Ibratli voqealarga qiziqib o‘qib yuradigan xodimimiz Shahzodjon bugun:
– Aka, ajoyib bir rivoyatni qachonlardir rus tilida o‘qigan edim. Mazmunini gapirib bersam, o‘zbekchada yozsangiz, o‘qiganlarga foydasi tegib qolarmidi? – deb qoldi.
– Nega yozmas ekanmiz, qani aytib bering-chi, – dedim.
– Bir podshohning to‘rtta xotini bo‘lgan ekan. Ularning hammasi aqlli va sohibjamol bo‘lgan ekan. Ammo podshoh hammasidan navnihol, sohibjamol va mehribon bo‘lgan to‘rtinchi xotinini yaxshi ko‘rgan ekan. Podshoh unga qimmatbaho sovg‘alar xarid qilar, duru javohirlar bilan bezalgan kuylaklar olib berar... ko‘ngli nimani istasa, o‘shani muhayyo qilar ekan. – deya rivoyatni boshladi u.
Hukmdor yer yuzidagi eng chiroyli ayol bo‘lgan uchinchi malikani jonidan ham ortiq ko‘rib yonidan uni bir nafas ayirmas, shikorga chiqadimi, boshqa mamlakatlarga safarga boradimi, o‘zi bilan birga olib ketar ekan. Chunki uning husnu malohatini hamma ko‘rishini istar ekan. Ammo ayni paytda uchinchi malikani o‘zini tashlab boshqa biri bilan ketib qoladi deb xavotirlanib ham yurar ekan.
Podshohning ikkinchi xotini nihoyatda aql-zakovatli, fahm-farosatli, sabr-toqatli va mehribon ayol bo‘lib, uni shu sifatlari uchun yaxshi ko‘rar ekan. Podshoh har doim mushkul vaziyatlarda unga maslahat solar va bu ayol har qanday masalaning oqilona yechimini topar ekan.
Birinchi xotini esa ularning ichida eng yoshi ulug‘i bo‘lib, u ayol podshohga akasidan qolgan meros ekan. U erining yanada badavlat va qudratli bo‘lishi uchun qo‘lidan kelgan hamma ishni qilar ekan. Ammo qanchalik sevmasin, podshoh unga ko‘p e’tibor qaratmas ekan.
Hosili kalom, podshohi olam xotinlarining har biri bilan o‘ziga yarasha muomalada bo‘lib yuraveribdi-yu, orada unga bir og‘ir dard ilashib, olib ketamanga tushibdi. Har doim e’zozda yurgan podshoh jon berish azobidan vahimaga tushibdi hamda sohibjamol malikalarni qoldirib ketishga ko‘zi qiymabdi. Jilla qursa, ulardan birini o‘zi bilan olib ketishni xayol qilibdi.
Shu o‘y bilan u eng sevgan yori – kenja malikani chaqiribdi. Har doim uning chorlashini mushtoqlik bilan kutadigan, kelgani zahoti o‘zini bag‘riga otadigan, shirindan shirin so‘zlari bilan ko‘ngliga quvonch bag‘ishlaydigan kenja malika odatdagidek shodu xandon kirib kelibdi. Ammo uning dardidan voqif bo‘lib, o‘zini ham birga olib ketish haqidagi gapini eshitganidan so‘ng:
“Ey podshohi olam! Siz uzoq umr ko‘rdingiz, hayotning achchiq-chuchugini totdingiz, butun mamlakat izmingizda bo‘ldi, to‘rt marta uylanib rohat-farog‘atda hayot kechirdingiz. Mendan katta opalarim, ya’ni kundoshlarim ham hayotning lazzatini mendan ko‘p totib, bas, deguncha o‘ynab-kuldilar. Bu gaplarni aytishimdan maqsad – nega shu narsalarga aqlingiz yeta turib, aynan meni olib ketmoqchi bo‘lganingiz kaminani hayron qoldirdi. Axir men hayotda nima ko‘ribman. ayni o‘ynaydigan-kuladigan davrim kelgan choqda yoshi katta “opa”larim turib meni o‘limga yetaklaganingizdan qattiq ranjidim. Men hali hayotga chanqoqman. Go‘zal kunlarim hali oldinda. Siz yaxshisi, “opa”larimdan biri bilan birga bora qoling, vaqti kelganda men ham borib qolarman...” deb javob beribdi-da, xonadan shoshilib chiqib ketibdi.
Qalbining ardog‘idagi bo‘lgan yori jonidan eshitgan bu gaplar podshohning qalbiga tig‘dek botibdi. Keyin uchinchi xotinini chaqiribdi.
Kelib o‘tirganidan so‘ng: “Ey vafodor yorim, menga turmushga chiqib hech yomonlik ko‘rdingmi?” deb so‘rabdi. Kutilmagan savoldan xijolat bo‘lgan malika: “Nimalar deyapsiz, zoti oliylari, menga duru javohirlar bilan bezak berdingiz, qo‘limdagi, bo‘ynimdagi taqinchoqlarining har biri bir mamlakatning xiroji bilan barobar, egnimdagi kiyimlarimni esa boshqa malikalar faqat orzu qilishlari mumkin. Shuncha e’tiboringizdan keyin sizdan norozi bo‘lishim mumkinmi?” debdi.
Bundan ruhlanib ketgan podshoh, bu xotinim mendan shu qadar minnatdor ekan, birga ketishga, albatta, rozi bo‘ladi deb o‘ylabdi-da: “Men bilan u dunyoga ham ketishga rozimisan?” debdi.
Buni eshitib xotini: “Albatta, siz bilan istagan joyingizga ketaman, hamma joyda, hamma vaqt sizning xizmatingizda bo‘lish men cho‘ringiz uchun sharaf” debdi. Podshoh: “Ertaga jon taslim qilaman, sen ham men bilan birga o‘lishga rozimisan?” deb so‘rabdi. Bu gapni eshitgan malikaning rangi-quti uchib ketibdi. “Bu nima deganingiz? Alloh taolo har bandaning jonini o‘zi istagan vaqtda oladi. Siz bilan birga ketaman deb kimga aytaman, Azroil alayhissalomgami? Qo‘ying, bunaqa gaplarni, men hali hayotdan to‘yganim yo‘q, balki yana turmushga ham chiqarman”, debdi.
Podshoh hayotida hech qachon bunchalik qattiq zarba yemagan ekan. galdirab qolibdi. Undan ham noumid bo‘lib ikkinchi xotinini chaqiribdi. Farosatli xotin podshohni ko‘rgani zahoti jiddiy dardi borligini anglabdi va savolim unga malol kelmasin degan andishada o‘zining gap boshlashini kutib sukut saqlabdi. Podshoh unga: “Ey ko‘nglimning hamdami! Sen har doim mening yo‘llarimni yoritgan shamchirog‘im bo‘lding. Mushkul vaziyatlarga tushib qolganimda, og‘ir masalalarning yechimini topa olmay qiynalayotgan chog‘larimda qimmatli maslahatlaring bilan ishlarimni oson qilding, men sendan har doim xursand bo‘lib yashadim. Aytgin-chi, sen ham men bilan yashaganingdan mamnun bo‘ldingmi?” dedi.
“Zoti oliylari men bilan birga yashaganingga rozimisan”, deganingiz kamina – cho‘ringizga bir oz mubolag‘adek eshitilib, bundan boshim ko‘kka yetdi. Men har doim o‘zimni sizning kanizagingiz yoki bo‘lmasa, xizmatchingizdek bilib kelganman. Axir sizdek zot bilan bir havodan nafas olish, saltanat ishi bilan bo‘lib, el-yurt xizmatini qilib toliqqan vaqtlaringizda muborak oyoqlaringizni uqalab charchog‘ingizni yozish dunyodagi eng sharafli ish emasmi?..” debdi.
Uning gaplaridan xasta podshoh nihoyatda to‘lqinlanib ketibdi. Ko‘ziga uchtagina yosh tomchisi ham qalqib chiqibdi. “Ey mehribon yorim, saroyda notinchliklar kelib chiqmasin deb bir sirni hech kimga oshkor qilmagan edim. Ammo bugun aytishga majbur bo‘ldim. Men ertaga jon topshirar ekanman, menga hamdam bo‘lib birga o‘lishga rozimisan?” debdi.
Bu taklifni eshitgan ayolning ichiga sovuq shamol kirib ketibdi. Ammo aqlini ishga solib podshohga buni sezdirmabdi va unga bunday javob beribdi. “Zoti oliylari, mendan boshqa yana uchta malika turib safarga yo‘ldoshlikka aynan meni tanlaganingizdan boshim ko‘kka yetdi. Ammo boshqa narsani o‘ylab qoldim: ikkalamiz u dunyoga birga ketsak, bizni kim orqamizdan yo‘qlab turadi? Katta malika – avomroq, Mendan kichigi har dom zebu ziynat bilan ovora, kenja malika o‘yin-kulgudan bo‘shamaydi. Ular bizning haqimizga duoi fotihalar qilib turmasa, qabrdagi ahvolimiz qiyin bo‘lmasmikan?... Keling, yaxshisi, siz hozir-cha bora turing, men ortingizdan xatmul Qur’onlar qilay, duoi xayrlarda bo‘lib, sizning qabrdagi uyingizning charog‘on bo‘lib turishiga yordamchi bo‘lib turay...”
Podshoh butkul tushkun ahvolda katta malikani chaqirib unga bo‘lgan voqeaning hammasini gapirib beribdi va gapining so‘nggida nadomat ila unga: “Ey malikam, hurliqolar ko‘zimga yaxshi ko‘rinib, sizni ko‘p nazarimga ilmadim, e’tibor qaratmadim. Mendan butun umr ranjib yashagan bo‘lsangiz kerak, deb o‘ylayman, Aslida shunga haqlisiz ham. Ammo bugun ularning hammasi mendan voz kechganini ochiq-oydin bayon qildi. Shundan keyingina sizni chorlashga majbur bo‘ldim. Shu holimda ham men bilan u dunyoga ketishga rozimisiz?” debdi.
Unga javoban malika: “Zoti oliylari! butun umr sizning xizmatingizda bo‘lib, har doim sizga hammadan yaqinroq bo‘lishni orzu qilib yashadik, modomiki, bugun shunday fursat tug‘ilgan ekan, bu fursatni qo‘ldan boy bersak nodonlik qilgan bo‘lmaymizmi? Siz bilan ketishga roziman, keling, tahoratimizni qilib namozimizni o‘qib Rabbimizning qoshiga poklangan holda ibodatimiz bilan boraylik”, debdi.
Bundan mamnun bo‘lgan podshoh: ”Jonim tanimni tark etar vaqtga kelibgina asl yorim siz ekaningizni anglab yetdim”, deb o‘zining xatosini juda kech anglaganidan nadomat chekibdi.
Qissadan hissa:
To‘rtinchi malika – insonning tanasi ekan. Har bir inson o‘z tanasini yaxshi ko‘rib, doim uni parvarish qilarkan. Ammo tana dunyo mulki bo‘lib oxirot hayotidan qo‘rqar ekan.
Uchinchi malika – ish, amal va boylik bo‘lib, inson o‘lgandan so‘ng ular boshqalarning qo‘liga o‘tib ketarkan.
Ikkinchi malika – oila va qarindoshlar ekan. Ular insonni har doim qo‘llab-quvvatlab turadi, Biroq inson o‘lgandan keyin ular faqat qabrga qadar kuzatib borishga yaraydi, xolos.
To‘rtinchi malika – insonning qalbi ekan. Qalb insonning moddiy boyliklar, amal, maishatlarga o‘chligi bois e’tiborsiz qolib ketsa ham hamisha inson bilan birga bo‘lib, oxirot azobi qoshida ham sohibidan ayrilmas ekan. Shuning uchun inson qalbini pok tutmog‘i, nimaiki yaxshilik bo‘lsa, avvalo, unga ravo ko‘rmog‘i lozim ekan.
Hech qachon qalbni ehtiyot qilish va boyitishni unutmang! Chunki bu yorug‘ olamda bizning o‘zimizga qilgan eng katta sovg‘amiz – qalbimizni sof saqlamog‘imiz va unga e’tiborli bo‘lmog‘imizdir.
Damin JUMAQUL
Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
Faqihlarning fiqhga bergan ta’riflarida «dalil» degan so‘z bormi? Yo‘q. Ular faqat mukallaflarning amallari haqida gapirishdi, hukmlarning mukallaflarga nisbatan joriy bo‘lish holatlariga e’tibor qaratishdi. Demak, umumiy qilib aytadigan bo‘lsak, fiqhga ikki xil ta’rif berildi. Biri usuliy ulamolarning ta’rifi, ya’ni «Qur’on va Sunnatdan hukmlarni qay tarzda chiqarib olish haqidagi ilm» degan ta’rif. Ikkinchisi fuqaholar bergan ta’rif bo‘lib, unda hosil bo‘lgan hukmlarning mukallaflarga qanday joriy qilinishi asosiy o‘ringa qo‘yildi. Bu hukmlar mutlaq mujtahidlar tarafidan chiqariladi. Hukmni faqat mutlaq mujtahid chiqara oladi. Ana shu mujtahid muayyan bir hukmni Qur’on va Sunnatdan qanday chiqarganini o‘rganish usul ilmining mavzusidir. Chiqarilgan hukmni o‘zimizga va jamiyatga tatbiq qilish esa muftiy va faqihlarning ishidir.
Demak, fiqhga ikki xil qarash mumkin ekan: hukmni chiqarib olish va uni tatbiq qilish. Bizning xatoimiz shuki, hukmni ishlab chiqish bilan uni tatbiq qilish orasidagi farqni tushunmayapmiz. Tushunmaganimiz uchun ham keraksiz gaplarni gapiryapmiz. Biz yuqorida aytib o‘tgan ikki yo‘nalish – tahallul, ya’ni dinga yengil qarash va tashaddud, ya’ni dinda g‘uluvga ketish yo‘nalishlari yo ikkinchi ta’rifdan bexabar qolishdi, yoki unga e’tiborsiz qarashdi. Ular faqat birinchi ta’rifni, ya’ni hukmni qay tarzda ishlab chiqishni izohlashdi.
«Hanafiy mazhabiga teran nigoh» kitobidan