02 Декабр, 2025, 11 Жумадул сони, 1447
02 Декабр, 2025, 11 Жумадул сони, 1447
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
Аллоҳ таоло инсонларни турли миллат ва элат шаклида яратиб, уларни Ер юзини макон тутиб, ундаги неъматлардан фойдаланиб ҳаёт кечиришга буюрди. Яна бандаларига беҳисоб неъматларни ато этиб қўйдики, буларни санаб адоғига етиб бўлмайди. Аллоҳ таолонинг Ўзи бу ҳақда Қуръони каримда бундай марҳамат этади:
“Шунингдек, сизларга барча сўраган нарсаларингиздан ато этди. Агар Аллоҳнинг неъмат(лар)ини санасангиз, саноғига ета олмайсиз. Ҳақиқатан, инсон (ўзига) ўта золим ва (Роббига) жуда ношукрдир”.
“Агар Аллоҳнинг неъмат(лар)ини санасангиз, саноғига ета олмайсиз. Ҳақиқатан, Аллоҳ кечиримли ва раҳмлидир”.
Аммо инсонларга шунча неъматларини ато этиб қўйган Аллоҳ таоло уларни бу неъматлардан оқилона фойдаланишга, тежаб-тергаб ишлатишга, асло исрофга йўл қўймасликка чақиради. Бу борада Қуръони карим бундай таълим беради:
“...Шунингдек, еб-ичингиз, (лекин) исроф қилмангиз! Зеро, У исроф қилувчиларни севмас”.
Бошқа бир ояти каримада эса бундай марҳамат этади: “У (Аллоҳ) шундай зотки, (сўритокларга) кўтариб қўйиладиган ва кўтариб қўйилмайдиган (узумзор) боғларни, таъми турлича (бўлган) хурмо ва мевали дарахтларни, (ранг ва таъмда) ўхшаш ва ўхшамас зайтун ва анорларни пайдо қилди. Мева ҳосил қилганда, мевасидан тановул қилингиз! Ҳосил йиғиш кунида (муҳтожларга) ҳаққини (ушри ва хирожини) берингиз ва исроф қилмангиз! Албатта, У исроф қилувчиларни севмайди”.
Исроф динимизда қаттиқ қораланган. Қуръони каримда исрофнинг зарари, исрофгарнинг мазаммати ҳақида бир неча ояти карималар бор. Аллоҳ таоло айтади: “(Бахиллик қилиб) қўлингизни бўйнингизга боғлаб ҳам олманг. (Исрофгарчилик қилиш билан) уни бутунлай ёйиб ҳам юборманг! Акс ҳолда, маломат ва маҳрумликда ўтириб қолурсиз”.
Аллоҳ таоло Қуръонда мўминларнинг сифатларини зикр этар экан, уларнинг исрофгар ҳам, хасис ҳам бўлмасликларини баён этади: “(Улар эҳсон қилганларида исроф ҳам, хасислик ҳам қилмаслар, (тутган йўллари) бунинг ўртасида – мўътадилдир”.
Абдуллоҳ ибн Аббосдан розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Сени икки хислат – фахрланиш ва исрофгарчилик хатога бошламаса, хоҳлаганингни еб, хоҳлаганингни ичавер», деганлар” (Имом Бухорий ривояти). Фахри коинот айтганларидек: “Енглар, ичинглар, садақа қилинглар, аммо исрофгарчилик ва фахрга ўтманглар»; «Ким ҳаётда тежамкор бўлса, зинҳор қашшоқликка тушмайди”. Яна бир ҳадисда: “Исрофгар жаннатга кирмайди”, дейилган.
Лекин таассуфлар бўлсинки, бугунги кунга келиб аксарият ҳолларда исрофдан сақланишга эътибор бермаймиз, исрофгарга айланиб қолаётганимизни сезмаймиз. Деярли кўп нарса, у қимматми ёки арзон, аҳамиятлими ёки аҳамиятсиз, нодирми ёки сероб, олди-кетига қарамай бирваракайига исроф қилиняпти. Хонадонларимизда ортиб қолган таомлар ташлаб юборилмоқда. Ахлат уюмлари орасида энг азиз неъмат бўлмиш нон ҳам пайдо бўлгани айниқса ачинарли ҳолат.
Тўйлар, байрамлар, тантаналар ва бошқа маросимлардаги исрофгарчиликлар ҳақида гапирмаса ҳам бўлади. Ейишга яроқли қанча неъматлар увол бўлиб кетади. Борган сари тўйҳашамларимиз дабдабали тус олиб боряпти, кундан-кунга янги-янги турдаги тантана ва маросимлар, янги-янги турдаги исрофли, дабдабали одатлар пайдо бўлмоқда. Агар аҳвол бу кетишда бўлса, келажакда бундай маросимлар халқимиз бошига не кулфатларни соларкин, деб ўйлаб қоласан киши.
Битта наҳорга ош бериш учун баъзилар камида йигирма-ўттиз минг долларлик пул сарфлайди. Ундан кейин ёки ундан олдин яна бир талай маросимлар ҳам бор. Тўй келар, сабзи тўғрар, никоҳ базми деймиз. Бу ҳали ҳаммаси эмас. Чарлар, чақириқ, ҳайит ундан кейин қовурдоқ, бешиктўй ва ҳоказолар бор. Яна бошқа турли-туман харажатлар ҳам бор ўртада. Дабдабали мебеллар, ҳашаматли пардалар, турли-туман қимматбаҳо сарполар. Хуллас, ақл бовар қилмас даражада катта маблағлар талаб қиладиган мана шундай ўткинчи маросимлар учун умримизни кеткизиб ишлайдиган бўлиб қолаяпмиз. Умр бўйи топган-тутганларимизни соғлигимизни тиклашга эмас, яхши еб, яхши ичишга эмас балки, юқоридаги дабдабали маросимларни ўтказиш учун йиғадиган бўлиб қоляпмиз.
Ундан кўра мазкур маросимларимизни бироз қисқартирсак, бироз ихчамлаштирсак ўзимизга яхши эмасми? Баҳонада қанчақанча маблағ исроф бўлмасдан қора кунларимизга ярарди. Озгина ўзимизга ҳам тузукроқ қарашга, соғлигимизни тиклашга, фарзандларимизга тузукроқ эътибор қаратишга қўлимизда имконият пайдо бўларди. Катта-катта қарзларга ботиб, аҳволимиз паришон бўлиб юрмасди. Нима учун фоний бу дунёда, синов дунёсида ўзимизни бу қадар қийнашимиз керак? Нимадан қўрқамиз? Одамларни гапиришиданми? Ғийбатлардан қўрқмайлик биродарлар. Одамларни гапидан қўрқиб, қарзга ботиб, дабдабали мароисмларни ўтказганимиздан сўнг эртага аҳволимиз танг бўлиб қолса, ўша одамлар қутқарадими бизларни?! Ўша одамлар беш-ўн сўмдан пул бериб ёрдам қиладими?..
Бундан ташқари, эртага бундай исрофгарчиликлардан албатта қиёмат кунида сўраламиз. Битта фарзандини тўйи учун бутунбошли бир ҳовли-жой қилса бўладиган пулларни совураётганлар қиёмат кунида нима деб жавоб берадилар? “Ундан кўра ўша пулингни ярмини қийналаётган, кам таъминланган хонадонларга бўлиб берсанг бўлмасмиди, қариндош-уруғингдаги ҳожатмандларнинг ҳожатини чиқарсанг бўлмасмиди, молу дунёни сенга нима учун бердик, мана шундай дабдабабозликлар учунми?”, - дея сўроққа тутилса, исрофгар банда нима деб жавоб беради?! Ҳеч шу ҳақда ўйлаб кўрганмизми? Азизлар мана шу ҳақда яхшилаб ўйлаб қўяйлик. Эртанг қиёмат кунида бериладиган саволга жавоб топиб қўяйлик. Жавобимиз ҳам тўғри бўлсин, шаръан ўринли жавоб бўлсин... Агар айтадиган жавобимиз ўринли жавоб бўлмаса, ҳолимизга войлар бўлади, наъувзу билааҳ...
Аллоҳ таоло бизга ҳаёт, соғлиқ, оила, мол-мулк каби неъматлар инъом этган. Биз улардан қандай фойдаланганимиз, қаерга сарф қилганимиз ҳақида охиратда сўраламиз. Қуръони каримда бундай марҳамат қилинади
«Сўнгра ана ўша Кунда, албатта, (сизларга ато этилган барча) неъматлар тўғрисида сўроқ қилинурсизлар!» (Такосур, 8).
Бизнинг бугунги кунда қилаётган дабдабали маросимларимизни саховат ҳам деб бўлмайди. Саховат деб дарҳақиқат эҳсонга муҳтож бўлган одамга қилинадиган яхшиликка айтилади. Очларга бериладиган таомга саховат дейиш мумкин. Бизнинг тўйларимизга келадиган минглаб кишилардан нечтаси қорни оч одамлар? Менимча, қорни очлар умуман айтилмаса керак бундай маросимларимизга. Тўғрироғи, қорни очларни нафақат зиёфатга айтиш, балки уларни умуман танимаймиз, ундайлар билан таниш-билиш бўлишни ўзимизга ор деб биламиз.
Хайр-эҳсон ва зиёфат беришдан асосий мақсад муҳтожларга моддий ёрдам кўрсатиш бўлмоғи даркорлиги тўғрисида Расули акрам соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай деганлар: “Таомларнинг ёмони қорни очлар қолиб, қорни тўқлар чақирилган зиёфатдир”.
Ҳазрат Навоий "Ўт иши — қовурмоқ, ел иши — совурмоқ", дейдилар. Яна дейдиларки: «Исроф сахо эмас ва итлофни (йўқотиш, барбод қилишни) маъно аҳли сахо демас». Яъниким, исроф қилиш — сахийлик эмас, ўринсиз совуришни ақлли одамлар сахийлик демаслар. Ҳалол молни куйдирганни девона дерлар. Ёруғ жойда шамъ ёққанни ақлдан бегона дерлар.
Худо молиға қилмоқ исроф не?
Жунун аҳлидек мунча итлоф не?
Исломда мол-ашё ҳам иззатлидир. Молни исроф қилган, талофот берган жазосини олади. Аллоҳ таоло бизга молу дунё ато этган эканми, уни исроф қилмасдан, бахиллик ҳам қилмасдан, меъёрида ишлатсак, меъёрида саховат қилсак, бировга муҳтож бўлиб қолмаймиз, қарзга ҳам ботиб қолмаймиз, юзимизнинг суви ҳам тўкилмайди иншоаллоҳ...
Муқаддас динимиз барқарор ҳаёт кечириш учун тежамкор бўлиш ва исрофдан сақланишга буюради. Бунга амал қилган ота-боболаримиз ҳар бир неъматни эъзозлашган, уни исроф қилишмаган, уволидан қўрқишган. Аммо сўнгги пайтларда баъзилар тўй-маърака маросимларида кимўзарли қилишга, ўзини кўз-кўзлашга ва исрофгарчиликка ўтиб кетяпти. Асли амалларни бажаришда ҳаддан ошиб, савоб эмас, гуноҳ орттириб олишяпти.
Азизлар, мана шундай ҳолатларда башарият саййиди бўлмиш суюкли Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломнинг кечирган ҳаётларини озгина эсга олайлик. Ул зот қандай еб-ичдилар? Ҳеч тўйиб овқатланганмилар? Арпа унидан тайёрланган нонга қорнилари тўйганми? Оқ нон деган нарсани кўрганмилар? Субҳаналлоҳ... Аллоҳнинг энг азиз бандаси бўлмиш Набиййимиз соллаллоҳу алайҳи васаллам кўпинча қоринлари очлигидан ошқозонда пайдо бўлган очлик алангасини сўндириш учун қоринларига тош боғлаб юрардилар.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафотидан йиллар ўтиб, бир куни Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳуни қовурилган қўй гўштига таклиф қилишганда, кўзларига ёш келиб, Аллоҳнинг элчиси бу дунёдан бундай таомни кўрмасдан ўтдилар, дея бурилиб кетган эканлар...
Исрофгарчиликка берилган пайтларимизда шу нарсаларни ҳам бирров эсга олсак фойдадан холи бўлмасди...
Одилхон қори Юнусхон ўғли
(Бир ҳадис шарҳи)
Баъзан одамлар Қуръоннинг турли қироатларини эшитганда, ўзи билмай туриб, уларни хато деб баҳолайди. Оқибатда тортишувлар юзага келади.
Қуръони карим Аллоҳ таолонинг каломидир. У Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга Жаброил алайҳиссалом орқали нозил қилинган. Аллоҳ таоло араб қабилаларининг англаши енгил бўлиши ва Китобнинг илоҳий мўъжизалигини намоён этиш учун уни бир неча ҳарфда (қироатда) нозил қилган.
عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ رضى الله عنه قَالَ: سَمِعْتُ رَجُلاً قَرَأَ ، وَسَمِعْتُ النَّبِىَّ صلى الله عليه وسلم يَقْرَأُ خِلاَفَهَا فَجِئْتُ بِهِ النَّبِىَّ صلى الله عليه وسلم فَأَخْبَرْتُهُ فَعَرَفْتُ فِى وَجْهِهِ الْكَرَاهِيَةَ وَقَالَ: كِلاَكُمَا مُحْسِنٌ ، وَلاَ تَخْتَلِفُوا ، فَإِنَّ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمُ اخْتَلَفُوا فَهَلَكُوا.
Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Бир кишининг қироат қилаётганини эшитдим. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг у (оят сўзлари)ни бошқача қироат қилаётганларини эшитган эдим. Шунда уни Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларига олиб бориб, у зотга бор гапни айтиб бердим. Шу пайт юзларида норозиликни пайқадим. У зот: “Иккингиз ҳам тўғри қилгансиз. Ихтилоф қилманг, чунки сиздан олдингилар ихтилоф қилиб, ҳалокатга учраган”, дедилар” (Бухорий ривояти).
Ушбу ҳадисда Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу бир одамнинг – баъзилар Убай ибн Каъб деган – Қуръон оятини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан тинглаган қироатига ўхшамаган тарзда ўқиётганини эшитган. Иккиси Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай қироатда ўқитганларини даъво қилиб, тортишиб қолган. Шунда Ибн Масъуд розияллоҳу анҳу ўша одамни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига олиб борган. Ҳар бири у зотга ўрганган қироатида тиловат қилиб кўрсатган. Шунда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Иккингиз ҳам тўғри қилгансиз”, деганлар. Яъни, иккингиз ҳам тўғри ўқидингиз, икки қироат ҳам жоиз. Сўнг огоҳ этиб: “Ихтилоф қилманг, чунки сиздан олдингилар ихтилоф қилиб, ҳалокатга учраган”, деганлар. Яъни, аввалги қавмлар оғир оқибатга олиб борадиган ихтилофларга берилиб кетган. Бу ихтилофлар нафс истакларига кўра муқаддас китоблардаги сўзларни ўзгартиришгача бориб етган.
Шариат иттифоқ ва бирликка даъват қилади, тафриқа (фирқаланиш) ва бўлинишни қаттиқ ман этади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам гўё бундай демоқдалар: Қуръонни ўқинг ва маъносига мувофиқ бирликда бўлинг. Қандайдир шубҳа келиб чиқиб, ихтилофга олиб борса, ўша шубҳани йиғиштиринг ва одамларни бирликка етаклайдиган очиқ маънога қайтинг. Илгариги умматлар каби ҳалокатга элтувчи ихтилофга тушманг.
Қуръон қироатида ихтилоф қилиш мумкин эмас. Чунки ҳар бир қироат Аллоҳдан нозил қилинган ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам томонидан ўргатилган. Қироатдаги рухсат берилган турлилик Қуръоннинг маъносига дахл бермайди. Демак, Қуръоннинг бир ояти ё сўзи бир неча қироатда ўқилиши мумкин. Улардан бирортасини инкор қилган киши Қуръонни инкор қилган бўлади.
Ихтилофнинг олдини оладиган яна бир чора – етарлича илм олмаган киши Қуръон ҳақида, жумладан, қироат тўғрисида ўз фикри билан сўз юритиши мумкин эмас. Қуръон қироати суннат билан собит бўлган. Шунинг учун баҳсталаб вазият юзага келганда ўзаро тортишмасдан, илмлироқ кишидан сўраш лозим.
Маълумки, Қуръони карим исломнинг бошланғич даврида ҳижоз шевасига (Макка, Мадина ва Тоиф аҳолисининг лаҳжасига) мос ҳолда нозил қилинган. Ҳудайбия сулҳидан сўнг турли араб қабилалари исломга кира бошлади. Шунда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам бир неча марта Аллоҳдан одамлар учун Қуръонни турли лаҳжа ва шеваларга мос ҳолда ўқишни енгил қилишни сўраганлар. Турли араб қабила ва уруғлари ўз шевасига ғурур билан боғланган эди, шунинг учун бу енгиллик уларга Қуръон маъноларини яхшироқ англаш имконини берарди. Аллоҳ таоло у зотнинг илтижосидан ҳам ортиқроқ енгиллик инъом этиб, Қуръони каримни етти ҳарфда нозил қилди.
Бу ҳақда Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Жаброил менга (Қуръонни) бир ҳарфда ўқитди. Мен ундан зиёда қилишни сўрайвердим, ниҳоят, етти ҳарфга етди”, дедилар” (Бухорий ва Муслим ривоят қилган).
“Ҳарф” – қироат илми истилоҳида бирор сўзнинг муайян шаклларда ўқилиши. Шунингдек, умумий бир услубда ўқиш ҳам “ҳарф” дейилади. “Етти ҳарф” ҳақида уламолар турли фикрларни айтган. Баъзилар етти ҳарфдан мурод ўша пайтдаги араб лаҳжаларига мослик бўлганини таъкидлаган. Айримлар буни қироатдаги ихтилоф (турли жоиз шакл)лар етти туркумга бўлиниши билан изоҳлаган. Бошқалар айнан муайян адад эмас, балки кўплик, яъни бир неча турдаги қироат назарда тутилганини айтган. Яна баъзилар етти қироатнинг айнан ўзи эмаслигини айтган.
Умуман, бу ҳақда қирқдан зиёд фикр айтилган. “Ҳарф” нима экани ҳақида бирор ҳадис ё ривоят йўқ. Шунинг учун алломаларнинг фикрлари ижтиҳодий саналиб, умуман олганда, Қуръон калималарини ўқишдаги турлилик маълум ва машҳур, энг муҳими, мумкиндир. Бу бирор ихтилофга асос бўлмаслиги керак.
Бу – Қуръоннинг ҳар бир сўзи турлича ўқилади ва ҳар ким, ўз хоҳишига кўра, сўзларни ўз лаҳжасидаги маънога ўзгартириши мумкин, дегани эмас, албатта. Қайси турда бўлса ҳам, қироат фақат Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан тингланган ва у зот ўқиб берган шакллардан бирига мос бўлиши керак.
Демак, илмли мутахассис (қори) биз одатланган, ўқиб-ўрганган, ўзимиз анъанавий ҳисоблаган қироатдан фарқли тарзда тиловат қилса, бу хато эмас, саҳиҳ ривоят асосидаги қироат бўлади. Унинг ҳарфи – биз одатлангандан бошқача, холос.
Қироат бобида “тўғри-нотўғри” деб тортишиш илмсизлик оқибати бўлиб, бу хусусда тортишиш фитнага, фитна эса ҳалокатга олиб боради. Шунинг учун мўмин киши қироатлардаги фарқни инкор этмаслиги, балки уни Аллоҳнинг ҳикмати сифатида қабул қилиши керак экан.
Қодирхон МАҲМУДОВ,
Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази илмий ходими
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 