. Тафсир китобларида Ҳомийр подшоҳларининг лақаби «Туббаъ» бўлган. Ўша подшоҳлардан бири Аллоҳнинг динига кириб ўз қавмини ҳам динга чақирган, дейилади. Қаранг: Шайҳ Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. Тафсири Ҳилол. 5 жуз. Тошкент: Шарқ, 2008. –Б. 570.
[xiii] Макка шаҳрига қўшни шаҳар.
[xiv] Муҳаммад Тоҳир ибн Абдулқодир ал-Курдий. Тарих ал-хаттил арабий ва адабиҳи. 1939; Ҳабиб Исфаҳоний Хат ва хаттотон //Тошбосма Ўз ФА Абу Райҳон Беруний номидаги ШИ Фонди инв№ 3640.
«Бу каби ихтилофли масалалар фақат бизда, Ўрта Осиёда ёки МДҲ давлатларида эмас, бошқа ерларда ҳам борлигининг далили сифатида Миср Араб Жумҳурияти бош муфтийси шайх Али Жума ҳазратларининг «Замонавий фатволар» номли китобларидан таржима қилинган матнни келтиришга ижозат бергайсиз.
Савол: Дафн давомида ёки ундан кейин қабр олдида Қуръон ўқишнинг ҳукми нима? Маййитга Қуръон талқин қилинишининг ҳукми нима? Баъзи бир кишилар: «Бундай иш бидъат бўлиб, на Қуръон, на ҳадис ва на эргашиш лозим бўлган хабарда келмаган, Қуръон қабрлар олдида тиловат қилиш учун нозил қилинмаган», дейишади. Бу ҳақда шариатнинг ҳукми нима?
Жавоб: Қуръон тиловати шариат буйруғида умумлаштирилган ҳолда айтилган. Умумий буйруқ эса жамики макон, замон, шахс ва ҳолатларни ўз ичига олади. Ушбу умумийликни фақат далил билан чеклаш мумкин, холос. Агар далил келтирмасдан чекланса, бидъат ишни қилган бўлиб, Аллоҳ ва Расули кенг қилиб қўйган ишни торайтириш бўлади.
Шунга биноан, қабр олдида, дафндан олдин ёки кейин Қуръон тиловат қилиш шаръий амал бўлиб, насс(матн)ларнинг умумийлиги ҳам шунга далолат қилмоқда. Бунга яна қўшимча равишда, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадислари ва салаф солиҳлардан ворид бўлган кўплаб асарлар бордир.
Имом Абу Бакр Ҳаллол Ҳанбалийнинг (ҳижрий 311 йилда вафот этган) «Жомеъ» китобининг «Қабрлар олдидаги қироат» номли жузида, Ҳофиз Шамсуддин ибн Абдулвоҳид Мавдисий Ҳанбалийнинг китобидаги ушбу масалага оид жузда, имом Қуртубий Моликийнинг (ҳижрий 671 йилда вафот этган) «Охират иши ва ўликлар ҳолати хусусида эслатма» номли китобида, Ҳофиз Суютий Шофеъийнинг (ҳижрий 911 йилда вафот этган) «Ўликлар ва қабр ҳолатини шарҳлашда қалб очқичи» номли китобида, Ҳофиз Абдуллоҳ ибн Сиддиқ Fиморийнинг (ҳижрий 1413 йилда вафот этган) «Қуръон савоби етишида баённинг очиқ-ойдин бўлиши» китобида ва бундан бошқа бир қанча китобларда бу масала хусусида сўз айтилган.
Бу хусусда очиқ-ойдин келган саҳиҳ ҳадислар ҳам кўп. Қуйида улардан баъзиларини келтирамиз.
Абдурраҳмон ибн Ало ибн Лажлаждан, у отасидан ривоят қилинади:
«Отам менга: «Эй ўғилчам! Агар вафот этсам, мени лаҳадга қўйгин. Лаҳадимга қўйиб бўлгач: «Бисмиллаҳи ва ъала миллати Расулиллаҳ», деб устимга тупроқ тортгин. Кейин бош томонимда Бақара сурасининг аввали ва охирини ўқигин, чунки мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг мана шундай деяётганларини эшитганман», деди».
Табароний ривоят қилган.
Худди мана шу ҳадисни Ибн Умар мавқуф ҳолатда ривоят қилган. Шунингдек, Ҳаллол ҳам «Қабрлардаги қироат» жузида, Байҳақий «Сунанул Кубро»да ва бу икковларидан бошқалар ҳам ривоят қилишган. Имом Нававий ва Ибн Ҳажар бу ҳадисни ҳасан дейишган.
Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади.
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Агар сизлардаи бирор киши вафот этса, уни ушлаб турманглар. Қабрига тез олиб боринглар. Бош томонида «Китобнинг очувчиси» (Фотиҳа) ўқилсин. Қабрнинг оёқ томонида Бақара сурасининг охири ўқилсин», дедилар».
Табароний ва Байҳақий ривоят қилишган.
Имом Ибн Ҳажар «Фатҳул Борий»да «Китобнинг очувчиси» деган жумланинг ўрнига «Бақаранинг бошланиши» деб айтилган ривоятни келтирганлар. Бу масалада бошқа ҳадислар ҳам бор, лекин бироз кучсиздир.
Али ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Ким қабрлар олдидан ўтаётиб, «Қул ҳуваллоҳу аҳад»ни ўн бир марта ўқиса, сўнгра унинг савобини ўликларга бағишласа, унга ўликлар ададича савоб берилади».
Ушбу ривоятни Ҳаллол «Қабрлардаги қироат» номли китобида, Самарқандий «Қул ҳуваллоҳу аҳаднинг фазилати» китобида ривоят қилишган.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ким қабристонга кирса, сўнгра Фотиҳа, «Қул ҳуваллоҳу аҳад» ва «Ал ҳаакумут такаасуру» сураларини ўқиса, кейин: «Аллоҳим! Ушбу каломингдан ўқиган нарсаларнинг савобини қабристондаги мўмин ва мўминаларга атадим», деса, Аллоҳга у хусусида шафоатчи бўлишади», дедилар».
Абул Қосим Занжоний «Фавоид» номли китобида ривоят қилган.
Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай марҳамат қилганлар:
«Ким қабристонга кириб, Ёсин сурасини ўқиса, у ердагиларнинг азоби енгиллатилади ва унга у ердагилар ададича ҳасанот ёзилади».
Ҳофиз Шамсуддин ибн Абдулвоҳид Мақдисий Ҳанбалийнинг бу масаладаги қисмда таълиф этган нарсалари қуйидагичадир: «Ушбу мавзудаги ҳадислар заиф бўлса ҳам, уларнинг мажмуаси асли борлигини билдиради. Барча ўлка ва асрдаги мусулмонлар ҳеч қандай инкорсиз ижмоъ қилган ҳолларида ўликларига Қуръон ўқийдилар».
2. Суннатда Ёсин сурасини ўликларга қироат қилиш хусусида қуйидагилар айтилган.
Маъқал ибн Ясор розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ўликларингизга Ёсин сурасиии ўқинглар», дедилар».
Имом Аҳмад «Муснад»ида ривоят қилган.
Қуртубий бу ҳадисни шарҳлаб: «Ушбу қироат маййит ўлган вақтда ёки қабри ҳузурида бўлиши мумкин», деган.
Ибн Ҳажар Ҳайтамий «Фатво» номли китобида: «Ёсин қироати юқоридаги икки ўринда ҳам мандуб», деган.
3. Шунингдек, шариат ҳам жанозада Фотиҳа сурасини ўқишни айтган. Чунки бунда маййитга хос манфаат бор бўлиб, раҳмат ва мағфират ҳам мужассамдир. Аммо ундан бошқа сураларда ундай эмас.
Убода ибн Сомит розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Уммул Қуръон» сураси бошқа сураларнинг ўрнини босувчидир. Лекин бошқа суралар унииг ўрнини боса олмайди», дедилар».
Дорақутний ривоят қилган. Имом Ҳоким саҳиҳ деган.
Шунинг учун имом Бухорий ҳам «Саҳиҳ» китобларида «Фотиҳани ўликка ўқиш боби» деб алоҳида боб очганлар. Демак, у жаноза намози ёки унинг ташқарисида бўлишдан умумийроқдир.
Жаноза намозида Фотиҳа сурасини ўқишга далолат қилувчи бошқа ҳадислар ҳам бор. Бундан ташқари, Фотиҳа сурасини дафн пайтида ёки ундан кейин ўқишга далолат қилувчи ҳадислар ҳам мавжуд.
Умму Афиф Надийя розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга аёллар байъат қилганида, биз ҳам байъат қилдик. Ўша байъатда фақат маҳрам эркаклар билан гаплашишга ва ўликларимизга Фотиҳа сурасини ўқишга буюрдилар».
Табароний ривоят қилган.
Умму Шарик розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўликка Фотиҳа сурасини ўқишимизни буюрдилар».
Ибн Можа ривоят қилган.
4. Уламолар қабр олдида Қуръон қироат қилишга Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинган қуйидаги ҳадисни ҳам далил қилиб келтиришади:
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам икки қабрнинг ёнидан ўтаётиб: «Мана шу иккови азобланмоқда. Катта нарса учун азобланаётгани йўқ. Улардан бири пешобидан тўсинмас эди, бошқаси эса чақимчилик қилиб юрар эди», дедилар. Сўнгра бир ҳил хурмо новдасини опкелтирдилар-да, иккига бўлиб, бунисига бирини, унисига бирини суқиб қўйдилар. Сўнгра: «Шояд, булар қуригунча икковидан (азоб) енгиллатиб турилса», дедилар».
Бухорий ва Муслим ривоят қилишган.
Хаттобий: «Бу қабрлар олдида Қуръон тиловат қилиш маҳбуб эканига далилдир. Чунки дарахт(шоҳи) нинг тасбеҳидан маййит наф олганидан кейин, Қуръон тиловатидан ундан ҳам кўп фойда ва барака умид қилинади», дейди.
Имом Қуртубий айтади: «Баъзи уламолар қабр олдида Қуръон қироат қилинишига икки новда ҳадисини далил қилишади ва қабрларга дарахт экиш ҳамда Қуръон тиловатининг фойдали эканини таъкидлашади. Дарахтлар азобни енгиллатганидан кейин, қандай қилиб мўмин кишининг Қуръон тиловат қилиши фойда бермасин! Шунинг учун уламолар «Қабр зиёрати мустаҳаб, тиловат зиёратчидан маййитга туҳфадир», дейишган».
Имом Нававий «Саҳиҳи Муслим»нинг шарҳида: «Уламолар қабр олдида Қуръон тиловат қилишни мана шу ҳадисга асосан мустаҳаб дейишган. Шоҳнинг тасбеҳи билан азоб енгил бўлгач, Қуръон тиловати билан азобнинг енгиллашиши янада аълороқдир», деган.
5. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бир неча марта қабр устида жаноза намози ўқиганлар. Ушбу ҳабар икки «Саҳиҳ» ва бошқа китобларда келган. Намоз эса Қуръон тиловати, салавот, зикр ва дуоларни ўз ичига олади. Демак, буларнинг барчаси жоиз бўлган ўринда баъзиси жоиз бўлиши табиийдир.
Шунингдек, уламолар қуйидагиларни айтадилар:
«Маййитга қироат савобининг етиб боришини ҳажнинг савоби маййитга етиб боришига қиёс қилиб олганлар. Чунки ҳаж хам намоз амалини ўз ичига олади. Ўз-ўзидан, намозда Фотиҳа ва бошқа суралар бор. Демак, буларнинг барчаси етиб борганидан кейин, баъзиси, яъни тиловат етиб бориши табиийдир. Баъзилар тортишса ҳам, мана шу охирги маъно ҳақдир. Лекин аксар уламолар: «Қироат қилувчи киши маййитга қироатининг савоби ададича савоб берилишини сўраса, Аллоҳ Ўз изни билан ўшанча савоб беради. Чунки агар Карим сифатли Зотдан сўралса, У албатта беради. Ва дуо қилинса, ижобат этади», дейилади.
6. Мана шу ҳеч қандай инкорсиз, авлоддан авлодга, салафдан халафга ўтиб келаётган амал бўлиб, эргашилаётган мазҳабларда эътимодли нарсадир. Ҳаттоки Ҳофиз Шамсуддин ибн Абдул Воҳид Мақдисий Ҳанбалий ҳамда Шайх Усмонийлар ҳам китобларида қуйидагича нақл қилишган: «Албатта, истиғфор, дуо, садақа, ҳаж ва қул озод қилишда маййитга манфаат бўлиб, савоби унга етиб туради. Қабр олдида Қуръон тиловат қилиш эса мустаҳаб амалдир».
Ўтган солиҳларнинг ушбу мавзудаги асарлари:
Ибн Абу Шайба «Мусаннаф» номли китобида имом Шаъбийдан қилган ривоятда: «Ансорийлар маййит ҳузурида Бақара сурасини ўқишар эди», деб айтилган.
Имом Халлол «Қабрлардаги қироат» номли китобларида: «Агар бирор киши ўлса, ансорийлар унинг қабрига навбат билан қатнаб, у ерда Қуръон ўқишар эди», деб айтганлар.
Халлол Иброҳим Нахаъийдан ривоят қилиб: «Қабрлар олдида Қуръон қироат қилишнинг зарари йўқ», деб айтганлар.
Ҳасан ибн Саббоҳ Заъфаронийдан ривоят қилиб: «Шофеъийдан қабрлар олдида қироат қилиш хусусида сўрадим. Шунда у зот «Зарари йўқ» дедилар», деб айтади.
Али ибн Мусо Ҳаддоддан ривоят қилинади:
«Мен Аҳмад ибн Ҳанбал ва Муҳаммад ибн Қудома Жавҳарий билан жанозада эдим. Маййит дафн этилгач, кўзи ожиз бир киши қабр олдида ўтириб, тиловат қила бошлади. Шунда Аҳмад ибн Ҳанбал: «Эй фалончи! Қабр олдидаги қироат бидъатдир», деди.
Қабристондан чиққач, Муҳаммад ибн Қудома Аҳмад ибн Ҳанбалга:
«Эй Абу Абдуллоҳ! Мубашшир Ҳалабий хусусида фикрингиз қандай?» деди. Имом Аҳмад:
«У ишончли, - дедилар. Сўнг: - Сиз у кишидан бирор нарса ёзиб олганмисиз?» деган эдилар, Муҳаммад ибн Қудома қуйидагича жавоб берди:
«Мубашшир Абдурраҳмон ибн Алодан, у эса отасидан ривоят қилади. Отаси васият қилиб: «Агар дафн қилсангиз, маййитнинг бошида Бақара сурасининг боши ва охирини ўқинглар. Чунки мен Ибн Умарнинг шундай васият қилганларини эшитганман», деган экан».
Шунда имом Аҳмад:
«Бориб, халиги одамга айтинг, тиловат қилаверсин», дедилар».
Кейинги мавзу:
Эргашилатётган мазҳаб соҳибларининг бу хусусда айтган сўзлари
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа