Sayt test holatida ishlamoqda!
01 Iyul, 2025   |   6 Muharram, 1447

Toshkent shahri
Tong
03:09
Quyosh
04:54
Peshin
12:32
Asr
17:41
Shom
20:04
Xufton
21:41
Bismillah
01 Iyul, 2025, 6 Muharram, 1447

Islom banklari faoliyati

04.06.2018   16028   10 min.
Islom banklari faoliyati

Bugungi kunda islom banklarida an’anaviy bank operatsiyalarining deyarli barchasi, ya’ni depozit, kredit, akkreditiv, hisob-kitob, to‘lov operatsiyalari amalga oshiriladi.

Bugungi kunda jahonning 40 dan ziyod mamlakatida islom banklari faoliyat yuritmoqda. «SarIa...» xalqaro banklar reyting agentligining 2000 yil ma’lumotlariga ko‘ra, hozirda islom banklarining aktivlari 160 mlrd. dollardan oshib ketgan. Klassik g‘arb bank tizimi o‘ziga xos inqirozni boshidan kechirayotgan bir paytda shariat ahkomlari asosida muvaffaqiyat bilan ish yuritayotgan nisbatan yosh banklar tajribasini o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi.

Bankir va olim Kris Barlton o‘zining «Rivojlanayotgan bozorlardagi banklar» asarida islom banklari faoliyatini har tomonlama tahlil qilgan. Uning tahliliga ko‘ra islom banklari kapitali yiliga 10—15 foiz sur’at bilan o‘smoqda. Bu esa moliya sohasida juda yuqori ko‘rsatkich hisoblanadi.

Kuzatilayotgan yana bir tendensiya xususida ham to‘xtalib o‘tish joiz. So‘nggi paytlarda ko‘pgina g‘arb banklari dunyoning turli mamlakatlarida o‘zlarining islomiy sho‘balarini ochmoqdalar. «Cheyz Manxetten», «Goldmen Saks», «Ay — En — Dji», «Nomura Sekyuritiz», «Djey Pi Morgan» va boshqalar shular jumlasidandir. Amerikaning mashhur banklaridan «Sitibank» maxsus islom fondlari uchun 1 mlrd. dollar mablag‘ ajratishi ham moliya bozorida islom banklarining roli tobora oshib borayotganligidan dalolatdir.

Bugungi kunda islom banklarida an’anaviy bank operatsiyalarining deyarli barcha operatsiyalarini amalga oshirmoqda. Ular sanoat, agrar sektor, tijorat va xizmat ko‘rsatish sohalariga katta mablag‘lar investitsiya qilmoqda.

Mazkur banklar quyidagi tamoyillar asosida faoliyat yuritadi.

  1. Mushoraka— sherikchilik asosida, ya’ni bank va tadbirkor tomonidan loyihani birgalikda amalga oshirish.

Islom banklarida amalga oshiriladigan bank operatsiyalarining mushoraka turida bank moliyalashtirishdan ko‘zlagan maqsad muayyan foiz olish emas, balki olinishi kerak bo‘lgan foydada ishtirok etishdir.

Mushorakada olingan foyda quyidagicha taqsimlanadi:

— foydaning bir qismi ish haqi, boshqaruv yoki loyihani amalga

oshirishdagi boshqa ishtiroki uchun sherikka ajratiladi;

— foydaning qolgan qismi esa sheriklar, ya’ni bank va tadbirkor o‘rtasida loyihaga tikilgan mablag‘ning nisbatiga ko‘ra proporsional ravishda taqsimlanadi,

Biroq, shuni ta’kidlash joizki, ish natijasi zarar bilan yakunlansa, u ham sheriklar o‘rtasida moliyalashtirishdagi ishtirokiga ko‘ra proporsional ravishda taqsimlanadi.

Tadbirkor loyiha tashabbuskori bo‘lgani bois, menejmentni o‘z qo‘liga oladi. Bank esa shartnomaga qat’iy rioya qilgan holda loyihaning bajarilishini nazorat qilib boradi. Bu bilan u o‘zi va sherigi tomonidan ish uchun tikilgan kapitalni himoya qiladi.

Mushoraka bo‘yicha kapital, albatta, ikki tomondan qo‘yilmog‘i lozim. Lekin, shuni ta’kidlash joizki, tomonlar kapitalining teng bo‘lishi shart emas. U turli nisbatda qo‘yilishi mumkin. Investitsiya qilinayotgan mablag‘ erkin aylanadigan bo‘lishi va eng muhimi, uning manbai ma’lum bo‘lmog‘i lozim. Mushoraka shartnomasi sheriklarning bir-biriga bo‘lgan to‘liq ishonchiga asoslanadi. Shirkat mablag‘ini begona - uchinchi shaxs manfaatiga ishlatish yoki pul mablag‘larini boshqarishni uchinchi shaxsga, topshirish, shuningdek, kompaniya mablag‘larini o‘zining shaxsiy mablag‘lari bilan aralashtirib yuborish, umumiy mablag‘ni qarzga berish yoki kafolat sifatida qo‘yish mumkin emas.

Bank talabgor tadbirkorlar ichidan sherik tanlashda uning nafaqat professional mahorati, balki uning axloqiy jihatlarini ham inobatga oladi.

  1. Mudoraba— ishonch asosida moliyalashtirish. Ushbu bank operatsiyasi turining mohiyati shundaki, bunga ko‘ra tomonlarning biri sarmoya qo‘yuvchi va ikkinchi taraf ish yurituvchi sifatida faoliyat yuritadi. Demak, bank loyihani to‘liq moliyalashtiruvchi bo‘lsa, tadbirkor loyihani bevosita amalga oshiruvchi hisoblanadi.

Islom banklarida amalga oshiriladigan operatsiyalarning mudoraba turi musulmon aholi o‘rtasida keng tarqalgan asosiy xo‘jalik yuritish tamoyilini o‘zida aks ettiradi. Muomaladan xoli yoki bo‘sh sarmoyaga ega bo‘lgan shaxs uni o‘zi xohlagan sohaga yoki bir paytning o‘zida turli sohalarga yo‘naltirishi mumkin. Bunda ikkinchi taraf sarmoyani tasarruf etuvchi, ya’ni loyihani amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha tashkiliy va boshqaruv ishlariga mutasaddi shaxs sifatida muomalaga kirishadi.

Mudoraba shartnomasiga ko‘ra foyda taraflar o‘rtasida oldindan kelishilgan nisbatda taqsimlanadi.

Shariat nuqtayi nazaridan mudoraba moliyaviy vositalarni ishlab chiqarish omillariga aylantirishning halol va qonuniy yo‘li hisoblanadi. Bunda turli imkoniyatga ega bo‘lgan xo‘jalik subyektlari birikib, ijtimoiy foyda keltiruvchi xayrli amal bilan shug‘ullanadilar.

Mudorabada 3 ta iqtisodiy kategoriya amal qiladi: kapital, mehnat, foyda. Bunda kapital pul yoki natural shaklda bo‘lishi mumkin. Shartnoma tuzilayotgan vaqtda kapitalning hajmi va manbai ma’lum bo‘lishi, shuningdek, u boshqa bank operatsiyalariga jalb etilmasligi lozim.

Loyihani amalga oshirish uchun sarflangan mehnatga haq foyda hisobidan to‘lanadi. Mexnatga haq to‘lab bo‘lingandan so‘ng qolgan mablag‘ sof foyda bo‘lib, u sheriklar o‘rtasida shartnomada kelishilgan nisbatda bo‘linadi.

Xuddi mushoraka singari mudoraba shartnomasida ham loyiha bank tomonidan sinchkovlik bilan bosqichma — bosqich o‘rganiladi. Ushbu shartnoma turida ham talabgorning nafaqat moliyaviy ahvoli, balki uning axloqiy jihatlariga ham asosiy e’tibor qaratiladi.

Bank tomonidan loyihaning bajarilishi ustidan doimiy va qattiq nazorat o‘rnatiladi. Agar loyihani amalga oshiruvchi tomonidan yo‘l qo‘yilgan xato yoki e’tiborsizlik oqibitida zarar ko‘riladigan bo‘lsa so‘zsiz, ushbu zararni qoplash ish yurituvchi zimmasiga yuklatiladi. Ana shunday vaziyatlarni nazarda tutgan holda islom banklari talabgordan ma’lum qiymatga ega bo‘lgan mulkni garov sifatida qo‘yishni talab qilishi mumkin.

  1. Murobaha— tijorat operatsiyalarini moliyalashtirish. Islom banklari opretsiyalarining ushbu turida bank muayyan tijorat operatsiyasini moliyalashtiradi va shartnomada ko‘rsatilgan foydaga ega bo‘ladi. Bunda mijoz buyurtmasiga ko‘ra tovar bank tomonidan xarid qilinadi. So‘ngra bank ushbu tovarni shartnomada ko‘rsatilgan ustama narx bilan mijozga sotadi. Ushbu ustama narx bankning foydasi hisoblanadi.
  2. Ijor— Ijara operatsiyasi. Bank operatsiyasining ijor turiga asosan tadbirkor ko‘chmas mulk yoki ishlab chiqarish vositasini bankdan ijaraga oladi. Islom banklarining ushbu operatsiyasi bugungi kundagi an’anaviy banklarning lizing operatsiyalariga o‘xshash bo‘lib, u bank va tadbirkor o‘rtasida tuzilgan shartnomaga asosan amalga oshiriladi.
  3. Ijor va iqtino— sotib olish huquqi bo‘lgan ijara. Bank va mijoz o‘trasida tuzilgan ushbu shartnomaga ko‘ra, bank tomonidan ijaraga berilgan ko‘chmas mulk yoki ishlab chiqarish vositasi ijara muddati tugagach mijozning mulkiga aylanadi. Albatta, bunga qadar ijara obyektining kelishilgan narxi belgilangan muddat ichida to‘lab bo‘lingan bo‘lishi kerak. An’anaviy banklar ham lizing operatsiyalarini amalga oshirishda mijozga ijara muddati tugagach, sotib olish huquqini beradi.
  4. Zakot— Moli nisobga yetgan davlatmand musulmonlardagi kambag‘allar haqi.

Bank tomonidan zakotlarni jamlash uchun Zakot uyi tashkil etiladi. O‘z navbatida bank Zakot uyiga tushgan mablag‘larni kambag‘allar turmush ahvolini yaxshilashga, ularni ijtimoiy jihatdan muhofaza qilishga va boshqa jamoat manfaatidagi ishlarga safarbar qiladi. Zakot uylari zakot to‘lovchilardan tashqari barcha turdagi xayriya va ehsonlarni qabul qilib, ularni aholining muhtoj qatlamlariga yetkazish uchun xizmat qiladi.

  1. Al-Qard al-Hasan— foizsiz qarz.

Islom banklari jismoniy va yuridik shaxslarga ma’lum muddatga foizsiz qarz berishi mumkin. Ushbu qarz asosan ijtimoiy ahamiyatga molik loyihalarni amalga oshirish uchun (masalan, zavod, fabrika, yo‘l va ko‘priklar qurish) uchun ajratiladi. Ayrim hollarda, ma’lum obyektiv sabablarga ko‘ra qarzdor shaxs yoki tashkilot olingan mablag‘ni qaytara olmasa, bank uni zakot fondi hisobidan qoplab berishi mukin.

Shunday qilib islom banklari o‘z mijozlariga yuqoridagi operatsiyalarni amalga oshirish uchun uch xil foizsiz hisob (schot)ni taklif qiladi:

  1. Joriy hisob.Bu foiz stavkasi qo‘yilmaydigan chek va jamg‘arma hisobi bo‘lib, bunda bank mijozlardan qo‘yilma va depozitlar bo‘yicha xizmat ko‘rsatgani uchun muayyan to‘lov olishga haqlidir. Agar mamlakatda inflyatsiya jarayoni kuzatilayotgan bo‘lsa, hisob raqamidagi pul mablag‘lariga indeksatsiya asosida muayyan miqdordagi pul kompepsatsiya sifatida to‘lanadi.
  2. Investitsion hisob.Ushbu hisob turi bo‘yicha mijozlar turli operatsiyalar vositasida o‘z mablag‘larini istiqbolli loyihalarga investitsiya qilishlari mumkin. Albatga, bunda foyda va zarar, yuqorida aytib o‘tilgandek, bank va mijoz o‘rtasida shartnomaga ko‘ra taqsimlanadi.
  3. Kredit xisobi.Islom banklari mazkur hisob orqali talabgor tadbirkorlarga hamda aholining muhtoj qatlamlariga foizsiz qisqa muddatli yoki uzoq muddatli qarz (kredit) beradi.

Bunda davlatmand musulmonlar o‘z ehtiyojlaridan holi bo‘lgan bo‘sh mablag‘larini bankning kredit hisobiga qisqa yoki uzoq muddatli depozit sifatida qo‘yadilar. Bank ushbu mablag‘larni kelishilgan muddatda to‘lig‘icha qaytarishni kafolatlaydi.

«Islomiy bank va moliyalar kitobi» asosida

Andijon viloyati Marhamat tumanidagi

“Bozor boshi” jome masjidi mutavallisi

Muzaffarxon SHOJALILOV

tayyorladi

Maqolalar
Boshqa maqolalar

Ahli ayolga qilingan nafaqa sadaqadir

30.06.2025   4105   7 min.
Ahli ayolga qilingan nafaqa sadaqadir

Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.

 

عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ مُغَفَّلٍ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «نَفَقَةُ الرَّجُلِ عَلَى عِيَالِهِ صَدَقَةٌ».

Abdulloh ibn Mug‘affaldan rivoyat qilinadi: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Kishining ahli ayoliga qilgan nafaqasi sadaqadir», dedilar.

Sharh: Darhaqiqat, ahli ayolga nafaqa qilish sadaqadir. Chunki bunda kishi vojib ibodatni ado etadi. Zotan, shariat hukmi bo‘yicha ahli ayolning nafaqasi vojibdir. Bu Alloh taoloning amridir. Shariatda ko‘rsatilgan amalni Allohning amrini bajarish niyati bilan qilish Alloh taoloning yo‘lida qilingan ish bo‘ladi. Shuning uchun o‘z ahli ayolimga bersam, sadaqaning savobidan mahrum bo‘laman, degan tushuncha noto‘g‘ridir. Aksincha, yaxshi niyat bilan, shariatning buyrug‘ini, Alloh taoloning hukmini ado etyapman, ahli ayolimning nafaqasi menga vojibdir, shuni haloldan ado etaman, deb harakat qilgan kishi ahlining nafaqasi tufayli ulug‘ ajrlarga erishadi.
 

عَنِ الْحَسَنِ يَرْفَعُ الْحَدِيثَ قَالَ: «إِذَا أَنْفَقَ الرَّجُلُ عَلَى أَهْلِهِ مِنْ غَيْرِ إِسْرَافٍ وَلَا إِقْتَارٍ كَانَتْ نَفَقَتُهُ بِمَنْزِلَةِ النَّفَقَةِ فِي سَبِيلِ اللهِ».

Hasandan rivoyat qilinadi: «Kishi ahli ayoliga isrof ham qilmay, juda siqib ham qo‘ymay nafaqa qilsa, Allohning yo‘lidagi nafaqa o‘rnida bo‘ladi».

Sharh: Ahli ayolga, ya’ni qaramog‘idagilarga qilingan nafaqada isrof qilish ham, xasislik qilish ham durust emas. Balki o‘rtacha, bir me’yorda nafaqa qilib borish Allohning yo‘lidagi nafaqa bo‘ladi.

Ahli ayolning nafaqasida isrofga yo‘l qo‘yish barcha holatlardagi isrof kabi noshar’iy ish hisoblanadi. Shu bilan birga, bu ish ahli ayolning haddidan oshishiga, odobsizliklarga qo‘l urishiga sabab bo‘lib qolishi ham mumkin.

Ahli ayolning nafaqasini siqib qo‘yish baxillikning yorqin namunasidir. Bu nafaqadagi kishilarning haqqini poymol qilishdir.

Barcha ish va holatlardagi kabi, bu ishda ham o‘rtacha bo‘lish ma’qul. Zotan, dinimiz vasatiylik – o‘rtacha yo‘l tutish dinidir.


Alloh taolo Furqon surasida aytadi: «Infoq qilganlarida isrof ham, xasislik ham qilmaslar, bu ikkisi o‘rtasida mo‘tadil bo‘lurlar» (67-oyat).

Arab tilida «infoq» – «nafaqa» iboralari mol-pul sarflash ma’nosini anglatadi. Bizda «birovga sadaqa qilish», «ehson qilish» ma’nosida ishlatish odat tusiga kirib qolganligi oyatni noto‘g‘ri tushunishga, xayr-ehson, sadaqa qilganda mo‘tadil bo‘lishi kerag-u, boshqa vaqtlarda nima qilsa, o‘zi biladi, degan xayolga olib kelmasligi lozim.

Musulmon kishi mol-pul sarflashda doimo mo‘tadil bo‘lishi kerak. Mol-dunyoni hech qachon isrof ham qilmasligi va haddan tashqari xasis bo‘lib, zarur joyga va kerakli miqdorda sarflashdan bosh tortmasligi ham kerak.

Islomda shaxsiy mulkchilikka keng yo‘l ochib qo‘yilgan. Shu bilan birga, kishilarga shaxsiy mulklarini havoyi nafslariga binoan tasarruf qilishlariga ham yo‘l qo‘yilmaydi. Avvalo, bu mulkni gunoh ishlarga, harom-harishga ishlatish man qilingan.

Shuningdek, mol-mulkni behuda sarflashga «isrof» degan nomni berib, musulmonlar isrofdan qaytarilgan. Mol-mulkini behuda, noo‘rin sarflaydigan odam «safiyh» – esi past deyiladi. Kim safiyh bo‘lsa, mahkamaning hukmi ila uning mol-mulki muzlatib qo‘yiladi. Kerak bo‘lganida, ma’lum miqdori beriladi, qolgani saqlab turiladi.

Shu bilan birga, o‘ta xasis odamga qarshi chora ham ko‘riladi. Bola-chaqasidan, nafaqasidagilardan qisib, ularga haqlari darajasida sarf qilmasa, mahkama ularning haqlarini olib beradi.


Isrofgarchilik va xasislikni tanqid etib, qoralovchi ko‘plab hadislar kelgan.

عَنْ أَبِي الْمُخَارِقِ قَالَ: خَرَجَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِي غَزَوةِ تَبُوكَ فَطَلَعَتْ نَاقَتُهُ، فَقَامَ عَلَيْهَا سَرِيعًا، فَمَرَّ بِهِ رَجُلٌ، فَقَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ: مَا رَأَيْنَا كَالْيَوْمِ رَجُلًا أَجْلَدَ وَلَا أَقْوَى لَوْ كَانَ فِي سَبِيلِ اللهِ. فَقَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «إِنْ كَانَ يَسْعَى عَلَى صِبْيَةٍ صِغَارٍ فَهُوَ فِي سَبِيلِ اللهِ، وَإِنْ كَانَ يَسْعَى عَلَى وَالِدَيْهِ فَهُوَ فِي سَبِيلِ اللهِ، وَإِنْ كَانَ يَسْعَى عَلَى نَفْسِهِ لِيُغْنِيَهَا فَهُوَ فِي سَبِيلِ اللهِ، وَإِنْ كَانَ يَسْعَى رِيَاءً وَسُمْعَةً فَهُوَ لِلشَّيْطَانِ».

Abul Muxoriqdan rivoyat qilinadi:

«Nabiy sollallohu alayhi vasallam Tabuk g‘azotiga chiqdilar. Tuyalari kelib qoldi. Unga tezda mindilar. Shunda oldilaridan bir kishi o‘tib qoldi. Hamma o‘sha kishiga qaradi. Shunda sahobalardan biri u zotga: «Bugungiga o‘xshash baquvvat, chapdast odamni hech ko‘rmagan edik. Qani endi u Allohning yo‘lida bo‘lsa», dedi.

Shunda Nabiy sollallohu alayhi vasallam: «Agar u o‘zining kichik bolalari uchun urinayotgan bo‘lsa, Allohning yo‘lidadir. Agar u ota-onasiga yaxshilik qilish uchun urinayotgan bo‘lsa, Allohning yo‘lidadir. Agar u o‘zining behojatligi uchun urinayotgan bo‘lsa, Allohning yo‘lidadir. Agar riyo va xo‘jako‘rsin uchun urinayotgan bo‘lsa, shaytonning yo‘lidadir», dedilar».

Sharh: Demak, mo‘min-musulmonlar riyokorlikdan, xo‘jako‘rsinchilikdan, falonchi gapiradi, pistonchi kuladi, falonchini qoyil qilib qo‘yay, kabi bandaning rioyasini qilishdan mutlaqo uzoq bo‘lishlari, hazir bo‘lishlari kerak. Balki har bir ishni sof niyat bilan, shariatda ko‘rsatilganidek, Alloh taolodan savob umidida ado etish lozim ekan. Shunda ham hojati ravo bo‘ladi, ham murod-maqsadiga yetib, boshqalarni xursand qiladi, eng muhimi, Allohning yo‘lida amal qilgan inson darajasiga ko‘tariladi.

Ushbu hadisi sharifdan olinadigan foydalar:

1. O‘zining kichik bolalari uchun urinayotgan odam Allohning yo‘lida urinayotgan shaxs ekani.
2. Ota-onasiga yaxshilik qilish uchun urinayotgan odam Allohning yo‘lida urinayotgan shaxs ekani.
3. O‘zining behojatligi uchun urinayotgan odam Allohning yo‘lida urinayotgan shaxs ekani.
4. Riyo va xo‘jako‘rsin uchun urinayotgan odam shaytonning yo‘lida urinayotgan shaxs ekani.

قَالَ شُعْبَةُ: فَقُلْتُ لِعَدِيٍّ: عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ؟ فَقَالَ: عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «إِذَا أَنْفَقَ الرَّجُلُ عَلَى أَهْلِهِ نَفَقَةً يَحْتَسِبُهَا كَانَتْ لَهُ صَدَقَةً».

Shu’badan rivoyat qilinadi:

«Adiyga: «Nabiy sollallohu alayhi vasallamdanmi?» dedim.

«Ha, Nabiy sollallohu alayhi vasallamdan. U zot: «Qachon kishi ahliga savob umidida nafaqa qilgan bo‘lsa, uning uchun sadaqadir», dedilar», dedi».

Sharh: Ahliga, qaramog‘idagilarga savob umidida, bu Allohning hukmi, shariatning buyrug‘i, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning ko‘rsatmalari, bu menga vojib, degan niyatda va albatta, halol-pok yo‘l bilan topilgan moldan qilingan nafaqa sadaqa o‘rniga o‘tib, ulkan ajr-savoblarga sabab bo‘lishi shubhasiz haqiqatdir.

«Yaxshilik va silai rahm» kitobi 1-juz