بسم الله الرحمن الرحيم
Muhtaram jamoat! Hayot taqozosi bilan insonlar doimo bir-birlari bilan turli xil moliyaviy muomala qilishga muhtojdirlar. Lekin bu aloqada maqsadni halol yo‘llar bilan amalga oshirish, harom yo‘llardan chetlanish va boshqalarning haq-huquqlariga tajovuz qilmaslik shartdir.
Islom dini doimo adolatli bo‘lishga va o‘zganing haqqini nohaqlik bilan yemaslikka buyuradi.
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا
Ya’ni, «Ey imon keltirganlar! Mol-mulklaringizni o‘rtada nohaq (yo‘llar) bilan yemangiz! O‘zaro rozilik asosidagi tijorat bo‘lsa, u bundan mustasno. Shuningdek, o‘zlaringizni (bir-biringizni nohaq) o‘ldirmangiz! Albatta, Alloh sizlarga rahm-shafqatlidir”. (Niso surasi, 29 oyat)
Birovning molini botil yo‘l bilan yeyishga ribo, qimor, poraxo‘rlik, aldamchilik, narxni sun’iy ravishda ko‘tarish, o‘g‘rilik, tovlamachilik va boshqalar kiradi.
Oyati karimada botil yo‘l bilan birovning molini yeyishdan «O‘zaro rozilik asosidagi tijorat bo‘lsa, u bundan mustasno», deb istisno qilinmokda. Chunki, tijorat — halol mehnat. Tojir mehnat qilib, molu pulini ishga solib, ishlab chiqaruvchi va xaridor orasida vositachi bo‘ladi. Bu vazifani bajarish uchun orada anchagina xizmatlarni ado etadi. Uning kelajakda foyda ko‘rish-ko‘rmasligi, foydaning oz yoki ko‘p bo‘lishi gumon bo‘ladi. U kasod bo‘lish, sinib, molsiz-pulsiz qolish ehtimollarini ham bo‘yniga olib, bu ishga qo‘l uradi.
Oyatning davomida «O‘zlaringizni (bir-biringizni nohaq) o‘ldirmangiz!» — demokda.
Sirtdan qaragan odam, bir-birining molini botil yo‘l bilan yeyish va o‘zini o‘zi o‘ldirish orasida nima aloqa bor, deyishi mumkin. Lekin chuqurroq o‘ylab ko‘rilsa, hayotiy tajribaga nazar solinsa, haqiqatda bu ikki narsa o‘rtasida bevosita aloqa borligi ko‘riladi. Jumladan, mazkur botil yo‘l bilan mol yemoq ham katta ma’siyat sifatida halokatga sabab bo‘ladi. Bu ishni qilganlar o‘zini o‘zi o‘ldirgan bo‘ladi.
«Albatta, Alloh sizlarga rahm-shafqatlidir».
Agar u rahm qilib, to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatib bermaganida, noto‘g‘risidan qaytarmaganida, katta mashaqqatda qolgan bo‘lar edingiz.
وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ عُدْوَانًا وَظُلْمًا فَسَوْفَ نُصْلِيهِ نَارًا وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا
Ya’ni, «Kimda-kim shu (qotillik)ni adovat va zulm yuzasidan qilsa, albatta, Biz uni do‘zaxda kuydiramiz. Bu (esa) Allohga osondir». (Niso surasi 30-oyat).
Demak, kim mazkur ishni tajovuzkorlik (ya’ni, haromligini bilib turib) va zulm ila (ya’ni, qilishdan tap tortmay) qilsa, oxiratda do‘zaxga kiritiladi. Ammo, bu bilan, banda noumid bo‘lmasligi lozim. Alloh taolo qudrati cheksiz, azobi katta bo‘lishi bilan birga, marhamati ham keng, rahm-shafqati cheksiz Zotdir. Agar bandalar o‘zlarini o‘nglasalar, ularning gunohlarini o‘tishi muqarrar.
Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalom o‘z hadislaridan birida «Mo‘minlarning molini nohaq o‘zlashtiradigan kishilar Qiyomat kunida do‘zaxga tushurlar», deb marhamat qilganlarini yaxshi bilamiz.
Naql qilinishicha, Abdulloh ibn Muborakdek buyuk olim o‘z ona yurti Marvda bo‘lgan paytlarida birovdan bir qalam oldilar. Oradan vaqt o‘tib Abdulloh ibn Muborak Marvdan Shomga bordilar. Shomga borgach boyagi qalam hayollariga kelib, darhol ortlariga qaytib, qalamni egasiga topshirgan ekanlar.
Muhtaram birodorlar! Mo‘min-musulmonlar o‘rtasida moliyaviy munosabatlar, iqtisodiy muomalotlar odobiga amal qilinmasa, adolat bilan ish tutilmasa, jamiyatda o‘zaro ishonchsizlik, zulmkorlik, haqsizlik va ixtilof-ziddiyatlar yuzaga keladi. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam hadislarining birida:
" مَنْ غَشَّ فَلَيْسَ مِنَّا " (رواه الترمذى)
Ya’ni, «Kimki hiyonat qilsa bizlardan emas» – dedilar. Abu Hurayradan rivoyat qilingan boshqa bir hadisda shunday deganlar:
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ عَنِ النَّبِيِّ قَالَ: مَطْلُ الْغَنِيِّ ظُلْمٌ
Ya’ni, Nabiy sollallohu alayhi vasallam Boyning (zimmasidagi qarz yoki haqni) bermay yurishi zulmdir», dedilar».
Moddiy imkoni bor odam o‘z zimmasidagi moliyaviy burchni ado etmay yurishi zolimlikdir.
Ushbu tushuncha unutilgan jamiyatlarda boylar, imkoni bor odamlar birovning haqini bermay yurishi keng tarqalgan.
وَلِلنَّسَائِيِّ: وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَوْ أَنَّ رَجُلاً قُتِلَ فِي سَبِيلِ اللهِ ثُمَّ أُحْيِيَ ثُمَّ قُتِلَ ثُمَّ أُحْيِيَ ثُمَّ قُتِلَ وَعَلَيْهِ دَيْنٌ مَا دَخَلَ الْجَنَّةَ حَتَّى يُقْضَى عَنْهُ دَيْنُهُ.
Ya’ni, Nasaiy qilgan rivoyatda: «Mening jonim qo‘lida bo‘lgan zot ila qasamki, agar bir kishi Allohning yo‘lida qatl qilinsa, so‘ng tiriltirilsa, yana qatl qilinsa va tiriltirilsa, so‘ng yana qatl qilinsa-yu, uning zimmasida qarzi bo‘lsa, qarzi ado etilmaguncha jannatga kirmas», deyilgan.
Agar inson Allohning yo‘lida bir emas, uch marta shahid bo‘lsa ham qarzini ado qilmagan bo‘lsa, jannatga kira olmaydi. Unday odamning jannatga kirishi olgan qarzining uzilishiga bog‘liq bo‘lib qoladi. Qarzi uzilsa, jannatga kiradi, bo‘lmasa yo‘q.
Muhtaram namozxonlar! Birovning molini yeyish deganda faqatgina shaxslararo deb tushunilmasligi kerak.
Kundalik ehtiyojimiz uchun foydalanadiganimiz tabiiy gaz, elektr toki, suvni olib ko‘raylik. Odatda bu ne’matlar bizning xonadonimizga yetib kelgunicha qanchadan-qancha harajatlar qilinadi. Qolaversa, ularni doimiy bo‘lishini ta’minlan uchun ham millionlab mablag‘lar sarflanadi. Sarf qilingan mablag‘lar o‘z joyiga qo‘yilmasa, butun xalq mazkur ne’matlardan foydalanishi to‘xtaydi. Buning uchun esa ikki tomonlama shartnomalar tuziladi. Ya’ni ta’minlovchi va iste’molchi o‘rtasida. Tuzilgan shartnoma shar’an bajarilishi shart.
Shundan kelib chiqib agar iste’molchi ishlatgan narsasini haqqini to‘lamasa, nafaqat ta’minlovchi tashkilotni balki, xalqning mulkini harom yo‘l bilan o‘zlashtirgan bo‘ladi. Shuning uchun ham har bir ishlatilayotgan narsalarga ularni hisoblagichlar o‘rnatilagan. Demak hisoblagichda ko‘rsatilgan raqamlarga qarab, ishlatilgan gaz, tok, suvlarning narxlari chiqarilar ekan, buning biror chaqasiga ham xiyonat qilmasdan to‘lash lozimdir. Aks holda kimlardir o‘zining mavqei, mansabi yoki yana qandaydir imtiyozlaridan foydalanib yoki muttahamlik qilib iste’mol qilingan gaz, suv, issiqlik va elektr quvvati haqqini o‘z vaqtida to‘lamasa, avvalo, xalqning rizqini qiyilishiga, barakani ko‘tarilishiga va hattoki ma’lum bir mintaqalarni gaz, tok, va suvsiz qolishiga sababchi bo‘ladi. Qolaversa, Allohning huzurida ham javob beradi.
Masalaning ikkinchi tarafi ham bor. Bunda iste’molchilar o‘zlari to‘lashi kerak bo‘lgan mablag‘larni to‘lig‘icha to‘laydi, lekin ta’minlovchilarning tashkilot a’zolaridan ba’zi birlari o‘zining vazifasini suiiste’mol qilib, to‘lanayotgan mablag‘larni ma’lum qismini kerakli joyga yetkazmasdan o‘zining hamyoniga uradi. Yoki bir mahalladagi ba’zi bir kimsalar uy-joylari keng va katta bo‘lganligi tufayli gaz va tok va suvlarni hisob-kitobsiz darajada ishlatadi va isrof qiladi. To‘lovga kelganda esa undan bosh tortishga harakat qiladi.
Bu kabi nohaqliklardan uzoqda bo‘lib, davlat oldidagi zimmamizda turgan to‘lov va soliqlarni o‘z vaqtida ado etishga harakat qilaylik.
Alloh taolo ijtimoiy va iqtisodiy hayotimizning barcha sohalarida halollik va poklikka rioya qilib yashamog‘imizga muvaffaq aylasin. Omiyn!
Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
أَلْعِلْمُ فِى الصِّغَرِ كَالنَّقْشِ فِى الْحَجَرِ
Yoshlikda olingan bilim toshga o‘yilgan naqsh kabidir.
Ilm olish uchun eng afzal davr bu insonning yoshlik chog‘idir. Chunki yoshlikda bolaning xotirasi kuchli bo‘ladi. Bu vaqtda olingan ilm bola xotirasida uzoq vaqtgacha saqlanib qoladi. Shuningdek, yoshlikda har xil tashvish va yumushlardan uzoq bo‘lgan bolaning fikri faqat o‘qishda bo‘lib, natijada u ilmni yaxshi o‘zlashtiradi. Katta bo‘lib, ishlari ko‘paygach, fikri bo‘linadi yoki ilm olishga vaqt ajratolmay qoladi.
Afsuski, aksariyat bolalar ayni ilm olish payti kelganda ham o‘yin-kulgi va bekorchi mashg‘ulotlar bilan ovora bo‘lib yuraveradilar. Ota-onalari ham: “Hali farzandimiz yosh, katta bo‘lgach o‘qir”, deya bunga beparvo qaraydilar. Aslida bola taxminan 3-4 yoshlarida xotirasi eng yaxshi ishlaydigan davr bo‘ladi. O‘sha paytdan boshlab, bolani sekin-asta ilmga jalb qilish yaxshi natija beradi.
So‘zimizni dalili sifatida bir misol keltiramiz. Mashhur alloma bobomiz Abu Ali ibn Sino 4 yoshida Qur’oni karimni to‘liq yod olgan. Bundan tashqari, tarix, falsafa, tibbiyot, mantiq va boshqa fanlarni chuqur o‘zlashtirgan. O‘n sakkiz yoshigacha hayotida kerak bo‘ladigan barcha ilmlarni mukammal o‘rganib, mashhur olim, tabib darajasiga ko‘tarilgan. Bundan kelib chiqadiki, ota-onalar farzandlarini yoshlik davridan unumli foydalanib, kerakli ilmlarni egallashlari uchun qulay sharoitlarni ta’minlab berishlari lozim.
مَنْ لَمْ يَتَعَلَّمْ صَغِيرًا لَمْ يَتَقَدَّمْ كَبِيرًا
Kim yoshlik chog‘ida ilm olmasa, katta bo‘lganida yuksalmaydi.
Ushbu maqolni ikki xil ma’noda tushunish mumkin:
1. Kim yoshlik chog‘ini g‘animat bilib, ilm egallamasa, katta bo‘lganida bunga iloj topa olmaydi. Kishining yoshi keksaygan sari uning xotirasi pasayishi ham bor haqiqat.
2. Kim yoshligida ilm olmasa, katta bo‘lganida biron pog‘onaga ko‘tarila olmaydi, insonlar orasida ham eng keyingi o‘rinda turadi, chunki uning ilm-ma’rifati yo‘q. Ilm insonni yuksaltiradi va ravnaq topishiga yordam beradi. (Lekin, o‘rni kelganida shuni ham aytib qo‘yish lozimki, ilm faqat biron martabaga erishish uchungina o‘rganilmaydi).
يُطَيَّبُ القَلْبُ لِلْعِلْمِ كَمَا تُطَيَّبُ الأَرْضُ لِلزِّرَاعَةِ
Yer ekin ekish uchun tozalangani kabi qalb ham ilm uchun tozalanadi.
Ilmning makoni qalbdir. Ma’lumki, ilm ezgulik va nurdir. Kishi ilmni puxta egallash uchun qalbini turli xil ma’naviy illatlar, jumladan kibr, hasad, gina, kudurat, g‘iybat va shu kabilardan tozalashi lozim. Ushbu kamchiliklar bor qalbga ilm yaxshi o‘rnashmaydi, tezda unutiladi yoki biron manfaat keltirmaydi. Shuning uchun ilm olishga kirishayotgan kishi birinchi navbatda qalbini tozalashi, so‘ngra yaxshi niyat bilan ilm tahsliga o‘tishi kerak.
Bola yoshligida xotirasi kuchli, qalbi toza va beg‘ubor bo‘ladi. Bunday paytda olingan ilm har taraflama pishiq va mustahkam bo‘ladi. Demak, ota-onalar bu borada mas’uliyatliroq bo‘lsalar, farzandlarining kamolga yetib, olim bo‘lib, dini va yurtiga foydasiga tegadigan chin inson bo‘lishida hissa qo‘shgan bo‘ladilar.
Odilxon qori Ismoilov