O`zbekiston musulmonlari idorasi

Zakot–mol-mulk poklovchisi

04.04.2018 10710 7 min.

Zakot – Islom dinining besh asosiy ruknidan biri (iymon va namozdan keyingi uchinchisi). Shu bilan birga u Islomning ijtimoiy ruknlari sirasiga kiradi. Chunki Alloh Taolo Tavba surasining 11-oyatida shunday marhamat qiladi:

فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآَتَوُا الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ

Ya’ni, “Agar tavba qilsalar, namozni qoim qilsalar va zakot bersalar, bas ular dindagi birodarlaringizdir”. Ushbu oyatdan kelib chiqib, ilk Islom davrida kishi zakot berish bilan jamiyat hayotiga kirib kelgan. U orqali birodarlik huquqiga, ana shu jamiyatga tegishlilik huquqiga haqli bo‘lgan.

Zakot – Allohdan bo‘lgan farz. Lekin u jamoalarga umumiy tarzda farz qilinmagan. Zakotni ana shu jamoalardan Alloh va Oxirat kunidan umid qiluvchisi ado etadi. Oxiratga ishonchi zaif, qalbida molga bo‘lgan muhabbati Allohga bo‘lgan muhabbatdan ustun kimsalar uni tashlab qo‘yadilar, befarq munosabatda bo‘ladilar. Shunday bo‘lsada, Arab xalifaligida insonlar molidan zakot olishni davlat o‘z zimmasiga olgan.

Davlat nega insonlarga farz qilingan ibodatga mas’ul bo‘lishi kerak, axir mol ularniki-ku, nima uchun zakotga ajratilgan mollarini o‘zlari berishmagan? Sababi Alloh Taolo zakot beriladigan toifalarni zikr eta turib, ular safiga “sadaqa ishida ishlovchilarga” deb, zakot yig‘uvchilarga ham zakotdan tayin qildi. Ya’ni Alloh Taolo maxsus shaxslarni muayyan vazifaga – insonlar molidan zakot berishga tayinladi va ularni “والعاملين عليها” (“uning ishida ishlovchilar”) deb atadi.

Rasululloh sollollohu alayhi vasallam davrida zakot Qur’onda keltirilgan ko‘rsatmalarga amal qilinib olingan. U zot sollollohu alayhi vasallam Muoz ibn Jabal roziyallohu anhuni Yamanga jo‘natayotganlarida: “Sen ularga Alloh boylarining mollaridan olinib, kambag‘allariga qaytadigan sadaqa farz qilganini o‘rgat. Mollarining yaxshisini olishdan hazir bo‘l. Mazlumning duosidan qo‘rq, chunki uning va Allohning orasida hijob – parda bo‘lmaydi”, deb aytganlar. Shayxulislom Hofiz ibn Hijr hazratlari: “Bu hadis shunga dalolat qiladiki, imom, ya’ni boshliq – zakotni yo o‘zi yo noibi yig‘uvchi va uni sarflovchi shaxs. Ulardan kim buni ma’n qilsa, undan qahr yetadi”, deganlar.

Hadisi shariflarda Rasululloh sollollohu alayhi vasallamning zakot yig‘ish, uni yozib borish, sarflash ishlariga ko‘maklashgan sahobai kiromlar zikr etilgan:

– Sahihaynda Abu Hurayra roziyallohu anhudan qilingan hadisda Umar roziyallohu anhu;

– Abu Dovud rivoyatida Abu Mas’ud roziyallohu anhu elchi qilib yuborilganligi keltirilgan;

– Ahmad rivoyatida Huzayfa roziyallohu anhu;

– Uboda ibn Somit roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda Bani Mustalaq qabilasiga – Valid ibn Uqba yuborilgani aytilgan;

– Amr ibn Os roziyallohu anhu – Fazoraga;

– Zahhok ibn Sufyon Kiloniy – Bani Kilobga;

Bundan tashqari Rasululloh sollollohu alayhi vasallam arab orollaridan boshqa iqlimlarga ham elchilarini jo‘natganlar:

– Muhojir ibn Umayya – Sanoga;

– Ziyod ibn Labid – Hazromavtga;

– A’lo ibn Hazramiy – Bahraynga;

– Ali roziyallohu anhu – Najronga borishgan.

Rasululloh sollollohu alayhi vasallamning zakotdagi kotiblari – Zubayr ibn Avvom roziyallohu anhu edi. Agar u kishi yo‘q bo‘lsalar yoki uzrli sabablari bo‘lsa, Jahm ibn Sult va Huzayfa ibn Yaman roziyallohu anhumalar yozishgan.

Kelgan maktublarni ba’zi sahobalar tarjima qilishgan. Bu vazifani Huzayfa ibn Yaman, Arqam ibn Abularqam, Xolid ibn Sa’d roziyallohu anhumlar bajarganliklari rivoyat qilinadi. Tabariy rivoyatida Rasululloh sollollohu alayhi vasallam Ikrima ibn Abu Jahl roziyallohu anhuni vafot etgan yillari Havozin qabilasiga jo‘natib, ularning maktubini tarjima qildirganliklari aytilgan.

Nabiy sollollohu alayhi vasallam zakot yig‘uvchilarga mollarning egalari bilan muomala qilishni, doimo ularga yumshoq bo‘lishni, Allohning haqqida e’tiborsizlik qilmasdan ularga yengillik qilishni o‘rgatar edilar.

Jarir ibn Abdullohdan rivoyat qilinadi: “A’robiylardan bo‘lgan kishilar guruhi Rasululloh sollollohu alayhi vasallam oldilariga kelib: “Zakot yig‘uvchilar bizlarga kelib zulm qilishyapti,” deyishdi. Rasululloh sollollohu alayhi vasallam ularga: “Zakot yig‘uvchingizdan rozi bo‘ling”, dedilar”.

Anas roziyallohu anhudan qilingan rivoyatda bir kishi Rasululloh sollollohu alayhi vasallam oldilariga kelib: “Agar men zakotni sizning elchingizga bersam, Alloh va Uning Rasuliga berishdan xalos bo‘lamanmi? (Ya’ni, shu kifoya qiladimi?)”, dedi. Ular: “Ha, Alloh va Uning Rasuliga uni berishdan xalos bo‘lasan, senga ajr bo‘ladi, uni o‘zgartirganga esa gunoh bo‘ladi”, dedilar.

Bu holat Rasululloh sollollohu alayhi vasallam davrlarida o‘zgarmay keldi. Hulofai roshidinlar davrida ham bu an’ana davom etdi. Imom Bayhaqiy Abu Bakr va Umar roziyallohu anhumalar zakot yig‘ish uchun odam yuborganliklarini rivoyat qilgan. Shofe’iy rahmatullohi alayh ham yuqoridagi hadisni rivoyat qilarkanlar, ular hech qaysi yili buni kechiktirmaganlarini ziyoda qilganlar. Abu Bakr roziyallohu anhu o‘z davrlarida “Muhammad o‘ldi, endi zakot bermaymiz!” deganlarga qarshi kurash ochganlar.

Umar roziyallohu davriga kelib Islom sarhadlari ancha kengaygan, musulmonlar ortgan. Ular ham yuqoridagi an’anani davom etganlar hamda zakot va o‘ljalar yig‘ish uchun maxsus davlat xazinasini – Baytul molni tashkil etganlar. U zot faqatgina Ramoda yili (Madinada qurg‘oqchilik va ochlik bo‘lgan yil) holat taqozosiga ko‘ra zakot olishni kechiktirganliklari rivoyat qilingan.

Alloh va Uning Rasuli insonlarga zakotlarini ularga boshliq kishiga topshirishni buyurgan. Ibn Umar roziyallohu anhuma: “Zakotlaringizni Alloh sizga boshliq qilgan kishiga topshiring, garchi u xamr ichsa ham. Kim yaxshilik qilsa o‘ziga yaxshi, kim gunoh qilsa, o‘ziga zarar”, deb aytganlar.

Sahl ibn Abu Solih otasidan rivoyat qiladi: “Mening molim zakot nisobiga yetgan edi. Sa’d ibn Abu Vaqqos, Ibn Umar, Abu Hurayra, Abu Said Hudriy roziyallohu anhumlardan ularni taqsimlaymi yoki sultonga beraymi, deb so‘radim. Ularning barchalari menga sultona berishimni buyurishdi. Men “Bu sultonning nima qilayotganini ko‘ryapsizku,” dedim. (U vaqtda hokimiyat Umaviylarda edi). Ularning barchalari: “Ha, uni sultonga beraver”, deyishdi va hech birlari ixtilof qilishmadi”.

Shunday qilib, Alloh Taoloning bandalariga farz etib joriy etgan zakotni yig‘ishni Islom dini qay darajada tartibga solgani haqida qisman ma’lumotga ega bo‘ldik. Qodir Alloh barchamizni zakot beruvchi va shu orqali najot topuvchi bandalaridan bo‘lishimizni muyassar aylasin!

Yusuf Qarzoviyning “Zakot fiqhi” kitobi asosida

Xadichai Kubro ayol-qizlar islom bilim yurti

mudarrisasi Kenjaboy GULRUX

tayyorladi

O‘MI Matbuot xizmati

Fiqh

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Tabiat ham Sizni halok etmasin

20.06.2025 9492 6 min.

Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.

Tong sahar to‘rt muchamizning sog‘, oilamiz tinch, tashqarida hech qanday xavfning xatarisiz uyg‘onish biz har doim ham e’tibor beravermaydiganimiz, shukrini ado etishni esimizdan chiqaradiganimiz ne’matlar sirasiga kiradi. Go‘yo asli shunday bo‘lishi kerakdek yashayveramiz. Yana bir tur ne’matlar borki, bizning e’tiborimizdan chetda. Bularga suv, havo kabi biz qadrlamaydigan, lekin bular bo‘lmasa, bir soat ham yashay olmaydigan ehtiyojlarimiz kiradi.

Bu ne’matlarning shukrini ado etmaslik, ya’ni qadriga yetmaslik oqibati nimalarga olib kelishi bugungi kunda namoyon bo‘lyapti. Pala-partish foydalanish sabab Orol dengizining qurishi nafaqat mintaqamizning, balki butun dunyoning muammosiga aylanib ulgurganiga ancha bo‘ldi. Biz uchun tekinga berib qo‘yilgan bu bebaho ne’matni qadrlamaslik orqasidan bugun insoniyat jiddiy muammolar qarshisida turibdi. Alloh taolo O‘zining kalomida berilgan ne’matlarni qadrlashni ta’kidlab, «Yeb-ichinglar, ammo isrof qilmanglar. Chunki U Zot isrof qiluvchilarni sevmas» (A’rof surasi, 31-oyat), deb buyurdi.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam tahorat qilayotgan buyuk sahobalardan biri Sa’d ibn Abu Vaqqos roziyallohu anhuning suvni ko‘proq ishlatayotganini ko‘rdilar va unga: «Hoy Sa’d! Bu qanday isrofgarchilik?!» dedilar. Sa’d ibn Abu Vaqqos roziyallohu anhu: «Ey Allohning Rasuli! Tahoratda ham isrof bo‘ladimi?» dedi. U Allohning ibodati uchun tahorat qilayotganda suvni sal ko‘proq ishlatish isrof sanalmasa kerak, deb o‘ylagan ekan. Shunda u zot alayhissalom: «Ha, hatto oqib turgan daryoning yoqasida bo‘lsang ham», dedilar.

Biz esa «Suv – tekin» degan tushuncha bilan bir paytlar shaharlarimiz, qishloqlarimiz, mahallalarimizda zilol suvga to‘lib oqqan ariq-anhorlarni quritdik. Borlarini chiqindixonaga aylantirdik. Oqibatda ilgari odamlar bemalol ichavergan ariq suvlari hozir hatto qo‘l yuvishga ham o‘ylanib qolinadigan holga keldi.

Yaqin-yaqingacha poytaxtning shimoli-sharq tomonidan ko‘rinib, bahri dilingizni ochgan, xush kayfiyat bag‘ishlagan purviqor tog‘lar bugun ko‘rinmay qolganiga odamlar endi-endi ahamiyat bera boshlashdi. Daraxtlarning kamayishi, avtoulovlarning ko‘payishi, mavjud yashil hududlar qisqarib, o‘rniga rejasiz qurib tashlanayotgan uy-joy ekologiyaga, ona tabiatga ta’sir qilmay qolmadi. Qalin changli parda ortiga yashiringan tog‘lar xuddi bizni yordamga chaqirayotgan, vaqtida chora ko‘rilmasa, og‘ir oqibatlar yuzaga kelishidan ogohlantirayotgandek go‘yo.

Va achinarlisi bu og‘ir oqibatlar o‘zini ko‘rsata boshladi. 60 yillik tajribaga ega IQAir tashkiloti tomonidan tayyorlangan oxirgi yillik hisobotda qayd etilishicha, havoning ifloslanishi oqibatida bir yilda dunyo bo‘yicha 7 million aholi hayotdan bevaqt ko‘z yummoqda, milliardlab inson nafas yo‘llari kasalliklari hamda boshqa og‘ir dardlarga yo‘liqmoqda. IQAir sayti ma’lumotlariga ko‘ra, 2023 yil yakunlari bo‘yicha tuzilgan reytingga muvofiq, O‘zbekiston 134 davlat orasida 23-o‘rinni band etib turganini juda achinarli. Ro‘yxatdagi havosi eng iflos uchlikni Bangladesh, Pokiston va Hindiston egallagan (iqair.com/ru/world-most-polluted-countries).

Surunkali respirator kasalliklarining dunyo bo‘ylab tarqalishi va bu jarayonlarning asoratlarini o‘rgangan bir guruh britaniyalik olimlar inson o‘limiga sabab bo‘layotgan beshta asosiy omillardan biri nafas olish tizimi kasalliklar ekanini ma’lum qilishdi. Tibbiyot sohasiga oid yangiliklarni yoritadigan «The Lancet» nashri e’lon qilgan maqolada 1990–2019 yillarda nafas yo‘llari kasalliklarining tarqalishi 39,8 foizga, ushbu dardlardan vafot etganlar soni esa 28,5 foizga oshgani aytilgan. Bronxial astma eng ko‘p tarqalayotgan surunkali respirator kasallik sifatida qayd etilgan bo‘lib, nafas yo‘llarining kasallanishi, birinchi navbatda, chekish illati, shuningdek, havoning ifloslanishi hamda sanoat ishlab chiqarishining turli xildagi salbiy oqibatlari sabab yuzaga kelmoqda.

Yurtimizdagi maktablarning birida atrof-muhitni asrab-avaylash hamda boshqa ijtimoiy muammolarni bartaraf etish, ularning oldini olishga bag‘ishlangan tadbirda bir o‘quvchi yigit Ona Yerning odamlarga qilgan murojaatini o‘qib bergan edi. Siz ham bu murojaatga bir e’tibor berib ko‘ring-a:

«Ey odamzod, nimalar qilib qo‘yding, nimalar qilyapsan! To‘xta! Bo‘ldi! Yetar endi. Daraxtlarni kesib, qancha o‘rmonlarni yo‘q qilding, havoni, suvni bulg‘atding. Ko‘lu daryolarni quritding. Juda qizib ketdim. Yaratilganimdan beri bunaqa qizimaganman. Hammayog‘imni yondirib, ilma-teshik qilib tashlading-ku! Yana nima istaysan, odamzot?! Shaharlarda tuproq qolmadi! Hammayoqni toshdek beton bilan qoplab tashlading. Mening sabrim cheksiz emas. Zaxiralarim ham tugab boryapti. Meni asramasang, ertaga o‘zing qiynalasan. O‘zingni bos. To‘xta. Atrofga qara! Aql bilan ish tutib, menga ozgina yordam berib yuborsang, u yog‘iga o‘zimni o‘zim tiklab olaman. Yaxshiyam Alloh menga o‘zimni o‘zim sovutish qobiliyatini bergan. Lekin vaziyat shu zaylda davom etaversa, ya’ni tabiat shu tarzda ifloslantirilaversa, tiklanish qobiliyatim ham ish bermay qo‘yishi mumkin. Avvalgi holga qaytishi dargumonu, lekin vaziyatni yaxshi tomonga o‘zgartirish mumkin. Yaxshi insonlar hali bor bu dunyoda. Hammangiz birlashsangiz, qo‘lingizdan ko‘p narsa keladi, Xudo xohlasa».

O‘smir yigitning bu murojaati har birimizga ko‘zingizni oching, vaqt borida imkoniyatlarni ishga soling, deyayotgandek go‘yo...

Alloh hech bir narsani bekor yaratmagan. Har bir o‘simlikning, har bir jonivorning vazifasi bor. Shuningdek, ularning mavjudligi, yashashi bir-biriga chambarchas bog‘liq. Bu zanjirni uzish mumkin emas. Bordiyu hayvonot yoki nabotot olamining bir vakili yo‘q qilinsa, buning oqibati qachondir baribir sezilishi aniq.

Achchiq haqiqat shuki, bor tabiatdagi, ya’ni atrof-muhitdagi ko‘pgina resurslar yo‘qotib bo‘lingan. Ammo o‘sha narsalarning ko‘pini tiklash, qaytarish mumkin. O‘z navbatida, borini saqlab qolish ham juda muhim. Shunday ekan, Alloh bergan buyuk ne’matlar – suv, tuproq, havo, o‘simliklaru jonivorlarga bo‘lgan munosabatimizni o‘zgartiraylik, azizlar. Zero, bizdan keyingi avlod ham ozod va obod yurtda yashashga haqli.

«Hilol» jurnali 8(65)-sonidan