O`zbekiston musulmonlari idorasi

Majduddin al-Ustrushaniy

27.11.2017 8702 13 min.

Jahon fani uchun Movarounnahrda faoliyat olib borgan olimlar qatorida faqihlarning merosini o‘rganish ham katta ahamiyatga ega. Bugungi kunda islom huquqi tarixiy-ma’naviy meros sifatida baholanib, uni ilmiy o‘rganish jarayoni boshlangan. Mazkur jarayonda movarounnahrlik faqihlarning jahon huquqiy tafakkuri taraqqiyotiga qo‘shgan hissasini nechog‘lik ahamiyatli ekanini atroflicha chuqur tadqiq qilish davr talabiga aylandi. Bu borada Markaziy Osiyodagi faqihlar faoliyati, hanafiy mazhabining yurtimizda rivojlanish tarixi hamda uni o‘rganishga bag‘ishlangan ayrim kompleks ishlarni ko‘rsatib o‘tish mumkin. Haqiqatan ham, faqihlarning huquqiy qarashlari faqat ular yashab ijod etgan davr uchungina xos bo‘lib qolmasdan, hozirgi davrda ham o‘z ilmiy qiymatini yo‘qotgan emas. Movarounnahrlik faqihlar islom olamining boshqa mintaqalarida ham e’tirof etilgan bo‘lib, ular tomonidan ta’lif etilgan fiqhiy asarlar hozirgi kunda islom olamining nufuzli ilm dargohlarida huquqshunoslik bo‘yicha asosiy qo‘llanma vazifasini o‘tamoqda. Bu esa o‘z navbatida Movarounnahr fiqh ilmining yuzaga kelishi, rivojlanish bosqichlari, yo‘nalishlari, o‘ziga xos jihatlari va an’analarini o‘rganishga jiddiy yondashuv lozimligini ko‘rsatadi.

Yurtimizda fiqh ilmi rivojlangan markazlarni mintaqaviy jihatdan tadqiq etish o‘ziga xos bir yo‘nalish bo‘lsa, yirik faqihlar hayoti va ilmiy meroslarini maxsus o‘rganish yana bir boshqa sermahsul yondashuv hisoblanadi. Movarounnahrlik yirik faqihlardan biri Majduddin al-Ustrushaniy (577-637/1180-1240 yildan keyin)ning hayoti, ijodi va alloma yashagan davrni ilmiy o‘rganish dolzarb masalalardan biridir.

Movarounnahr mintaqasida fiqh ilmi tarixi va faqihlar faoliyati bo‘yicha O‘zbekistonda va xorijiy davlatlarda qator ilmiy tadqiqotlar olib borildi. Mintaqaning nufuzli markazlaridan biri bo‘lgan Samarqanddagi mazkur ilm rivojini yoritishda asosan uning ko‘zga ko‘ringan vakili Burhonuddin al-Marg‘inoniy hayoti va ijodiga e’tibor qaratiladi. Uning shogirdi Majduddin Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniy faoliyati va ilmiy merosi ham tadqiqotchilar e’tiboridan chetda qolmadi. Bir qator olimlar faqihning tarjimayi holini tarixiy-biografik asarlar ma’lumotlariga tayangan holda bir oz o‘rganganlar. Ammo Majduddin al-Ustrushaniyning o‘z asarlarida berilgan qimmatli avtobiografik ma’lumotlar esa tadqiqotchilar diqqat e’tiboridan chetda qoldi.

Allomaning ko‘p sonli asarlaridan birgina «Jomi’ ahkom as-sig‘or» chop etilgan bo‘lsa-da, u hozirgacha yetarlicha tadqiq qilinmagan. Shuni ham aytish lozimki, ushbu nashrlarni amalga oshirishda ma’lum tekstologik xato va kamchiliklarga yo‘l qo‘yilgan. Bir guruh saudiyalik tadqiqotchilar allomaning «Kitob al-fusul» asaridan muayyan bo‘laklarni ilmiy jihatdan chegaralangan, faqat zamonaviy shariat ilmlari doirasida tahlil etib, tadqiqot olib bordilar. Movarounnahr fiqh ilmi tarixiga bag‘ishlangan umumiy xususiyatdagi tadqiqotlarda Majduddin al-Ustrushaniy hayoti va ba’zi asarlarigina zikr etib o‘tiladi. Ammo yuqorida ko‘rsatilgan ishlarda Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniy hayoti, ilmiy merosi va allomaning Movarounnahr madaniyati tarixida tutgan o‘rni masalalari kompleks ravishda maxsus tadqiq etilmagan.

Allomaning to‘liq nomi Abul-Fath Muhammad ibn Mahmud ibn Husayn ibn Ahmad Majduddin al-Ustrushaniy bo‘lib, u XII asrning oxiri va XIII asrning birinchi yarmida Movarounnahrda yashab, yuksak ilmiy salohiyati bilan fiqh ilmining rivojiga munosib hissa qo‘shgan allomalardan biridir. Olim Ustrushanada tug‘ilib, keyin oilasi bilan Samarqandga ko‘chib o‘tadi va shu yerda ijodiy faoliyat olib boradi. Majduddin al-Ustrushaniyning hayotlik davri Samarqand fiqh maktabi rivojining so‘nggi davri va mo‘g‘ullar istilosining dastlabki bosqichiga to‘g‘ri keladi. Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniyning ilmiy merosini o‘rganish orqali mo‘g‘ullar istilosidan keyingi dastlabki yillar jamiyatda faqihlarning o‘rnini belgilashga taalluqli masalalarga oydinlik kiritishga imkon yaratiladi.

Sharq musulmon mamlakatlarida yaratilgan tabaqot turkumidagi manbalarda Muhammad ibn Mahmud Majduddin al-Ustrushaniy ilmiy-ma’naviy merosi haqida umumiy ma’lumot berib o‘tilgan. Jumladan, Abdulqodir ibn Abi-l-Vafo al-Qurashiy (vaf. 775/1373 y.), Hojiy Xalifa (vaf. 1067/1657 y.), Muhammad Abdulhay al-Laknaviy (vaf. 1304/1886 y.) va Xayruddin az-Zirikliy kabi biograflarning asarlarida Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniyning tarjimayi holi va uning ikki asari haqida ma’lumotlar keltirilgan.

Turkiyalik Ahmed Uzel o‘z tadqiqotida Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniy ilmiy merosi to‘g‘risidagi qisqa ma’lumotlarni bayon etgan. Yana bir turkiyalik olim Xolit Unal esa Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniyning qisqacha tarjimayi holi va uning «al-Fatovo» asari bo‘yicha dastlabki ma’lumotlarni keltirgan.

Xorijiy Sharq musulmon mamlakatlari zamonaviy tadqiqotchilari Abdulhamid Abdulxoliq al-Bayzaliy, Abu Musab al-Badriy hamda Mahmud Abdurrahmon Abdulmunim kabilar Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniyning «Jomi’ ahkom as-sig‘or» asarini yangidan nashr qilganlar. Saudiyalik Fahd ibn Nosir ibn Farroj al-Faridiy, Abdurrahmon ibn Usmon al-Murshid, Sulaymon al-Xamis kabi tadqiqotchilar allomaning «Kitob al-Fusul» asari asosida tadqiqot ishi olib borganlar.

Tadqiqotchi A.Mo‘minov o‘zining nomzodlik dissertatsiyasida Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniyning ilmiy merosiga qisqacha to‘xtalib o‘tgan. O‘zbekistonlik tadqiqotchi olimlardan M.Komilov, O.Qoriyev, A.Sh. Jo‘zjoniy, N.J.Yusupova kabilar o‘z tadqiqotlarida Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniyning otasi haqida qisqa ma’lumot berganlar.

Ammo yuqorida zikr etilgan ishlarda Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniyning hayoti va uning ilmiy merosi kompleks ravishda tadqiq qilinmagan. Ularning izlanishlarida allomaning ismigina ta’kidlab o‘tilgan bo‘lib, ularning bosh ilmiy maqsadi Majduddin al-Ustrushaniyning asari matnini nashr etishdan iborat bo‘lgan.

Yevropalik sharqshunoslar tomonidan Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniy hayoti va ilmiy merosiga oid tadqiqotlar amalga oshirilmagan. Faqat birgina Karl Brokkelman (Germaniya) Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniyning ilmiy merosi haqida umumiy tarzdagi muxtasar ma’lumotlarni keltirish bilan kifoyalangan, xolos.

Ko‘rinib turibdiki, Majduddin al-Ustrushaniy hayoti va merosi haqidagi ma’lumot yetarli emas. Ammo tadqiqot jarayonida olimning O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan qo‘lyozmalardan birida uning zamona ilmiy jamoatchiligi e’tiboridan chetda qolib kelayotgan «al-As’ila va-l-ajviba» («Savollar va javoblar») asari mavjudligi aniqlandi. Bu asar hanuzgacha hech bir tabaqot janriga oid asarlarda qayd etilmagan. Asar bizga alloma hayoti haqida tamomila yangi ma’lumotlarni berdi. Natijada alloma haqidagi ayrim fikr-mulohazalar bir tomondan oydinlashsa, ikkinchi tomondan, yanada chigallashdi. Gap shundaki, mavjud manba va tadqiqotlarda Majduddin al-Ustrushaniy 632/1234-35 yilda vafot etgan, deb qayd etilib, tug‘ilgan yili esa zikr etilmagan edi. Ammo olimning o‘zi «al-As’ila va-l-ajviba» asarining xotima qismida shunday yozgan: «...Lekin kunlar 60 yoshli oqsoq kampir singari o‘z yopinchig‘iga o‘ralib, mendan yuz o‘girib ketdi. ...Kitobni tamomlash tongi hijriy 637 sananing zu-l-qa’da oyining oltinchi kuni peshindan oldinroq yorishdi».

Agar mazkur axborot inobatga olinsa, olim hijriy 637/1240 yilda hali hayot, yoshi esa 60 da bo‘lgani haqida xulosa chiqarish mumkin. Demak, Majduddin al-Ustrushaniyning boshqa mavjud manbalarda ko‘rsatilgan 632/1234-35 yildagi vafoti noto‘g‘ri bo‘lib chiqadi. Agarda olim ushbu asarini 637/1240 yil 28 mayda 60 yoshida tugatgan bo‘lsa, demak, uning tug‘ilgan sanasini 577/1180 yil atrofida deb faraz qilish mumkin. Ya’ni asar yozib tugatilgan sanadan 60 yoshni chegirib tashlansa, olimning tug‘ilgan yili oydinlashadi. Ammo olimning vafot sanasi noma’lumligicha qolmoqda. Biz yuqoridagi ma’lumotlarga tayanib, Majduddin al-Ustrushaniy taxminan 637/1240 yildan so‘ng vafot etgan deyishimiz mumkin.

Alloma o‘zining yoshlik yillari haqida shunday deydi: «O‘zimni murakkab masalalarni mutolaa qilishga va daqiq (nozik) dalillarni mushohada etishga o‘rgatib, tasnif etilgan ajoyib kitoblardan bahramand bo‘lishga va ahkom sohasida ta’lif etilgan halol va harom nimaligi bayon qilingan asarlardan to‘g‘ri yo‘l izlab topishga himmatimni jalb qildim».

Muhammad ibn Mahmud ibn al-Husayn Majduddin al-Ustrushaniyning ilmiy-ma’naviy merosini «Kitob al-fusul», «Jomi’ ahkom as-sig‘or», «al-Fatovo», «al-Qurud va-d-duyun» va «al-As’ila va-l-ajviba» kabi asarlari tashkil etadi.

Majduddin al-Ustrushaniyning ilmiy dunyoqarashi shakllanishida oilaviy muhitning ahamiyati salmoqli bo‘lgan. Olim bir necha avlod faqihlar sulolasining davomchisi bo‘lgan, deyish mumkin.

Zero, manbalar uning bobosi Majduddin al-Husayn ibn Ahmad al-Ustrushaniy o‘qimishli va ziyoli oilada tarbiya topganligi haqida guvohlik beradi. Alloma XII asrda Ustrushanada yashab, fiqh ilmining rivojiga munosib hissa qo‘shgan. Otasi Mahmud o‘z zamonasida «Jaloluddin» («Din ulug‘ligi») degan sharafli unvonga sazovor bo‘ladi. Amakisi Burhonuddin Ahmad ibn al-Husayn ibn Ahmad al-Ustrushaniy ham faqih bo‘lib, «Kitob al-fatovo» nomli fiqhiy asar ta’lif etgan. Alloma o‘zining amakisi haqida «Kitob al-fusul» va «al-As’ila va-l-ajviba» asarlarida ma’lumotlar keltiradi. Muallif o‘z asarlarida amakisining fikrlaridan keng foydalangan.

Onasining bobosi «Shams al-aimma» («Imomlar quyoshi») sharafli unvonga va tog‘asi Muhammad ibn Ahmad esa «Shamsuddin» («Din quyoshi») laqabiga ega bo‘lganlari haqidagi ma’lumotlar manbalar asosida aniqlandi. Shuningdek, Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniyning o‘zi muftiy bo‘lgan va o‘z zamonasining mujtahid olimlaridan hisoblangan.

Olimning ilk ustozi – o‘z otasi faqih Mahmud ibn al-Husayn ibn Ahmad al-Ustrushaniy bo‘lgan. Mavjud manbalarda uning ismi «Sohib al-fusul»ning otasi yoki Burhonuddin al-Marg‘inoniyning shogirdi sifatida zikr etilishi, uning sha’niga qisqacha madh bitish talabga aylangani uning ilm ahli orasida katta obro‘-e’tibor va hurmatga sazovor bo‘lganidan darak beradi. Mahmud ibn al-Husayn al-Ustrushaniyning «al-Favoid» nomli fiqhiy asar yozganligi ma’lum.

Tadqiqotchi Odil Qoriyev «Al-Marg‘inoniy – mashhur fiqhshunos» risolasida allomaga quyidagicha ta’rif beradi: «Jaloluddin Mahmud ibn al-Husayn al-Ustrushaniy Farg‘ona viloyatida tavallud topgan. Fiqh ilmida Burhonuddin al-Marg‘inoniydan ta’lim olgan. Keyinchalik o‘zi ham Shayxulislom, Jaloluddin va Burhonuddin kabi sharafli nomlarga ega bo‘lgan». To‘g‘ri, Mahmud ibn al-Husayn al-Ustrushaniy fiqh ilmida Burhonuddin al-Marg‘inoniydan ta’lim olgan. Lekin Odil Qoriyev ta’kidlaganidek, Farg‘onada emas, balki Ustrushanada tavallud topgan.

Alloma haqida A.Sh. Jo‘zjoniy, N.J. Yusupova «Burhoniddin Marg‘inoniy: hayoti va ilmiy merosi» risolasida Mahmud ibn al-Husayn al-Ustrushaniy Burhonuddin al-Marg‘inoniyning avlodlaridan bo‘lgan, deb ta’rif berilgan. Ammo manbalarda Mahmud ibn al-Husayn al-Ustrushaniy Burhonuddin al-Marg‘inoniyning faqat shogirdi sifatida tilga olinadi, xolos.

Muzaffar Komilov o‘zining «Movarounnahrda fiqh ilmining rivoji va faqih Alouddin as-Samarqandiy» tadqiqotida «Movarounnahr faqihi Burhonuddin Mahmud ibn al-Husayn al-Ustrushaniy vafoti taxminan XII asr» deb ta’rif beradi.

Mahmud ibn al-Husayn al-Ustrushaniy haqida aniq ma’lumotni uning o‘g‘li qalamiga mansub «Jomi’ ahkom as-sig‘or» asarining xotimasidan olish mumkin: «Otam Shayx al-imom al-muttaqiy Jalol al-milla va-d-din muftiy al-umma Mahmud ibn shayx al-imom al-ajal al-kabir majid al-milla va-d-din al-Husayn ibn Ahmad, otamning umrini uzoq qilsin va otasini rahmat qilsin...».

Yuqoridagi ma’lumotga tayanib, Majduddin al-Ustrushaniyning bobosi Husayn ibn Ahmad al-Ustrushaniy olim o‘z kitobini yozib tugatganida vafot etgan, otasi Mahmud ibn Husayn esa hayot bo‘lgan, deb xulosalash mumkin.

Muallif «Jomi’ ahkom as-sig‘or» asarining tugallangan sanasini asarning xotima qismi so‘ngida yozib qo‘ygan: «Ushbu kitob ta’lif va tahriridan 625 hijriy yil sha’bon oyining 24-kunida forig‘ bo‘ldim. Alloh subhonahu va taolo biluvchiroqdir va Uning huzuriga qaytishlik haqdir».

Demak, Majduddin al-Ustrushaniy o‘zining bu asarini 625/1228 yil 28 iyulda tugatgan vaqtida bobosi Husayn ibn Ahmad al-Ustrushaniy vafot etgan va otasi Mahmud esa hayot bo‘lgan. Yuqoridagi ma’lumotlarga tayanib, biz Mahmud ibn Husayn 625/1228 yildan keyin Samarqandda vafot etgan, deb xulosa qilishimiz mumkin.

Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniyning oilasi Samarqandga qachon ko‘chib kelgani tadqiqotchilarning nazaridan chetda qolib kelgan. Ushbu masala haqidagi muhim ma’lumotni Hoji Xalifa o‘zining «Kashf az-zunun» asarida quyidagicha keltiradi: «ash-Shayx al-imom az-zohid Jaloluddin «Fusul» va «Jomi’ ahkom as-sig‘or» muallifining otasi Mahmud ibn shayx Majduddin al-Husayn ibn Ahmad al-Ustrushaniy Nosiruddin Muhammad ibn Yusuf al-Husayniy as-Samarqandiy (vaf. 556/1161 y.)ning «Multaqat fi al-fatovo» asarini 603/1207 yilda Ustrushanada tajnis qilib (ya’ni tartibga solib qismga ajratmoq), 616/1219 yilda Samarqandda imlo qildi».

Bu ma’lumotdan shunday xulosa qilish mumkinki, Majduddin al-Ustrushaniylar oilasi 603/1207 yilgacha Ustrushanada yashagan. Samarqandga esa 603/1207 va 616/1219 yillar orasida ko‘chib kelib, shu yerda muqim yashay boshlagan. Bu vaqtda Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniy 27 va 39 yosh oralig‘ida bo‘lgan.

Muslim Atayev,

tarix fanlari nomzodi,

O‘zbekiston musulmonlari idorasi

Fatvo bo‘limi xodimi

Fiqh

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Jannat ne’matlari haqida o‘ylaganmisan?!

8.01.2025 15157 14 min.

Jannat ahliga va’da qilingan abadiy ne’matlar haqida ham uzoq fikr et, qalbing umidga to‘lsin. Nafsingni xavf qamchisi bilan haydab, umid bilan jilovla va sirotul mustaqimga yo‘lla. Ana shunda buyuk mulkka yetasan, alamli azobdan xalos bo‘lasan.

Ahli jannat xususida, ularning yuzlarida aks etgan ne’matlar jilvasi, mushk bilan muhrlangan may ila qondirilishlari haqida o‘ylaganmisan?! Jannat ahli oq durdan tikilgan chodirlar ichida, qizil yoqutdan bo‘lgan minbarlarda, yashil bolishlar va gilamlar ustida, may va asal oqayotgan daryolar bo‘yida qurilgan so‘rilarda yastanib o‘tirurlar. Ularning atrofida xizmatga hozir g‘ulomlar va hech qachon qarimaydigan bolalar bo‘lur. Jannat ohu ko‘zli, xushxulq va go‘zal yuzli ayollar bilan ziynatlangan. Yoqut va marjondek nafis bu bokiralarga ilgari na bir ins va na bir jin tegingan...
Ularning egnidagi oppoq ipak ko‘zlarni qamashtiradi. Boshlaridagi inju va marjonlar qadalgan tojlari undan-da nurafshon. Ishvalari sokinlik va osudalik bilan bezangan yuzlar qarib qolish kabi noqisliklardan xoli. Ular jannat bog‘chalarining o‘rtasida yoqutdan bunyod etilgan chodirda yolg‘iz bo‘lurlar.

Ularning huzurida borlig‘i hayo bilan to‘silgan musaffo ohu ko‘z hurlar bor. Ustlarida esa mangu yosh bolalar oqar chashmadan qadahlarni, ko‘zalarni va kosalarni aylantirib tururlar. Yana ular uchun xuddi sadaf ichida yashirib qo‘yilgan gavhar misoli ohu ko‘z hurlar bordir. Bu hurlar jannat ahlining dunyo hayotida qilib o‘tgan solih amallarining mukofotidir. Ular jannatning chashmalar, daryolar oqib turgan emin maqomida, Qodir Podshoh huzuridagi rozi bo‘lingan o‘rinda Malikul Karim Parvardigorining jamoliga boqadilar. Ularning yuzlarida ne’matlar jilvasi porlaydi. Ularga na bir zaiflik, na bir xorlik yetadi. Balki ular Parvardigori tomonidan yog‘dirilayotgan turli ne’matlardan baxtiyor, o‘zlari istagan maskanda abadiy qolguvchidirlar. Ularga u yerda na bir xavf, na bir hazinlik yetmas, balki baloyu falokatlardan omondadirlar.

Ular jannat taomlaridan yeydilar. Sut, may, asal to‘la daryolardan ichadilar. U daryolarning yerlari kumushdan, toshlari marjon, tuprog‘i mushk, o‘tlari za’farondir. Quyuq kofur aralashgan oq atirgul suvlariga to‘la bulutlardan yomg‘irlar yog‘adi. Jannat ahliga asli kumushdan bo‘lgan, dur, yoqut, marjonlar bilan ziynatlangan qadahlar, shuningdek, ichida muhrlangan may, aralashmasi chuchuk salsabil bo‘lgan maykosalar keltiriladi. U maykosalardan nur porlaydi. Ularning sofligi shu darajadaki, mayning mayinligi va qirmizi ranggi kosaning tashqari tomonidan bilinib turadi. Chunki, bu odamzodning san’ati emas, u bunday go‘zallikdan ojiz. Maykosalar chehrasidan nur yog‘ilayotgan xodimlar kaftida (jannat ahliga uzatilgan holda) turadi.

Ha, xodimlarning nur porlayotgan yuzlari quyoshga o‘xshaydi, faqat, u yuzlardagi halovat, u ko‘zlardagi husnu malohat quyoshda ne qilsin!
Ajabo! Oxirat diyorining bu sifatlariga, bu diyor ahlining o‘lmasligiga va jannat ahlining kutilmagan o‘zgarish, ofat-balolardan omonda ekanligiga aniq ishongan kishi, qanday qilib, oxiri xarobalikka yuz tutuvchi bu o‘tkinchi dunyoni o‘ziga do‘st bilishi mumkin?! Qanday qilib, u diyor lazzatini, bu dunyo lazzatiga almashtirish mumkin?!

Allohga qasamki, agar jannatda sihat-salomatlik bilan birga o‘lim, ochlik, tashnalik kabi ofatlardan omonlik bo‘lsa-yu, boshqa hech narsa bo‘lmasa, faqat shu sababning o‘zi ham bu dunyodan yuz o‘girishga arziydi. Nega endi oxirat diyori bu dunyodan ustun qo‘yilmasin? Axir, jannat ahli har qanday xavfdan omon podshohlardir. Ular turli-tuman ne’matlar ichida shod-xurram, xohlagan ne’matlari oldida muhayyo! Ular har kuni Arsh yonida hozir bo‘lib, Allohning diydoriga nazar soladilar...
Abu Hurayra Rasuli akram alayhissalomning bunday deganlarini rivoyat qiladi: «Munodiy nido qiladi: "Ey jannat ahli! Endi siz hamisha sog‘lomsiz, hech qachon dardga chalinmaysiz, hamisha tiriksiz, hech qachon o‘lmaysiz. Doimo yoshsiz, hech qachon qarimaysiz. Albatta, siz saodatli bo‘lasiz, hech qachon baxtsizlikka yo‘liqmaysiz"» (Muslim rivoyati).
Alloh taolo deydi: «Qilib o‘tgan (yaxshi) amallaringiz sababli sizlarga meros qilib berilgan jannat mana shudir» (A’rof, 43-oyat).

Jannat sifatlari bilan tanishmoqchi bo‘lsang, Qur’on o‘qi. Jannat haqida Alloh taoloning bayonidan ulug‘roq bayon bormi?!

«Parvardigori (huzurida) turishidan (ya’ni, Parvardigor oldida turib, hayoti dunyoda qilib o‘tgan barcha amallariga javob berishidan) qo‘rqqan kishi uchun ikki jannat bordir» (Rahmon, 46) oyatidan to sura oxirigacha, shuningdek, Voqea va boshqa suralarni ham o‘qi, jannat haqidagi xabarlarning tafsilotiga boq! Avvalo, jannatning soni bilan bog‘liq jihatlarga e’tiboringni qarat. Rasuli akram sollallohu alayhi vasallam Rahmon surasidagi «Parvardigori (huzurida) turishidan qo‘rqqan kishi uchun ikki jannat bordir» oyati xususida deydilar: «Ikki jannat bor, u yerning idishlari va boshqa barcha narsalari kumushdan. Ikki jannat bor, u yerning idishlari va boshqa barcha narsalari oltindan. «Adn» deyilmish mangu jannatda ahli jannat va Parvardigorining orasida kibriyo ridosigina bo‘lur» (Muttafaqun alayh).

Keyin jannat eshiklarini tasavvur qil. Ularning soni toatingga yarasha. Ya’ni, qaysi mo‘minning Alloh taologa itoati ko‘p bo‘lsa, unga ochiladigan jannat eshiklari ham shunchalik ko‘p bo‘ladi. Jahannam eshiklarining soni ham kishining ma’siyatiga muvofiq bo‘ladi. Ya’ni, inson Alloh taologa qancha ko‘p itoatsizlik qilsa, unga shuncha ko‘p do‘zax eshiklari ochiladi.
Abu Hurayra Rasuli akram sollallohu alayhi vasallamning bunday deganlarini rivoyat qiladi: «Kimki Alloh yo‘lida o‘z molidan bir juft narsani infoq qilsa, u jannatning barcha eshiklaridan chorlanadi. Jannatning sakkizta eshigi bor. Kimki ahli namoz bo‘lsa, «Bobus solat» (Namoz eshigi)dan, ro‘za ahli «Bobus siyam» (Ro‘za eshigi)dan, ahli sadaqa bo‘lsa, «Bobus sadaqa» (Sadaqa eshigi)dan, ahli jihod bo‘lsa, «Bobul jihod» (Jihod eshigi)dan ichkariga chorlanadi». Shunda Abu Bakr roziyallohu anhu:
– Allohga qasamki, bu eshiklarning bittasidan chaqirilgan kishi najot topadi. Jannat eshiklarining barchasidan chorlanadigan kishi ham bormi?
– Ha, sen o‘shalardan biri bo‘lishingni umid qilaman, dedilar Nabiy alayhissalom» (Muttafaqun alayh).

Osim ibn Zamra Ali karramallohu vajhahudan rivoyat qiladi: «Hazrati Ali do‘zaxni eslatdi. Shunday bir qo‘rqinch bilan eslatdiki, uning dahshatidan hozir qo‘rqinchdan boshqasi xotirimdan ko‘tarildi. Keyin shu oyatni o‘qidi: «Parvardigorlaridan qo‘rqqan zotlar esa to‘p-to‘p holda jannatga kiritiladilar. Qachonki ular darvozalari ochilgan holdagi (jannatga) kelib yetganlarida va uning qo‘riqchilari: «Sizlarga tinchlik-omonlik bo‘lsin! Xush keldingiz! Bas, unga mangu qolguvchi bo‘lgan hollaringizda kiringiz» deganlarida (ular behad shodlanurlar)» (Zumar, 73-oyat).

So‘ngra keyingi chashmaga borib, u bilan poklanadilar. Ularga ne’matlar jilvasi yog‘iladi. Badandagi tuklardan mudom xush bo‘ylar taraladi. Sochlar go‘yo atirli moy surilgandek bir tekis, tartibli. Keyin ular jannatga yetib keladilar. Jannat qo‘riqchilari ularga: «Sizlarga tinchlik-omonlik bo‘lsin! Xush keldingiz! Bas, unga mangu qolguvchi bo‘lgan hollaringizda kiringiz» – deyishadi.
So‘ng vildon – mangu yosh bolalar ularni qarshi olishib, atrofida aylanishadi, bamisoli, dunyo bolalari uzoq vaqt ko‘rmagan yaqinlarini sog‘inch bilan kutib olib, atrofida aylanishganlari kabi. Ular ahli jannatga: «Quvoning, shodlaning! Qarang, Alloh taolo sizga shunchalik ne’matni ato qilibdi!» – deya suyunchilashadi».

Roviy deydi: «Mangu yosh bolalardan biri jannat ahli zavjalaridan bo‘lgan ohu ko‘z hurlardan biriga: «Falonchi keldi!» deb u jannatiyning dunyoda chaqirilgan ismini aytadi. Shunda ohu ko‘z hur:
– Sen uni aniq ko‘rdingmi? – deb so‘raydi.
– Ha, aniq ko‘rdim, mana u izimdan kelyapti, – deydi u. O‘shanda u hur sevinchdan shu darajada yengillashib ketadiki, bir zumda jannat eshigi bo‘sag‘asida hozir bo‘ladi. Jannatiy banda o‘z maskaniga yetib, marjonlardan iborat sohil ustiga qurilgan qizil, sariq, yashil kabi turfa rangda tovlanayotgan ko‘shkka nazari tushadi. Boshini ko‘tarib, chaqmoqdan chaqnayotgan ko‘shkning shiftiga asta qaraydi. Agar Alloh taoloning taqdiri bo‘lmaganida bu yorqinlik uning ko‘zini ko‘r qilgan bo‘lar edi. Ko‘zini shiftdan olar ekan, qoshida zavjalarini, buloq bo‘yiga qo‘yilgan qadahlarni, tizib qo‘yilgan yostiqlarni va to‘shalgan gilamlarni ko‘radi. So‘ngra ularga suyanib: «...Bizlarni bu (ne’matlarga) yo‘llagan Zot-Allohga hamdu sano bo‘lgay. Agar bizni Alloh hidoyat qilmaganida hargiz yo‘l topa olmas edik...» – deydi (A’rof, 43-oyat).
Keyin munodiy nido qiladi: «Mangu hayotsiz, hargiz o‘lmaysiz. Doimo bunda muqimsiz, hech qachon ketmaysiz. Hamisha salomatsiz, hech qachon xastalanmaysiz».
Rasuli akram alayhissalom dedilar: «Qiyomat kuni jannat eshigi oldida hozir bo‘laman, uning ochilishini so‘rayman. Shunda jannat qo‘riqchilari:
– Kim u? – deydi.
– Muhammad! – deyman.
– Sizdan oldin birorta kishiga eshikni ochmaslikka buyurilgan edim, – deydi u» (Muslim rivoyati).
Jannatdagi ko‘shklar, u yerda darajalarning farqlanishi to‘g‘risida ham fikr et. Chunki, oxirat daraja jihatidan eng yuksak, afzalligi jihatidan eng ulug‘ mezondir. Odamlar toatlarning zohiriy ko‘rinishida va botiniy xulqda bir-biridan farqlangani kabi amallariga ko‘ra taqdirlanishda ham farqlanadilar. Agar yuksak darajalarni ko‘zlayotgan bo‘lsang, jiddu jahd qil, toki Olloh taologa itoat qilishda hech kim sendan o‘zib ketolmasin. Axir, Olloh taolo ayni shu maydonda senga musobaqa va raqobatni buyurgan-ku!
«(Ey insonlar), Parvardigoringiz tomonidan bo‘ladigan mag‘firatga hamda Olloh va Uning payg‘ambarlariga iymon keltirgan zotlar uchun tayyorlab qo‘yilgan, kengligi osmon va yer kengligi kabi bo‘lgan jannatga shoshilingiz...» (Hadid, 21-oyat).
«U (may)ning muhri mushk bo‘lur. Bas, bahslashguvchi – musobaqa qilguvchi kishilar (mana shunday mangu ne’matga yetish yo‘lida) bahslashsinlar – musobaqa qilsinlar» (Mutaffifun, 26-oyat).
Ajabo! Yaqinlaring yo qo‘shnilaringdan birortasi boyib ketsa yoki imoratini baland qilib ko‘tarsa, siqilasan, qiynalasan. Hasad tufayli hayoting achchiq zardobga aylanadi. Lekin eng oliy qarorgohda, jannatda shunday yaqinlaring yoki qo‘shnilar borki, ular o‘z fazilatlari bilan allaqachon sendan o‘zib ketdi. Bu fazilatlarga dunyo va undagi jamiki narsalar ham bas kelolmaydi.
Abu Said Xudriy Payg‘ambar alayhissalomning shunday deganlarini rivoyat qiladi: «Ustma-ust, darajama-daraja joylashgan ko‘shk ahli jannatiylarga, bamisoli uzoq ufqlarda mag‘ribu mashriqqa sochilib, bir-biri bilan musobaqalashayotgan yulduzlardek bo‘lib ko‘rinadi.
– Ey Ollohning rasuli, ular payg‘ambarlardan o‘zgasi yetolmaydigan manzilmi? – deya so‘rashdi.
– Jonim izmida bo‘lgan Zotga qasamki, u Ollohga iymon keltirgan va mursallarni tasdiqlagan kishilarning manzillaridir» (Muttafaqun alayh).
Rasuli akram bu haqda yana shunday deganlar: «Jannatdagi baland daraja egalarini ulardan quyidagilar xuddi osmon ufqlarida porlagan yulduzlarni ko‘rganday ko‘radilar. Abu Bakr va Umar shulardandir...» (Termiziy rivoyati).
Jobir Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan bunday rivoyat qiladilar: «Payg‘ambar alayhissalom bizga:
– Sizlarga jannat ko‘shklarining xabarini beraymi? – dedilar.
– Ota-onamiz Sizga fido bo‘lsin, yo Allohning rasuli, xabarini bering, – dedik.
– Jannatda hamma tomoni gavhardan bunyod qilingan ko‘shklar bor. Bu ko‘shklar shu darajada shaffofki, tashqarisidan ichi, ichidan tashqarisi ko‘rinib turadi. Ko‘shk ichkarisida na ko‘z ko‘rgan, na quloq eshitgan, na inson xotiriga kelgan bir ne’mat, tuganmas lazzat, adoqsiz surur bor, – dedilar.
– Yo Allohning rasuli, bu ko‘shklar kim uchun hozirlangan? – so‘radim.
– Shunday bir kishi uchunki, u salomni yoyadi, taom yediradi, davomli ro‘za tutadi, tunda odamlar uyquga g‘arq paytda namoz o‘qiydi, – dedilar.
– Yo Allohning rasuli, bularni kim bajara oladi? – dedik.
– Ummatim bu ishlarni bajarishga qodir. Ular haqida sizlarga xabar berayinmi? Kim birodariga yo‘liqqan paytda salom bersa yo alik olsa, demak u salomni yoygan bo‘ladi. Kimki ahli oilasini to‘yguncha oziqlantirsa, taom yediruvchilar jumlasidan bo‘ladi. Kimki ramazon oyida va har oyning uch kunida ro‘zador bo‘lsa, davomli ro‘za tutgan hisoblanadi. Kimki xufton va bomdod namozini jamoat bilan ado qilsa, tunda odamlar ya’ni, yahudiylar, nasoralar va majusiylar uyquda paytda namoz o‘qigan bo‘ladi, – dedilar Rasululloh sollallohu alayhi vasallam» (Abu Naim rivoyati).

Alloh taoloning: «...abadiy jannatlardagi pokiza maskanlarga kiritur» (Saf, 12) oyati haqida Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan so‘rashdi. Rasuli akram dedilar: «Pokiza maskanlar – marjonlardan bunyod qilingan qasrlardir. Har bir qasrda qirmizi yoqutdan bo‘lgan yetmishta hovli, har hovlida yashil zumraddan bo‘lgan yetmishta uy, har uyda bir taxt, har taxtda barcha ranglardan uyg‘un yetmishta to‘shak, har to‘shakda ohu ko‘zli hurlardan bir jufti halol bor. Har uyda yetmishta dasturxon, har dasturxonda yetmish xil taom bor. Har uyda yetmishta xodima bor. Mo‘min kishiga har kuni ertalab shunday bir quvvat beriladiki, kun davomida xodimlarning barchasi bilan qo‘shilishga qodir bo‘ladi» (Abu Shayx rivoyati).

Abu Homid G‘azzoliy "Ihyo ulumud din (So‘nggi manzil zikri)" kitobidan