O`zbekiston musulmonlari idorasi

Iyd namozlarini uyda o‘qisa bo‘ladimi?

23.05.2020 2625 9 min.

Bu yilgi Ramazon oyi o‘ziga xos suratda o‘tdi va Ramazon hayitini ham o‘ziga xos vaziyatda kutib olmoqdamiz. Har yili bu kunlarda masjidlarda hayit namozi uchun tayyorgarlik ishlari jadal boshlangan bo‘lar edi. Biroq, bu yil holat boshqacha, biroz ranjitadigan: majidlarda hayit namoz o‘qilmaydigan bo‘lib turibdi. Hammasi ham Alloh taoloning irodasi, sabr qilamiz va yaxshilikka bo‘lishini umid qilamiz. Ammo bu vaziyatga oid shar’iy hukmlarni bilib olishimiz lozim. Xo‘sh, bunday holatda biz nima qilishimiz kerak?

Ayni kunlarda ayrim kishilar «Uyda hayit namozini o‘qisak bo‘ladimi?» yoki «Uyda hayit namozini qanday ado etamiz?» degan ma’noda savollar berishmoqda. Yana «Misrda hayit namozini uyda o‘qiladi, deyilibdi-ku, biz ham o‘qiymizmi?» degan savollar ham yo‘q emas. Ushbu mazmundagi savollarga umumiy javob va barchamizga ham ilm bo‘lishi umidida shu haqdagi shar’iy fatvolarni e’tiboringizga havola qilmoqchiman. Bu mavzu fiqhiy bo‘lgani uchun yurtimizda joriy bo‘lgan hanafiy mazhabi ijtihodiga ko‘ra yoritildi.

Hanafiy mazhabi ulamolarining so‘zlariga ko‘ra, hayit namozi vojib namoz hisoblanadi va shu bois uni ado etish uchun juma namozining xutbadan boshqa shartlari topilishi lozim. Aks holda, hayit namozini ado etish vojib bo‘lmaydi, soqit bo‘ladi va agar ado etilsa ham sharti topilgan namoz sifatida maqbul sanalmaydi.

Juma namozining shartlari quyidagilar:

Shahar yoki shaharlashgan qishloq bo‘lishi.
Sulton, amir, ya’ni davlat, hokimiyat mavjud bo‘lishi.
Vaqt. Juma namozining vaqti juma kuni tushdan keyin asrgacha.
Xutba.
Jamoat. Eng kamida imomdan tashqari 3 kishi bo‘lishi kerak.
Umumiy ruxsat. Ya’ni amir tarafidan ruxsat etilishi va namozga qatnashish barcha uchun ochiq bo‘lishi, ma’lum toifa musulmonlarga xos jamoat bo‘lmasligi darkor.

Hanafiy mazhabining eng mo‘tabar manbalaridan «Bahrur-roiq»da shunday deyiladi: «Agar iyd namozini imom bilan birga tark etgan bo‘lsa, qazosini o‘qimaydi».

Shariatda bu kabi maxsus sifat bilan o‘qiladigan namoz faqatgina shartlar topilganidagina qurbat amali deb e’tibor qilinadi. Kishi iyd namozni yakka holatda, yolg‘iz o‘zi o‘qigan taqdirda bu shartlar tugal bo‘lmaydi. Buni yuqoridagi matndan ham anglasa bo‘ladi. Binobarin, iyd namozni yolg‘iz holda ado etish durust hisoblanmaydi.

Biroq, jamoat to‘planmay, imomi ham iyd namozini o‘qimagan joyda yashaydigan kishi boshqa joyga borib, u yerdagi imom bilan hayit namozini o‘qishining imkoni bo‘lsa, o‘sha joyga borib iyd namozini ado etadi. Chunki ulamolar ittifoqiga ko‘ra, bir shaharda ikki va undan ko‘p joyda iyd namozini ado etish joiz. («Bahrur-Roiq», 2-juz, 246‒254 s.)

Hanafiy mazhabining eng mo‘tabar manbalaridan biri «Muhitul-Burhoniy» kitobida ushbu mavzuda quyidagilarni o‘qish mumkin:
«Navodirus-saloti» kitobida «Iyd namozini imom bilan birga tark etgan kishi uni qazo qilib o‘qimaydi», deyilgan.

Ammo imom Shofe’iy: «Namozxon xuddi imom bilan o‘qiganidek, yolg‘iz o‘zi ham iyd namozini o‘qiydi», deydi. Bu hukm «Iyd namozi yolg‘iz tartibda ham o‘qiladimi yo yo‘qmi?» degan masaladan kelib chiqadi. Hanafiylarga ko‘ra, iyd yolg‘iz o‘qilmaydi. Shofe’iyning nazdida esa o‘qiladi. Chunki u kishiga ko‘ra, iyd namozi uchun jamoat va sulton shart emas. Shu bois, imom bilan iyd namozni o‘qiy olmagan kishi qazosini ado etishdan ojiz bo‘lmaydi.

Imom Shofe’iy rahmatullohi alayh iyd namozining qazosini taroveh namoziga qiyos qilgan. Agar kishi ramazon oyida taroveh namozini jamoat bilan o‘qimasa, yolg‘iz o‘zi qazosini ado etadi, chunki u bunga qodir. Zero, taroveh namozini jamoat bo‘lib o‘qish joiz bo‘lganidek, yolg‘iz holda ado etish ham durustdir. Shu bois, u kishining nazdida iyd namozi ham qazo qilinadi. ya’ni jamoat bilan o‘qiy olmagan odam, o‘zi qazosini ado etadi.
Bizning mazhab ulamolari ‒ Alloh ulardan rozi bo‘lsin ‒ bu fikrga qo‘shilmaganlar. Ular: «Iyd namozi ado etilishi uchun ma’lum shartlar topilishi kerak, jumladan, imom bo‘lishi lozim. Shu bois, iyd namozini imom bilan ado etmagan kishi uni qazo qilib o‘qishdan ojiz hisoblanadi va unga qazoni ado etish lozim bo‘lmaydi», deydilar.

Agar: «Iyd namozi zuho namozining o‘rnida, shuning uchun ham iyd namozidan oldin zuho namozini ado etish makruh bo‘ladi. Iyd namozi zuho namozi o‘rnida bo‘lib, yolg‘iz kishi zuho namozini o‘zi ado etishga qodir ekan, unga iyd namozi o‘ringa zuho namozini ado etishi vojib bo‘lib qoladi-ku. Bu xuddi juma namozini jamoat bilan ado etmagan odamga peshin namozini o‘qishi lozim bo‘lganidek gap», deyilsa, bunga shunday javob beramiz:
«To‘g‘ri iyd namozi zuho namozi o‘rniga o‘tadi. Biroq, shartlar topilmay iyd namozini ado etishdan ojiz qolinsa, ish asliga qaytadi, ya’ni zuho namozi ado etiladi. Zuho namozi esa aslida vojib emas, balki nafl amal hisoblanadi. Ammo juma namozida shartlar topilmagani tufayli uni ado etishdan ojiz qolinsa, juma soqit bo‘ladi va ish juma vojib bo‘lishidan oldingi holga qaytadi. Juma farz bo‘lmay turib namozxonga peshin farz edi, ixtiyorli emas edi. Binobarin, juma vojib bo‘lmagach, u farz bo‘yi qoladi».

Iyd namozini o‘qimagan odam zuho namozini o‘qishi mumkin. Bu nafl o‘rnida bo‘ladi. Xohlasa, ikki rakat, xohlasa, to‘rt rakat namoz o‘qiydi va bu zuho namozi bo‘ladi. Afzali to‘rt rakat o‘qishdir. Chunki Abdulloh ibn Mas’ud roziyallohu anhudan shu fatvo rivoyat qilinadi. U kishi shunday degan: «Kim iyd namozini ado eta olmagan bo‘lsa, to‘rt rakat namoz o‘qiydi. Birinchi rakatga A’lo surasini, ikkinchi rakatga Shams surasini, uchinchi rakatga Layl surasini va to‘rtinchi rakatga Zuho surasini qiroat qiladi».
Bu haqda Nabiy sollallohu alayhi vasallamdan go‘zal hushxabar va katta savob borligi rivoyat qilingan» (Iqtibos tugadi. Tarjima ozgina erkinroq qilindi).

Hanafiy mazhabi ulamolariga ko‘ra, iyd namozini maxsus shartlari bor namoz bo‘lish bilan birga, vojib namoz hisoblanadi. Shofe’iy mazhabiga ko‘ra esa, bu namoz sunnat va ularning nazdida hanafiylarda qo‘yilgan ayrim shartlar yo‘q. Shu bois, shofe’iylarga ko‘ra, hayit namozini uyda, yolg‘iz tartibda yoki oilaviy o‘qisa bo‘ladi, xuddi taroveh namozi kabi. Azhar ulamolarining fatvosi ana shu ma’noda, ya’ni shofe’iylarga ko‘ra berilgan, chunki misrliklarning aksari shu mazhabga amal qiladi. Ammo fiqhda hanafiy mazhabiga tobe bo‘lgan yurtlarda bugungidek vaziyatlarda hayit namozi uylarda ham o‘qilmaydi. Biroq, uning o‘rniga zuho namozini o‘qish mumkin. Odatda bizda ayollarning uyda hayit namozi o‘qimasligi ham yuqoridagi fatvoga asosandir.

Hayit namozi o‘qilmasa-da, fitr sadaqasi beriladi. Uni arafa yoki hayit kuni tongda berish afzal. Undan oldin berilsa ham bo‘laveradi.
Shuni ta’kdilash o‘rinliki, bu hukm asosiy aholisi va hukumat rahbarlari musulmon bo‘lgan yurtlarga xos hisoblanadi. Zero, bunday o‘lkalarda Islom iyd namozlari jamiyatning peshvolari, hokimlari nazoratida, ularning ishtirokida, bir so‘z bilan aytganda, rasmiy suratda ado etiladi. Ammo musulmonlar ozchilikni tashkil qilgan, Islom shiorlariga rasmiy darajada e’tibor qaratilmagan, g‘ayrimuslimlar hukmron bo‘lgan yurtlarda davlat rahbarining izni shart bo‘lmaydi. Chunki hukmdorlar musulmon bo‘lmagach, Islom ahkomlarining ado etilishiga e’tibor bermaydi. Masalan, bugungi G‘arb mamlakatlarida istiqomat qiladigan musulmonlar shunday vaziyatda hisoblanadilar. Shu bois, ular o‘zlari kichik-kichik jamoat bo‘lib to‘planib hayit namozlarini ado etishlari mumkin.

Hasanxon Yahyo Abdulmajid

Maqolalar

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Rasululloh ﷺ qoldirgan 2 narsa

10.01.2025 2655 10 min.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam zamonlarida asosiy manba Allohning Kitobi va Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlari bo‘lgan. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ummatga hamma ishlar – hukm, fatvo, iqtisodiy va siyosiy nizomlarda asosiy manba bo‘lganlar. U zotdan keyin hadislar islom shariatida asosiy tayanch bo‘lib kelmoqda.

Lekin vaqt o‘tishi bilan hadislarga bo‘lgan qarash o‘zgarib ketdi. Ayrim siyosiy oqimlar tarafidan hadislarga hujum boshlandi. Islom dinidagi shar’iy hukmlar faqatgina Qur’oni karimdan olinishi, undan boshqa hech qanday narsadan hukmlar olinmaslik da’vosi ko‘tarildi. Jumladan, hozirgi kundagi shohidiylar va qodiyoniylar kabi firqalar o‘zlarini “Qur’oniy – faqat Qur’oni karim hukmiga amal qiluvchi” sanab hadislarini inkor qildilar. Qodiyoniylar fikricha hadislar tarixiy e’tibordan o‘rganiladi, hadis shar’iy dalil bo‘lmaydi.

Ayrim firqalar hadislarni ochiqdan-ochiq inkor qiladi. Lekin ayrim toifalar hadislarni ochiqdan-ochiq inkor qilmasa ham “Qur’oni karimga amal qilish” shiori ostida hadislarni inkor qiladi. Shu sababli hadisni inkor qiluvchilar da’volari va ularga raddiya berishdan oldin hadis va hadislarni Qur’oni karim bilan bog‘lik ekani haqida ma’lumot berib o‘tish zarurati tug‘iladi.

Hadis muhaddislar istelohida. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan so‘z, fe’l, taqrir, xalqiy (tana tuzilishiga oid) yoki xulqiy (xulq-atvorga oid) sifat va siyratdan iborat nubuvvatdan oldingi va keyingi qolgan asarlar. Siyrat, xulq, shamoil, xabarlar, so‘zlar va fe’llarni naql qiladilar. Bular bilan shar’iy hukm sobit bo‘lishi yoki hukm sobit bo‘lmasligini e’tiborga olmaydilar. Muhaddislar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni hidoyatga boshlaguvchi ekanliklari e’tiboridan hadis haqida bahs yuritadilar.

Usul olimlari istelohida hadis. Nabiy sollallohu alayhi vasallamdan so‘z, fe’l va taqrirdan iborat naql qilingan so‘zlar. Usul olimlari o‘zlaridan keyingi mujtahidlarga qoidalarni joriy qilgan va hayot dasturini insonlarga bayon qilgan Rasululloh sollallohu alayhi vasallam haqlarida bahs yuritadilar. Usul olimlari Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni shar’iy qonunlarni joriy qiluvchi sifatida hadislarni o‘rganadilar.

Faqihlar istelohida hadis. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan farz va vojib bo‘lmasdan, balki bularga muqobil bo‘lib sobit bo‘lgan hukmlar. Faqihlar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni fe’llari shar’iy xukmga dalolat qilishdan tashqariga chiqmasligini e’tiborga olishadi. Shuning uchun shar’iy hukmlar bandalarga nisbatan vojib, xarom va mubohligi haqida bahs yuritadilar.

Biz usul olimlari ixtiyor qilgan isteloh haqida bahs yuritamiz. Chunki, bu qismning mavzusida hadisning hujjatligi haqida so‘z boradi.

Rasullulloh sollallohu alayhi vasallam Qur’oni karimdagi ochiq-ravshan bo‘lmagan oyatlarni sharhlar, bayon qilish vojib bo‘lgan o‘rinlarni sahobalarga bayon qilar edilar. Bu esa qisqacha aytilganlarni batafsil aytish, umumiy kelganini qaydlash va maqsadlarini ravshan qilishlari bilan bo‘lar edi. Bayon qilib berish esa so‘zlari va qilgan ishlari, buyruqlari, qaytariqlari va hayotliklarida sahobalarini qilgan ishlarini tasdiq qilishlari bilan bo‘lgan.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning ijtihodlari ham vahiyni o‘rnida. Chunki Alloh taolo u zotning ijtihodlarini xatoga borishdan saqlab qo‘ygan. U zotning ijtihodlari oyatdan olingan bo‘lishi ham shart emas. Masalan, namoz iymondan keyingi juda muhim bo‘lgan ibodat. Unda ruku’ va sajdani hukmi beriladi. Qiyom va qa’daning ham zikri aytiladi. Lekin bular Qur’oni karimning biror joyida to‘liq aytilmagan. Bu ishlarning tartibi qanday bo‘ladi? Namoz vaqtlarining har-xilligi, rak’atlarining soni qanday bo‘ladi? Namozni qanday holatda o‘qiladi? Bularning hammasini Rasululloh sollallohu alayhi vasallam o‘z so‘zlari va amallari bilan mukammal bayon qildilar va sahobai kiromlarga ularni amallarini o‘rgatdilar.

Rasullulloh sollallohu alayhi vasallam vafotlaridan keyin vahiy to‘xtadi. Qur’oni karim va hadisdan boshqa narsa qolmadi. Sahobalar Alloh taoloning Hashr surasining 7-oyatidagi:

وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا

“Rasululloh nimani bersa uni olingiz, va nimadan qaytarsa qaytingiz”, degan buyrug‘iga bo‘ysunib, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlarini mahkam ushlashga harakat qildilar.

Payg‘ambarimiz alayhissalomning hadislari Alloh taoloning kalomi Qur’oni karimdan keyingi ikkinchi mo‘tabar manba hisoblanadi. Bu haqida Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning o‘zlari ham:

تركت فيكم امرين لن تضلوا ما تمسكتم بهما كتاب الله و سنة نبيه

“Sizga ikki narsani qoldirdim. Agar, ularni mahkam tutsangiz, hech adashmaysiz: Allohning Kitobi va Nabiyyining sunnati” (Molik rivoyati), deganlar.

Shu sababdan hadislarning islom jamiyatidagi o‘rni har doim ham yuqori bo‘lib kelgan. Zero, hadislarda islom dinining farz, vojib, sunnat, mustahab, halol, harom, muboh, makruh kabi hukmlar yoritilgan. Undan tashqari har qanday jamiyat uchun zarur bo‘lgan, ma’naviy komil insonlarni tarbiyalashga xizmat qiladigan, yuksak fazilatlarga chorlovchi qoidalar majmuasi ham o‘z ifodasini topgan. Shu aqidadan kelib chiqib aytadigan bo‘lsak, hozirgi paytda ham hadislarning jamiyatimiz uchun tarbiyaviy va amaliy ahamiyati beqiyos hisoblanadi. Mo‘minlar Qur’oni karimning ko‘pgina oyatlarida avvalo, Alloh taologa itoat qilishga amr qilinadi, so‘ngra O‘zining Payg‘ambariga itoat qilishga amr qilinganlar. Alloh taolo aytadi:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ

“Ey iymon keltirganlar Allohga itoat etinglar va Rasuliga itoat etinglar” (Niso, 59-oyat).

Allohga itoat qilish Qur’oni karimdagi buyruq va qaytariqlarga itoat qilish bilan bo‘ladi. Rasuliga itoat esa, u zotning tirikliklarida o‘zlariga itoat etish bilan bo‘lgan bo‘lsa, vafotlaridan keyin esa sunnatlariga amal qilish bilan bo‘ladi. Allohga itoat va Rasuliga itoat qilish alohida-alohida narsa emas, balki bir xil tushuncha ekannini anglash kerak. Chunki Payg‘ambarimiz alayhissalom doimo Alloh itoatida bo‘lganlar. Allohning itoatidan tashqari narsaga hech qachon, hech kimni buyurmaganlar.

Qur’oni karim lafz va ma’no jihatidan Allohning kalomi. Uni Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga yuborgan vahiysi. Sunnat va hadis esa mohiyatan Payg‘ambarimiz alayhissalomning shaxsiy fikrlari emas balki, Allohdan nozil bo‘lgan vahiylarning u zotning iboralari bilan taqdim etilishi hisoblanadi.

Islomning birinchi kunidan boshlab musulmonlar har bir katta-yu kichik narsani Payg‘ambarimizidan ola boshladilar. Ular ilohiy dastur – Qur’oni karim oyatlaridan tortib hojatxonada qanday o‘tirishgacha bo‘lgan narsalarni qabul qilib olar edilar.

Muhammad sollallohu alayhi vasallamning muborak hayotlarining hech bir lahzasi sahobalarning diqqat-e’tiborlaridan chetda qolmas edi. Chunki u zotning og‘izlaridan chiqqan har bir so‘z, o‘zlaridan sodir bo‘layotgan har bir harakat shariat hukmi, o‘rnak, hikmat va nasihatdan iborat edi. Dunyo tarixida hayoti bunchalik ochiqchasiga ommaviy ravishda o‘rganilgan shaxs yakkayu yagona Muhammad sollallohu alayhi vasallam bo‘lganlar. U Zotningng hatto o‘ta nozik va xos hayotlari bugungi kun atamasi bilan aytganda shaxsiy oilaviy hayotlari ham to‘laligicha o‘rganilib rivoyat qilingan. Chunki islom dini mukammal din bo‘lgani sababidan inson hayotining barcha sohalarini qamrab olgan. Bularning hammasi Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning shaxsiy o‘rnaklari bo‘lgan.

Bir so‘z bilan aytganda, u zot Qur’oni karimni o‘z shaxslarida tatbiq qilib, insonlarga ko‘rsatishlari kerak edi. Shuning uchun ham sahobai kiromlar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning ortlaridan uzluksiz birga yurishar, u zotdan sodir bo‘lgan har bir narsani o‘ta aniqlik bilan yodlab olishar va rivoyat qilishar edi. Hatto o‘z ishlari bilan mashg‘ul bo‘lgan vaqtlarida boshqa kishilardan Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning huzurlarida e’tibor bilan turishni, u zotdan sodir bo‘lgan narsalarni yaxshilab o‘zlashtirib olishni iltimos qilar edilar. Qaytib kelganlarida esa darhol o‘zlari tayinlab ketgan odamlaridan so‘rab, o‘rganib olar edilar. Umar roziyallohu anhu o‘z qo‘shnilari bilan kelishib olib navbat ila Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam huzurlarida turishlari haqida u kishining o‘zidan rivoyat qilinganligi ma’lum va mashhur. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan zarracha narsa ham sahobalarning e’tiboridan chetda qolgan emas. Buni dushmanlar ham tan olganlar. Hijratning oltinchi yili Hudaybiya hodisasida Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam boshchiligida bir ming to‘rt yuz sahobai kiromlar Madinai munavvaradan ehrom bog‘lab Ka’batullohni tavof qilib, umra qilmoqchi bo‘lib yo‘lga chiqadilar. Hudaybiya degan joyda turib qolganlarida mushriklardan vakil bo‘lib kelgan va Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam bilan muzokara olib borgan kishilardan biri o‘z qavmiga qaytib borib: “Allohga qasamki, hech kim Muhammadni sheriklari hurmat qilgandek hurmat qilmaydi. U tuflasa tufugi yerga tushmayapti, sahobalari qo‘llari ila ilib olmoqdalar”, deb aytgan edi.

Mushrikning ta’biricha tufugi yerda qolmagan zotning gap-so‘zlari, va’z-nasihatlari, hukmu vasiyatlari yerda qolarmidi?! Ularning hammasi nihoyatda katta e’tibor va aniqlik bilan o‘rganilgan. Ta’kidlash lozimki, sahobalar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan narsalarni hoyu havas yoki bilim, madaniy saviya kabilar uchun qabul qilmaganlar. Balki Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan har-xil hukmlarga amal qilishni ko‘zlab qabul qilganlar. Qolaversa, ularni boshqalarga ham yetkazib, amalga chorlashni maqsad qilganlar.

Oybek Hoshimov,
Hadis ilmi maktabi o‘qituvchisi.