O`zbekiston musulmonlari idorasi

Qur’onga quloq tuting

09.11.2017 11324 8 min.

"Qur’on o‘qilganda uni tinglangiz va sukut saqlangiz! Shoyad (shunda) rahm qilingaysiz!" (A’rof, 204).

Ushbu oyati karima Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam) namoz o‘qiyotganlarida nozil bo‘lgan. Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: "Said ibn Musayyib (roziyallohu anhu): "Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) namoz o‘qiyotgan paytda, u zotning oldilariga mushriklar kelib: "Kofir bo‘lgan kimsalar (bir-birlariga: «Muhammad tilovat qilayotgan vaqtda) sizlar bu Qur’onga quloq solmangiz va (uni chalg‘itish uchun) javrayveringiz!" deyishdi. Shunda Alloh taolo "Qur’on o‘qilganda uni tinglangiz va sukut saqlangiz! Shoyad (shunda) rahm qilingaysiz!" (A’rof, 204) oyatini nozil qildi", dedi" (Qurtubiy tafsiri).

Manbalarda mazkur oyat namozda gapirmaslik haqida nozil bo‘lgani aytiladi. Ushbu oyat nozil bo‘lishidan oldin musulmonlar namozda gapiraverishar edi. Abul Oliya (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: "Nabiy (sollallohu alayhi va sallam) imom bo‘lib, sahobalarga namoz o‘qib berayotganlarida, ular u zot (alayhissalom)ning orqalarida ovoz chiqarib qiroat qilishdi. Shunda: "Qur’on o‘qilganda uni tinglangiz va sukut saqlangiz! Shoyad (shunda) rahm qilingaysiz!" (A’rof, 204) oyati nozil bo‘ldi" (Samarqandiy tafsiri).

Ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra yuqoridagi oyat imom xutba o‘qiyotganda boshqalar tinglashi haqida nozil bo‘lgan. Imom ibn Arobiy (rahmatullohi alayh): "Bu ma’lumot zaif hisoblanadi. Chunki xutbada Qur’on oyatlari kam o‘qiladi. Hanafiy mazhabi ta’limotiga ko‘ra xutbani boshidan oxirigacha gapirmasdan tinglash vojib hisoblanadi", degan. Imom Naqqosh (rohimahulloh): "Bu oyat Makka shahrida nozil bo‘lgan. U yerda xutba ham juma namozi ham bo‘lmagan", deb ta’kidlaydi. Abu Muso Ash’ariy (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: “Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): “Imom namoz o‘qiyotganda takbir aytsa, takbir aytinglar, qiroat qilsa tinglab turinglar”, dedilar”, (Imom Muslim rivoyati).

Mazkur oyatda “sukut saqlangiz”, deb tarjima qilingan “ansitu” so‘zidan qiroat paytda jim turish va oyatlarni oxirigacha eshitish kabi ma’nolar tushuniladi. Shuningdek, muqaddas dinimizda jamoat namozida imom qiroat qilayotganda, xutba o‘qilayotganda va Qur’oni karim tilovat qilinayotganda sukut saqlab, ixlos bilan tinglashga buyurilgan.

Qur’oni karim mo‘min-musulmonlarga buyuk ne’mat va tengi yo‘q in’omdir. Alloh taolo Qur’oni karimni bunday sifatlaydi: "… Bu (Qur’on) imon keltiradigan qavm uchun Rabbingizdan ko‘rsatmalar, hidoyat va rahmat (manbai)dir»" (A’rof, 203). Qur’oni karimni qiroat qilinganda gapirmay, jim turib, tinglagan va unga amal qilgan banda mazkur oyatdagi foydalarni qo‘lga kiritadi hamda dunyo va oxirat saodatiga erishadi.

Inson Qur’oni karim tilovat qilinganda ibodat niyatisiz jim turishi va eshitishi mumkin. Lekin bunda Allohning kalomini tinglash savobidan maxrum bo‘ladi. Agar banda ibodat niyatida Kalomullohni tinglasa va jim tursa cheksiz ajru mukofotga ega bo‘ladi. Qur’oni karim qiroat qilinayotgan paytda go‘yo Alloh taolo so‘zlayotganday bo‘ladi. Olamlar Rabbisi so‘zlaganda, Uning kalomidan yuz o‘girish, jim turmaslik va tinglamaslik mo‘min-musulmonlarning xulqu odobidan emas.

Biz o‘rganayotgan oyatda Qur’on tilovat qilinganda tinglash va jim turish vojib ekani ma’lum bo‘ladi. Kalomullohni tafakkur va xushu bilan tinglash muqaddas dinimiz talabidir. Qur’oni karimni tinglash qalbga shifo bo‘lib, insonni toat-ibodat va taqvoga boshlaydi. Natijada banda Alloh taoloning rahmat va mag‘firatiga erishadi. Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: “Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): “Kim Alloh taoloning kitobidan bir oyat tinglasa, unga bitta savob ko‘paytirilib beriladi. Kim Qur’on tilovat qilsa, unga qiyomat kuni nur bo‘ladi”, dedilar” (Imom Ahmad rivoyati).

Qur’oni karim namoz va xutbada o‘qiladimi yoki boshqa o‘rinlarda qiroat qilinadimi, unga doimo quloq tutiladi. Kalomulloh qayerda va qanday holda o‘qilsa ham uning eshitish odobiga rioya etiladi. Chunki Alloh taolo o‘z kalomini boshqa barcha gaplardan oliy bo‘lishini, ajralib turishini xohlaydi. Mus'hafi sharifni tahorat bilan ushlash boshqa kitoblardan ajrab turishida muhim omil hisoblanadi va buyuk Zotning kalomini ulug‘lash bo‘ladi. Manashu Allohning kalomiga buyuklik va mahobat beradi. Bunga mo‘min-musulmonlar amal qiladilar so‘ngra uni odatga aylantirib, bolalarini ham shu ruhda tarbiya qiladilar. Natijada bolalarning qalblarida Qur’onga muhabbat uyg‘onadi, unga nisbatan hurmat paydo bo‘ladi va uni muqaddas kitob ekanini anglab yetadilar.

Qur’oni karim tinglashning o‘ziga xos odoblari bor. Kalomullohni eshituvchi, avvalo, qalbini hozirlaydi, ibodatni niyat qiladi, ko‘zini yumadi, siyratiyu suratida xotirjam bo‘lib, ixlos bilan Allohning kalomiga quloq soladi. Qiroat paytida sajda oyatini eshitsa, sajda qiladi. Tasbeh oyatlari tilovat qilinsa, Alloh taologa tasbeh aytib, Rahmon Zotni ulug‘laydi. Jannat, taqvodorlarga beriladigan in’omlar va va’dalar haqidagi oyatlar zikr qilinganda Allohning fazlini so‘raydi. Do‘zax, alamli azoblar va va’idlar haqidagi oyatlar o‘qilganda Allohdan panoh so‘raydi. Tilovat qilingan oyatlarga amal qilishni maqsad qiladi.

Ja’far Sodiq (rahmatullohi alayh) bunday deydi: “O‘zi xavf va daxshatga tushib, “Hasbunallohu va ne’mal vakil (Bizga Allohning o‘zi kifoya. U vakillikka o‘ta loyiqdir!) (Oli Imron, 173)” oyatini o‘qib himoyalanmagan odamdan ajablanaman. Chunki bundan keyin: “Ular (Badrdan jangsiz) Allohning ne’mati va fazli ila biror yomonlikka uchramay qaytdilar. (Ular) Allohning rizosini izlagan edilar. Alloh, albatta, buyuk fazl egasidir” (Oli Imron, 174), oyatini eshitganman. G‘amga botib: “La ilaha illa anta subhanaka inni kuntu minaz zolimin (Sendan o‘zga iloh yo‘qdir. Sen (barcha) nuqsonlardan pokdirsan. Darhaqiqat, men (o‘zimga) zulm qiluvchilardan bo‘ldim)” (Anbiyo, 87), oyatini o‘qib yordam so‘ramagan kishidan ajablanaman. Bu oyatdan keyin: “Bas, Biz uning (duosini) ijobat qildik va uni g‘amdan qutqardik. Biz mo‘minlarga mana shunday najot berurmiz” (Anbiyo, 88), degan oyatni eshitganman. Makr-hiyla qilingan kishi: “Va ufavvizu amri ilallohi innalloha basirun bilibad (Men o‘z ishimni Allohga topshirurman. Zero, Alloh bandalarini ko‘rib turuvchidir” (G‘ofir, 45) oyatini o‘qib najot izlamagan bandadan ajablanaman. Chunki bundan so‘ng “Bas, Alloh u (imon keltirgan kishi)ni ularning yomon makrlaridan saqladi” (G‘ofir, 45) oyatini eshitganman. Mol-mulk talabidagi odam: “Mashaallohu la quvvata illa billah (bor kuch-quvvat yolg‘iz Alloh bilandir)” (Kahf, 39) oyatini o‘qib yurmagan odamdan ajablanaman. Chunki mazkur oyatdan keyin: “Rabbim menga sening bog‘ingdan yaxshiroq (bog‘) ato etar” oyatini eshitganman” (Kahf, 40). Shuning uchun, Qur’oni karim tilovat qilinganda ibodatni niyat qilib, chin dildan tinglab, uning ma’nolari va foydalarini bilishga haris bo‘lmog‘imiz go‘zal odobdir.

Sufyon ibn Uyayna (rahmatullohi alayh): “Ilm olish tinglashdan boshlanadi, so‘ngra uni tushuniladi va yod olinadi keyin unga amal qilinadi”, dedilar. Banda Kalomullohni xolis niyat bilan tinglasa, uning qalbiga Alloh taolo nur soladi va to‘g‘ri yo‘lga hidoyat qiladi. Qur’oni karimda marhamat qilinadi: “…Bas, (ey Muhammad!) Mening shunday bandalarimga xushxabar beringki, ular gapni tinglab, so‘ng uning eng go‘zaliga (foydalisiga) ergashadilar. Aynan o‘shalar Alloh hidoyat etgan zotlardir va aynan o‘shalargina aql egalaridir” (Zumar, 17-18).

Qur’oni karim ramazon oyi qadr kechasida dunyo osmonidagi Baytul izzaga to‘liq-mukammal qilib tushirildi. So‘ngra Muhammad (sollalohu alayhi va sallam)ga bo‘lak-bo‘lak qilib nozil qilindi. Alloh taolo shunday marhamat qiladi: “Ramazon oyi – odamlar uchun hidoyat (manbai) va to‘g‘ri yo‘l hamda ajrim etuvchi hujjatlardan iborat Qur’on nozil qilingan oydir” (Baqara, 185 oyat). Shuning uchun Ramazon oyini Qur’on oyi deb ham nomlanadi.

Qurtubiy, Roziy,Samarqandiy,

Sha’roviy, Ibn Kasir tafsirlari asosida

Bahriddin JO‘RABЕK o‘g‘li tayyorladi

Qur'oni karim

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Maqolalar

Shari’at nomidan gapirishga shoshilmang!

24.12.2025 4358 7 min.

Imom Sufyon ibn Sa’id Savriy rahmatullohi alayh o‘z zamonida hadis rivoyat qiluvchilarning ko‘payib ketganini zikr qilib, shunday degan: “Bir kemada bir nechta boshliq dengizchi bo‘lsa kema g‘arq bo‘ladi!”. Ayni shu gapni hozirgi kunda shariatning nomidan gapirib fatvo berib yurganlarga ham qarata aytsa bo‘ladi. Sahobalar – Alloh ulardan rozi bo‘lsin – Qur’oni karim nozil bo‘lish davriga hamasr bo‘lsalar ham, shariatni Rasuli akram sollallohu alayhi va sallamni shaxsan o‘zlaridan o‘rgangan bo‘lsalarda, shariat nomidan biron gap aytishga shoshilmaganlar. Ulardan biron masala so‘ralsa, xato gapirib qo‘yishdan qo‘rqib, o‘zlaridan ilmliroq bo‘lganlarga havola qilib yuborardilar. Sahih Muslimda rivoyat qilinadi: Bir kishi Zayd ibn Arqam roziyallohu anhudan masala so‘radi. U esa: “Buni Baro ibn Ozibdan so‘ragin”, dedi. Baro ibn Ozib esa: “Zayd ibn Arqamdan so‘ra”, degan ekan. Abu Muhammad Romahurmuziy “Al-Muhaddis al-fosil” kitobida Abdurrahmon ibn Abu Laylodan quyidagini rivoyat qiladi: “Men ushbu masjidda Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning bir yuz yigirmadan ortiq ansor sahobalar bilan ko‘rishganman. Ular Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning hadislarini rivoyat qilish mas’uliyatini bilganlari sababli o‘rniga boshqa kishi hadis aytib berishini istar edilar. Shunindek, ulardan birontasidan biron masala so‘ralsa, o‘rniga bu masalada boshqa ilmliroq kishi javob berishini hoxlardilar. Imom Sha’biydan bir kishi: “Agar sizlardan biron savol so‘ralsa qanday javob berardingizlar?”, deb so‘ragan ekan. Sha’biy rohmatullohu alayh: “Agar kimdir bizdan bir savol so‘rasa, biz yonimizdagi shergimizga, sen javob ber, deb havola qilar edik. Shu tariqa savol yana birinchi so‘ralgan kishiga qaytib kelar edi”, deb javob bergan ekanlar.

Agar salafi solihlar ilmni yashirib qo‘yish gunohidan qo‘rqmaganlarida edi, umuman fatvo berishga jur’at ham qilmagan bo‘lar edilar. Bu borada salaf ulamolardan juda ko‘p rivoyatlar bor. Ushbu rivoyatlar fatvo berish mas’uliyatidan naqadar ehtiyotkor bo‘lganlarini yaqqol ko‘rsatib beradi. Ammo bugungi kunda ahvol butunlay boshqacha, odamlar fatvo berishga oshiqadigan, mas’uliyatni o‘ylamay, bir-biri bilan birinchi bo‘lib savolga javob berishga musobaqalashadigan bo‘lib qoldilar. Shuningdek, mazhabsizlikni da’vo qiluvchi guruhlarning har bir mav’iza va nasihat majlisida ham aqida va fiqh masalalarida asossiz fatvolar ko‘p aytiladi. Ming afsuslar bo‘lsinki, hozirgi kunda oddiy bir haydovchi ham eng murakkab va chuqur masalalarda odamlarga fatvo berishdan tortinmaydi. “Men katta bobomdan eshitganlarim bor”, yoki “Uyimdagi eski kitoblardan o‘qib olganman”, deb halolni harom, haromni halol qilib qo‘yish holatlari juda ko‘p. Bu kabi shaxsiyatlar o‘qigan kitobidagi ma’lumotlar yoki eshitgan gaplari haqiqatga qanchalik mos, adashish va og‘ishlardan xoli ekani tekshirib o‘tirmaydilar ham. Aslida, bunday masalalarda hatto katta ulamolar ham xato qilib qo‘yishi mumkin, qolaversa, oddiy ustoz ko‘rmagan shaxsiyatlar haqida gapirmasak ham bo‘ladi. Eng xatarli tomoni shundaki, agar kitoblar ustozlarning nazoratisiz o‘qilsa, turli manbalardan chiqqan fatvolar bir masalada “shariat nomidan” biri halol, biri harom, biri to‘g‘ri, biri noto‘g‘ri, deb chiqarveradi. Bu esa birdam, xotirjam jamiyatning parchalanishiga, odamlarning shariatga nisbatan bee’tibor bo‘lib qolishiga olib keladi. Oqibatda, ummat qalbidan fatvoning hurmati, shariatning ulug‘vorligi va ulamolarning obro‘-e’tibori so‘nib boradi. Har kim o‘zicha fatvo beravirishi sababli odamlar orasida, masjid imomlari va yurt ulamolari haqida “Bularni faqat oylik oladigan paytidagina eshitamiz”, “Bularning barchasi haqni gapira olmaydilar”, degan gaplar keng tarqab qoldi. Aslida bu gaplarni tarqatganlarning maqsadi musulmonlar orasida nizo va fitna urug‘ini sochish, o‘z yurtining ulamolarining gapiga ishonmaydigan holatga olib kelib qo‘yishdir. Natijada musulmonlar birodar bo‘lib yelkadosh turish o‘rniga, o‘zaro janjallashib, bir-birini yomonlab, dushmanlashib ketadilar.

21 asr ijtimoiy tarmoq asri deb aytamiz. Musulmonlar diniy masalalarda javob olish uchun ijtimoiy tarmoqqa murojat qilishlari tabiiy. Hechkim, buni inkor ham qilolmaydi, qolaversa bu ishni man qilib qo‘yish mantiqqa to‘g‘ri kelmaydigan ish. Lekin, aziz xalqimiz bilishi lozim bo‘lgan narsa shuki, ijtimoiy tarmoqlardan beriladigan aksar fatvo va savollarga javoblar O‘rta Osiyoda amalda bo‘lib turgan hanafiy mazhabiga tamoman zid bo‘ladi. Bu fatvolarda keltirilayotgan hadislar va shunga o‘xshash siz nomini birinchi marotaba eshitayotgan kitoblardan keltirilgan naqllar sizni aldab qo‘ymasin. Aslida esa bu fikr na biror sahobadan, na biror tobeindan, na salaf ulamolaridan hech biridan rivoyat qilinmagan bo‘ladi.

Ibn Umar raziyallohu anhuning fatvosi, hazrati Ali roziyallohu anhuning qozi sifatida chiqargan hukmi, Ibn Mas’ud roziyallohu anhudan rivoyat qilingan naqllar, Abu Zarr roziyallohu anhuning amali va Zubayr ibn Avvom roziyallohu anhuning tutgan yo‘li ishonchli rivoyatlar bilan bizgacha yetib kelgan. Qolaversa, bularning barchasi sahobalar orasida e’tirozsiz qabul qilingan. Demak, sahobalarning barchasi ham o‘zlaricha ijtihod qilmaganlar, balki ichlaridagi eng ilmli kishilarga ergashganlar. Shuningdek, tobeinlar va ulardan keyingi avlod fuqaholarining ijmosi ham bor. Bu ijmo’ ularning fatvolari asosida tuzilgan manbalarda ochiq ko‘rinadi. Bu kabi manbalar sifatidan Abdurrazzoq, Vaki’ning va Ibn Abu Shaybaning “Musannaf”lari, Said ibn Mansurning, Bayhaqiyning “Sunan”lari, Ibn Abdulbarrning “Tamhid”i va “Istizkor”i kabi asarlarni ko‘rsatish mumkin. Bularning barchasi ushbu masalada sohta salafiy va bemazhablar tomonidan aytilgan shoz, ya’ni barchaga xilof gaplarni mutlaqo inkor qiladi. Bunday masala haqida ilm ahli bo‘lgan inson, yuqorida zikr etilgan manbalarga o‘xshash kitoblarni ko‘rmasdan turib, gapirishga haqli emas. Sahobalar va tobeinlarga nisbat beriladigan fikrlarning manbai aynan shu kabi kitoblardir. Kimki bu asarlarni ko‘rmasdan turib, biror fikrni sahoba yoki tobeinlarga nisbat bersa, u ilm ahli oldida uyatli holatga tushadi va ularning nazarida qadri tushadi. Bu esa qanday og‘ir oqibatlarga olib kelishini tushunish qiyin emas.

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, biron masalada fikr bildirishdan ehtiyot bo‘ling. Unutmang ilm ota-bobolardan meros bo‘lib qolmaydi. Ilm kitoblardan, ustozlardan o‘rganiladi. Demak, yetti ajdodingiz ulamolar katta eshon bobolar bo‘lsa ham sizda biron masalada shariat nomidan gapirishga haqqingiz yo‘q. Qolaversa, oxiratining g‘ami bo‘lgan musulmon odam fatvo berishdan juda ehtiyot bo‘lishi kerak. Zero, xato aytilgan bir fatvoning oqibati jahannam bo‘lishi hech gap emas. Gapimizini Abdulloh ibn Abbos roziyallohu anhudan rivoyat qilingan naqlni keltirib tugatamiz. Abdulloh ibn Abbos roziyallohu anhu aytadilar: “Sizlar orasida fatvo berishga eng jur’atli bo‘lganingiz — do‘zaxga kirishga ham eng jur’atli bo‘lganingizdir”. (Dorimiy rivoyati).

Mahmudjon Muxtorov
Mir Arab oliy madrasasi o‘qituvchisi

MAQOLA

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Muallif

Oʼzbekiston musulmonlari idorasi Matbuot xizmati