28 Апрел, 2025, 30 Шаввол, 1446
28 Апрел, 2025, 30 Шаввол, 1446
Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Умар Ахсикатий Ҳанафийнинг тахаллуси Ҳисомиддин, куняси эса Абу Абдуллоҳдир. У зот Ҳанафий фақиҳи бўлиб, фаръий ва усул илмларининг имомларидан бўлганлар. Туғилган йиллари маълум эмас.
Ахсикат деб Фарғона водийсига қарашли шаҳарлардан бирига нисбатан ишлатилган. Исмлари борасида ҳам ихтилоф бор. Баъзилар Ахсийкасий деб уч нуқтали “са” ҳарфи билан номлашади. Хусусан “Мифтаҳус саъадат” ва “Ал-фавоид” соҳиблари шу ном билан асарларида зикр қилишган. Аллома Абий Муҳаммад Абдул Ҳақ Ҳаққоний роҳимаҳуллоҳ ҳам шарҳлаган китобларида шу номда зикр қилган. Яқут Ҳамавий Ахсикат деб айтиш тўғрироқ дейди. Чунки ажамий ҳарфларда араб тилидаги уч нуқтали са ҳарфи мавжуда эмас. Бу шаҳар Мовароуннаҳрда бўлиб, Шош дарёси қирғоғидаги текисликда жойлашган. Кейинги йилларда олиб борилган археологик тадқиқотлар Ахсикат шаҳри ҳозирги Наманган вилояти Тўрақўрғон туманида, Сирдарёнинг ўнг қирғоғи бўйлаб жойлашган Ахсикент ёдгорлиги ўрнида бўлган.
Тадқиқотлар асосида бу ерда турли даврларга оид иккита шаҳар бўлганлиги, улардан бири қадимги Ахсикат ва иккинчиси Бобур туғилган Ахси эканлиги исботланган. Ҳозирда қадимги шаҳар харобаларида қазишма ишлари олиб борилмоқда. Бу қазилмалар натижасида юзлаб топилмалар, хусусан пўлат қилич ва Оятул Курсий ёзилган мис пиёла, Дамашқ қиличи топилган.
Ахсикат шаҳрида илм-фанда катта мавқега эга бўлган уламолар билан бир қаторда моҳир ҳунармандлар ҳам бўлган. Улар қаттиқ ва юмшоқ пўлатлар ишлаб чиқариш сирларини билишган. Улар тайёрлаган қиличлар Шарқда Хитой ва Жануби-ғарбда халифалик маркази бўлган Дамашқ бозорларида сотилган.
Аллома Ҳусомиддин Ахсикатий тасниф қилган асарлар қуйидагилар: “Ал-мунтаҳаб”, “Ал-Ҳусамий”, “Мифтоҳул усул”, “Ғоятут таҳқиқ”, Дақоиқул усул ва таб’йин”. “Ал-мунтаҳаб” китоби анча машҳурдир. Унга кўплаб шарҳлар ёзилган. “Кашфуз зунун” асари муаллифи китоб ҳақида шундай дейди: “Бу китоб ортиқчаликдан холи, фасллар тўлиқ баён қилинган, зиддият ва қарашлар чуқур ўрганилган. Унга ўн олтита шарҳ ёзилган”. Абдулазиз ибн Аҳмад Бухорий: “Бу мухтасар китоб бошқа барча китоблардан тартиби мустаҳкамлиги ва услуби тартиблиги билан устун туради”, деган.
Ҳусайн ибн Алий ибн Хажжож Сиғноқий Ҳусомиддин Ахсикатий ҳақида: “Ўз замонасининг буюк имоми, зоҳид, илмда денгиз, қунт-матонатли, масалаларнинг нозик жиҳатларини билувчи, башар муфтийси, шаръиатни намоён қилувчи ва суннатни ҳимоя қилувчи зот эди”, деган. Имом Лакнавий: “Шайх, фозил, усул ва фуруъда имом эди”, деб у зотни таърифлаган.
Мовароуннахрда илм-фан юксак тараққиётга кўтарилган бир даврда яшаган Хусомиддин ал-Аҳсикатий ҳанафий фиқҳи машҳур уламоси бўлиб, ўзининг бир қанча асарлари билан усул уламолари орасида машҳурдир.
Аллома мужтаҳидларнинг учинчи табақаси, яъни мазҳабдаги таржиҳ соҳиблари тоифасига кирадиган уламолардан ҳисобланади. Унинг ушбу табақадан деб танлаб олиниши эса олимнинг улкан ақлий қувват, юксак иқтидор, илмий салоҳият ва маърифатпарвар фикрга эга эканлигини кўрсатади.
Алломанинг "ал-Мунтахаб фи усул ал-Ҳанафия" асари ҳам муҳим ўринга эга. У “Мунтахаб ал-Ҳусомий” деб ҳам юритилади. Аҳсикатий илмларни эгаллаган маърифатли инсон, усул олими, фақиҳ ва мутакаллим бўлган.
Бугунги кунда аллома қаламига мансуб асарлардан иккитаси, жумладан, “Таҳқиқ ал-Ҳусомий” ва “Мухтасар ал-Ҳусомий” Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Шарқшунослик институти қўлёзмалари хазинасида асарнинг қўлёзма нусхалари №2674, №4944/10, №9839611, №9885712, 10718Л тартиб рақамлари остида сақланади.
Бундан ташқари, асарнинг қўлёзмалари “Мухтасар ал-Ҳусомий” турли Ғарб ва Шарқ мамлакатларидаги фондларда ҳам мавжуд. Алломанинг бизгача етиб келган асарлари ичида Ислом ҳуқуқшунослигининг манбалари ҳақидаги фан бўлмиш усул ал-фиқҳга оид “Мунтахаб ал-Ҳусомий” айрим ҳолатларда “Мухтасар ал-Ҳусомий” деб ҳам айтилган. Шу номли асари жуда машҳур ҳисобланади.
Имом Абу Абдуллоҳ Ахсикатий ҳижрий 644 йилнинг Зулқаъда ойи 22 санасида, душанба куни, милодий 1247 йилнинг 1 апрель куни вафот этган. Қабри Бухорода бўлиб, Етти Қози қабристонидаги Қозихон Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Муҳаммад Абдий яқинига дафн қилинган.
Фойдаланган манбалар ва aдабиётлар:
١. كتاب الوافي في أصول الفقه. الجزء الأول. م ١٩٩٧.ص ١٩-٢٠
2. Нишонова Д. Хусомиддин ал-Ахсикатий илмий мероси. Узбекистон халкаро ислом академияси. Ислом тафаккури. 2020 йил. Махсус сон.
3. https://yuz.uz/uz/news/axsikent-qilichbozligi-tarixi-uzoq-tarixga-borib-taqaladi.
Ҳасанбой Воҳидов,
Тошкент ислом институти талабаси.
Қуръон нозил бўлган пайтда одамларга энг яқин ҳайвон туя бўлган, шунинг учун уларнинг эътибори туяга тортиляпти. Ҳақиқатда туя бир мўъжиза: унинг тузилиши-қулоқ, бурун, кўз, оёқ, туёқлари саҳро учун мослашган. Шунинг учун ҳам уни араблар саҳро кемаси, дейишади. Туя иссиқ ҳавода юришга мослашган, сув ичмай бир неча кунлаб юриши мумкин ва ҳоказо.
Энди, “саҳро кемаси”нинг яратилишидаги баъзи бир ажойиботларга қисқача бўлса ҳам назар солайлик. Туянинг кўзлари бошнинг юқори қисмига жойлашган бўлиб, ортга қараш имконини беради. Унинг қовоқлари эса қумни тўсишга мослашгандир.
Шунингдек, туянинг бурун катаклари ва қулоқлари ҳам қум киришини тўсадиган жунлар билан жиҳозлангандирлар. Саҳрода шамол туриши билан туянинг тумшуқлари ҳам, қулоқлари ҳам жисмига тортилиб, қумдан зарар кўрмайдиган ҳолатга келиб олади.
Туянинг туёқлари ҳам алоҳида шаклдаги суякларга кийгизилган гўшт ва теридан иборат қўлқоп бўлиб, қумда бундан бошқа туёқ билан юкли равишда юриш мумкин эмас.
Туя саҳрода оч қолганда, қуруқ ёғочни, ҳатто тиконни ҳам еб кетаверади.
Туянинг ўркачи ўзига хос озуқа омборидир. Агар туя саҳрода оч қолса, ўша ўркачидаги “омбор”дан озуқа олаверади.
Саҳрода энг зарурий нарса сув ҳисобланади. Туяни Аллоҳ таоло бу эҳтиёжига ҳам мослаб яратган. Аввало туя тер чиқмайдиган қилиб яратилган. Яъни, у жисмидаги сувни ўзида сақлаб туради.
Қолаверса, туянинг бурни оғзига уланган. Шунинг учун унинг нафас олиши туфайли чиққан буғҳам яна оғзи орқали ичига қайтади. Шу билан бирга туя бирдан кўп сув ичиб олиш қобилиятига эга. У олтмиш литргача сув ичиши мумкин. Бу эса унга саҳрода олти кундан ўн кунгача сув ичмай юриш имконини беради.
Ушбу зикр қилинган нарсалар Аллоҳ таолонинг, ўша туяни яратган Зотнинг қудратига далил эмасми?
Ҳа, туянинг ва ҳар бир жонзотнинг яратилишига ибрат назари билан ақлни ишлатиб қараган инсон Аллоҳнинг қудратига тан бермай иложи йўқ.
Улар туянинг қандай яратилганига назар солмайдиларми? (Ғошия сураси, 17-оят).
1. Туя ҳайвонот олами тарихида энг эски ҳайвон турларидан биридир. Эволюциячилар назариясига кўра, туя ҳам динозаврлар билан бирга йўқ бўлиб кетиши керак эди, лекин ҳеч бир табиат ҳодисаси уни йўқ қилиб юборолмаган.
2. Туя фақат целлюлоза (чўл ва даштларда дағал ўт ва хашаклар, янтоқ, саксовул) билан озиқланиб, витаминларни ва ҳаёт учун керакли барча кимёвий моддаларнинг кўпини ишлаб чиқарувчи ва шу тариқа ҳаётини давом эттирувчи бирдан-бир ҳайвондир.
3. Туя бир неча минг йиллардан ҳозирга қадар одамзотга ташувчилик хизматини қилаётган ягона жонивордир. Ўрта Осиё ҳудудида бундан 100 йил аввал ҳам туялар почтаси мавжуд бўлган.
4. Туялар ўз вазнининг ярмига тенг — 250-300 кг юкни кўтара олади, вазнига нисбатан 10-12% оғирликдаги юкни тортиш кучига эга. Соатига ўртача 4 км тезликда, кунига 35-40 км масофани босиб ўтади. Агар устида юки бўлмаса, тўхтовсиз 100 километр йўл боса олади.
5. Туя бир ичишда 200 литрга яқин сув ичади. Шўр сувни ҳам ичаверади. 100 литр сувни 10 дақиқада ичиб тугатади. Туя бир ҳафтагача емай, 34 кунгача сув ичмасдан юриши мумкин. Сув бор жойни 50-60 километр узоқликдан ҳис этади.
6. Туя сути таркибида калций, магний, темир, фосфор, C, D витаминлари, фойдали минерал ва микроэлементлар кўп бўлиб, у сигир сутидан бир неча карра фойдалироқ. Туя сути – парҳез маҳсулот. Унда ёғ ва шакар миқдори сигирникидан анча кам. Туя сути сутэмизувчилар ичида инсон сутига энг яқинидир.
7. Туянинг тана ҳарорати тунда, саҳро совиганда +34°C гача пасаяди. Кундузи 41°C даражагача кўтарилади. Бу боис теварак-атрофдаги ҳаво ҳарорати ўзгарганда туя деярли терламайди ва сув йўқотилишининг олди олинади. Туя жуни қуёшда 70-80 градусгача қизиса-да, унинг тана ҳарорати 40 градусда бўлади.
8. Туянинг ўркачида сув эмас, ёғ сақланади. Ўркач туя учун озуқа захираси ҳисобланади. Туя ўркачи қаттиқ озуқани ейишни бошлаганидан кейин пайдо бўлади, шунинг учун бўталоқларнинг ўркачи бўлмайди.
9. Туялар сувни ўркачлардаги ёғлардан олади, 100 грамм ёғнинг оксидланишидан 107 грамм сув ҳосил бўлади. Ўркачдаги ёғ ҳаддан зиёд иссиқ ҳавода тана ҳароратини меъёрда ушлаб туради.
10. Туя гавдасининг ерга тегиб турадиган қисмларида, кўкраги, тирсаги ва тиззасида қадоқли тузилмалар бор. Шу туфайли иссиқ (70°C гача қизиган) ерда ҳам ёта олади.
11. Туянинг кўзи фавқулодда кўриш қобилиятига эга бўлиб, 3-4 километрдан таҳдидларни аниқлай олади. Учта кўз қовоғи, икки қатор узун киприклар кўзга қум киришининг олдини олади. Қалин қошлар, зич ва қалин сочлар кўз ва бошни қуёш нурларидан ҳимоя қилишга ёрдам беради.
12. Туялар бурнига қум кириб кетишининг олдини олиш учун бурун тешиклари очилиб-ёпилади.
13. Туянинг иккита лаби бўлади, улар мустақил равишда ҳаракатланиб, тиканли чўл буталарини зарарсиз ея олади.
14. Туянинг қулоқлари ўткир эшитиш қобилиятига эга. Қулоқлар ичкаридан ва ташқаридан тук билан қопланган бўлиб, қумдан ҳимояланган. Чанг бўронлари пайтида туялар қулоқларини айлантира олади.
15. Туянинг туёқлари узун бўлиб, уларни қумга бир текис тақсимлайди ва чўкиб кетмайди. Туя отлар каби олдинга ва орқагагина эмас, тўрт томондаги одам ё ҳайвонни тепа олади. Туёқларидаги эластиклик даражаси юқори.
16. Туялар нафақат иссиқ ҳароратли минтақаларда, жуда паст ҳароратли жойларда ҳам яшай олади. Уларда қишда совуққа бардошли узун ва қалин ҳимоя жунлари ўсади, ёз ойларида эса тўкилади.
17. Урғочи туяларнинг ҳомиладорлик даври 12 ойдан 14 ойгача. Туяларнинг эгиз туғиш ҳолати деярли кузатилмаган. Янги туғилган бўталоқнинг вазни 34 килограммгача бўлади. У туғилгандан ярим соат ўтибоқ юришни бошлайди.
18. Туя — дунёда энг қайсар жонивор. Агар у ётиб дам олишни хоҳласа, уни ўрнидан қўзғатиш жуда қийин. Унинг жаҳлини чиқарсангиз, туфлаб ташлайди. У жуда аниқ туфлайди ва тупуги жуда сассиқ бўлади. Чунки у оддий сўлак эмас, нақ ошқозондан отилиб чиқади.
19. Туя денгиз ёки дарёда суза олади.
20. Туя арабчада “жамал” — “гўзаллик” маъносини билдиради. Бу сўз аввал юнонларга “kamēlos” шаклида ўтиб, ундан инглизларга “camel” тарзида ўтган.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 