2. BAQARA SURASI, 188 OYaT
وَلَا تَأۡكُلُوٓاْ أَمۡوَٰلَكُم بَيۡنَكُم بِٱلۡبَٰطِلِ وَتُدۡلُواْ بِهَآ إِلَى ٱلۡحُكَّامِ لِتَأۡكُلُواْ فَرِيقٗا مِّنۡ أَمۡوَٰلِ ٱلنَّاسِ بِٱلۡإِثۡمِ وَأَنتُمۡ تَعۡلَمُونَ١٨٨
188. Bir-birlaringizning mollaringizni nohaq emanglar. Bilaturib odamlarning mollaridan bir qismini eyish maqsadida gunoh yo'l bilan uni hokimlarga uzatmanglar.
Bu oyati karima Abdon Hadramiy haqida nozil bo'lgan. U Imrul Qays Kindiydan bir parcha erni da'vo qildi. O'rtalarida xusumat chiqdi. Ikkovi ajrim qilishlarini so'rab, Rasululloh alayhissalomning huzurlariga bordi. Imrul Qays o'sha erni Abdonga berishdan bosh tortib, qasam ichmoqchi bo'lganida ushbu oyat nozil bo'ldi va u qasam ichishdan voz kechib, hukm Abdon foydasiga hal bo'ldi. Bu borada Payg'ambar alayhissalom shunday deganlar: "Men ham bir insonman, huzurimga haq talashib, da'vo bilan kelib turasizlar. So'zga ustalik qilib, o'zgalar haqini nohaq o'zlashtirib olsangiz, bilib qo'yinglar, o'sha narsa do'zaxning bir cho'g'idir. Hohlagan uni olsin, xohlamagan olmasin" (Buxoriy va Muslim rivoyati).
Garchi oyat o'sha davrdagi bir hodisa tufayli nozil bo'lgan esa-da, undagi xitob qiyomatgacha barcha ummatga qaratilgandir. "Mollarni nohaq eyish" deyilganining ma'nosi o'g'irlik qilish, omonatga xiyonat etish, firib-aldov bilan o'zlashtirish, foiz olish, qarzga narsa olib, undan tonish, pora berish va olish, zo'rlik bilan tortib olish, qimorda yutib ketish, o'lchov va tarozidan urish, odam savdosi, sehr va folbinlik bilan pul topish, nojoiz tijorat bilan molni qo'lga kiritishdir. Yuqoridagi usullarning har biri orqali mol topish shariatda harom qilingan. "Bilaturib odamlarning mollaridan bir qismini eyish maqsadida gunoh yo'l bilan uni hokimlarga uzatmanglar" oyati matnidagi "tudlu" so'zi "adla"dan olingan bo'lib, odatda quduqqa chelak tashlash ma'nosini bildiradi. Bu o'rinda esa "molni pora sifatida hokimlarga uzatish" ma'nosida qo'llangan. Zolim hokimlarga boshqaning molidan ehson qilish, o'z molini ularga pora qilib berish yo ular bilan birga harom ishlar qilish ham tamoman nojoizdir. "Gunoh yo'l bilan"ni Qurtubiy "zulm va haddan oshish bilan" tarzida tafsir qilgan. Sobuniy esa ushbu oyatni quyidagicha izohlagan: "Ya'ni, bilaturib o'zgalar molini nohaq o'zlashtirib olishingizda sizning foydangizga hal qilishlari uchun undan bir qismini pora sifatida hokimlarga uzatmang". Ushbu oyat juda katta huquqiy va ijtimoiy masalalarni qamrab olgan va unda tavsiya etilgan nasihatlarga amal qilish orqali mo'min banda nafsini "nafsi mutmainna" (sokin nafs) darajasiga olib chiqadi. Qozi yoki hokimga haqni to'xtatish yo nohaq ishni yurg'izib yuborish maqsadida pora berish og'ir gunoh ishdir. Bu ish adolatsiz hukmga, zulmning qaror topishiga va fasod ishlarning keng tarqalishiga olib boradi.
Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: "Payg'ambar alayhissalom: "Hukm chiqarishda pora bergan ham, olgan ham Allohning la'natiga yo'liqadi", deb ogohlantirganlar" (Ahmad rivoyati). Asrimizga kelib dunyoda poraxo'rlik shu qadar ildiz otib ketdiki, hozir deyarli barcha mamlakatlarda ko'p ishlar, muomalalar porasiz bitmaydigan bo'lib ketdi. Pora ko'p odamlarni vijdonidan ayirdi, xizmat ko'rsatuvchining xizmat buyuruvchiga nisbatan munosabati buzilishiga sabab bo'ldi. Poraxo'rlik balosidan aholining kambag'al, nochor qismi ayniqsa katta zarar ko'ryapti. Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallam: «Alloh pora beruvchini ham, oluvchini ham, o'rtalarida turganni ham la'natladi», deganlar. Ulamolar «la'natladi» so'zining ma'nosini «harom qilindi» deb sharhlashgan. Ayrim ulamolar: «Pora beruvchining maqsadi musulmonga ozor etkazish yoki haqqi bo'lmagan narsani qo'lga kiritish bo'lsa, u la'natlangandir. Bordiyu o'zining haqqini qo'lga kiritish yoki o'zidan zulmni daf qilish uchun pora bersa, u la'natlangan bo'lmaydi. Hokimning esa, biron bir haqni bekor qiladimi, zulmni daf qiladimi – farqi yo'q, pora olishi harom. O'rtadagi kishi esa, pora beruvchi kabi, maqsadiga qarab baholanadi», deyishgan. Boshqa ulamolar bu fikrga qarshi chiqib, poraning haromligi mutlaq – hamma holda ham harom, deyishgan. Ibn Mas'ud roziyallohu anhu aytadi: «Birodaringning hojatini bilib, uni ravo qilsangu (buning evaziga) senga hadya berganida qabul qilsang, bu ishing haromdir».
Vafot etgan ota-onamga qanday yaxshilik qilishim mumkin?
Farzand uchun ota-onaga xizmat qilib, ularning roziligini olishdan ham ulug‘roq saodat yo‘q. Boisi Alloh taolo rizosi ota-ona roziligiga bog‘langan.
Mehribon Robbimiz ota-ona roziligini topish uchun bizlarga uning yo‘llari va vositalarini oson qilib qo‘ygan. Nafaqat hayotliklarida, balki dunyodan ko‘z yumganlaridan keyin ham ularga yaxshilik qilish shulardan biridir.
Shariatimizda ota-ona nafaqat hayotlik chog‘larida, balki ular bu dunyodan o‘tib ketganlaridan keyin ham haqlarini ado etmoqlik farzand zimmasidagi vazifalardan sanaladi. Ana shulardan biri ota-ona yaqinlari va do‘stlariga yaxshilik qilishdir.
Ibn Dinordan rivoyat qilinadi: “Abdulloh ibn Umarning eshagi va sallasi bo‘lar edi. Bir kuni o‘sha eshagini minib ketayotgan edi, oldidan bir a’robiy o‘tib qoldi. Shunda “Sen falonchining o‘g‘li emasmisan?” dedi. U: “Ha, shunday”, dedi. Ibn Umar unga eshakni berib, “Bunga minib ol”, dedi va sallasini berib: “Buni boshingga o‘rab ol”, dedi.
Sheriklaridan biri unga: “Alloh sizni mag‘firat qilsin! Charchaganda minib turadigan eshagingizni, boshingizga o‘raydigan sallangizni mana shu a’robiyga berdingiz-a?” dedi. Ibn Umar: “Men Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning “Yaxshiliklarning eng yaxshisi – kishi otasi ketganidan (vafot etganidan) so‘ng uning yaxshi ko‘rganlariga yaxshilik qilishidir”, deganlarini eshitganman. Uning otasi (otam) Umarning do‘sti edi”, dedi” (Imom Muslim rivoyati).
Abu Usayd Molik ibn Rabi’a So’idiy roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning huzurlarida edik, Bani Salimalik bir kishi kelib, “Yo Allohning Rasuli, ota-onamning vafotidan keyin ularga qilishim mumkin bo‘lgan yaxshiliklardan biror narsa qoldimi?” dedi. U zot: “Ha. Ularning haqqiga duo qilish, ular uchun istig‘for aytish, ulardan keyin ahdlariga vafo qilish, ular orqaligina bog‘lanadigan silai rahmni bog‘lash va ularning do‘stlarini ikrom qilish”, dedilar (Imom Abu Dovud rivoyati).
Hadisi sharifda farzand o‘z ota-onasiga qiladigan yaxshilik ularning vafotlaridan keyin ham davom etishi lozimligi bayon qilinmoqda. Ya’ni, farzand ota-onasi haqqiga ularning vafotidan keyin ham mag‘firat so‘rab duo qilib tursa, ular uchun Alloh taologa istig‘for aytishni kanda qilmasa, inshoAlloh ota-onasining savobiga savob qo‘shilib boraveradi, darajasi esa ko‘tariladi. Yana bir muhim jihat shuki, farzandlar ota-onasining yaqinlariga hamisha sila rahm qilishi, ularning hollaridan xabar olib turishlari lozim.
Imom Buxoriy rivoyat qilgan hadisda Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Otangning do‘stligiga rioya qil, shunda Alloh taolo nuringni so‘ndirmaydi”, deganlar.
Demak, ota bilan do‘stlashgan har qanday odamlardan aloqani uzmaslik kerak.
Ilyosxon AHMЕDOV