O`zbekiston musulmonlari idorasi

Maqolalar

Umaviylar davridagi fathlar

15.11.2024 27598 11 min.

Umaviylar davrida fathlar uch jabhada olib borildi. Kichik Osiyoda rumliklarga qarshi fathlar. Bu fathlar juda keng ko‘lamli bo‘lib, Qustantiniyani, O‘rta yer dengizidagi ba’zi orollarni fath qilish orqali amalga oshdi.

Shimoliy Afrikadagi fathlar

Bu Atlantika okeanigacha yetib bordi. Nihoyat Jabali Toriq nomli joydan ham o‘tib, Ispaniyagacha yetdi.

Sharqiy jabha

Sharq tomonda Iroq, undan keyin shimolga qarab Movarounnahr, janub taraflar, Sind yurtlari fath qilindi.

Biroq Banu Umayyadan keyin Islomning kengayishi to‘xtab qoldi. Abbosiylar davlati harbiy jihatdan rivojlana olmadi, bir qadam ham oldinga siljimadi. Islom dini da’vatchilar, tojirlar faoliyati yordamida uzoq yurtlarga tarqalishda davom etdi, lekin harbiy jihatdan yuksalish butunlay to‘xtab qoldi. Bu sohadagi kengayishlar keyinchalik, g‘aznaviylar va usmoniylar davrida yana oldinga siljiy boshladi.

Muoviya ibn Abu Sufyon davridagi fathlar

U kishining xalifaligi davrida juda katta fathlar amalga oshirilgan. Ular asosan ikki asosiy jabhada bo‘lgan. Birinchisi – g‘arbiy jabha. Hozirgi Turkiya davlatining o‘rni Rum deb atalib, u yerlarda doimiy ravishda chegaralar ko‘rilgan va fath ishlari to‘xtovsiz davom etib turgan.

Asosiy maqsad Qustantiniyani fath qilish edi. Hijriy 50 (milodiy 670) yilda Qustantiniya qamal qilindi, so‘ng hijriy 53-61 (milodiy 673-680) yillarda ham qamal qilish ishlari davom etdi. Lekin bu yurtni fath qilishning imkoni bo‘lmadi. Muoviya roziyallohu anhu O‘rta yer dengizida bir ming yetti yuzta kemadan iborat dengiz flotini tashkil qildi va uning yordamida juda ko‘p g‘alabalarga erishdi.

U kishi hijriy 49 (milodiy 669) yilda Siqilliya – hozirgi Sitsiliyadagi Jurba orolini, hijriy 53 (milodiy 673) yilda Urdus orolini, hijriy 55 (milodiy 675) yilda Kirit orolini fath qildilar. Shuningdek, hijriy 57 (milodiy 677) yilda Egey dengizidagi orollar, Qustantiniyaga yaqin yerlar fath qilindi.

Afrikada esa juda ko‘p joylar, jumladan, hijriy 41 (milodiy 661) yilda Binzert, 45 (milodiy 665) yilda esa Qayruvonning yonidagi Qumuniya fath qilindi. O‘sha yilning o‘zida Susa shahri ham fath etildi.

Uqba ibn Nofe’ roziyallohu anhu tomonidan Sirt, G‘idamis, Taroblus (Tripoli) shaharlari fath qilindi. Vuddon qaytadan fath qilinib, uning yerlari Fazzon va Qafsaga qo‘shildi. Hijriy 50 (milodiy 670) yilda Qayruvon shahrini ko‘rdi. Shuningdek, Uqba ibn Nofe’ Sudan yurtlaridagi joylarni fath qildi. Fathlar kengayib borib Mag‘ribga, Jazoirgacha yetdi. Uqba ibn Nofe’ Fihriy o‘sha maydondagi eng katta qo‘mondonlardan hisoblangan.

Sharqiy jabha

«Sharqiy jabha» deganda Movarounnaxr yurtlari, Sind yurti, Hindiston ko‘zda tutiladi. Ikki daryo – Sayhun va Jayhun daryolari orasidagi va uning atrofidagi yerlar Movarounnahr yurtlari hisoblanadi. U yerda o‘sha paytda Tohoriston (poytaxti Balh), Sofoniyon (poytaxti Shumon), Sug‘d (poytaxti Samarqand va Buxoro), Farg‘ona (poytaxti o‘sha vaqtda Xo‘jand bo‘lgan), Xorazm (poytaxti Jurjoniya), Ashrusna (Usrushona, poytaxti Panjikent), Shosh (poytaxti Binket) kabi yurtlar mashhur bo‘lgan.

O‘sha paytlarda mazkur o‘lkalarda istiqomat qiluvchi aholining ko‘p qismi butparastlardan iborat edi. Musulmonlar Movarounnahr yurtlarini fath qilishni hijriy 41 (milodiy 661) yilda boshladilar. Ular, avvalo hijriy 43 (milodiy 663) yilda Sijistonni fath qildilar. Hijriy 45 yilda Toxoristonning ba’zi yurtlari fath qilindi. Nihoyat ular Kuhistonga yetib bordilar. Hijriy 55 (milodiy 675) yilda Ubaydulloh ibn Ziyod Buxorogacha yetib bordi. Hijriy 44 yilda musulmonlar Sind va Hind yurtlariga qadam bosdilar. Bu yurtlarning aholisi ma’lum bir vaqt bo‘ysunib turishdi, so‘ng yana orqaga qaytib, vaziyat barqaror bo‘lmadi. Nihoyat Valid ibn Abdulmalikning davrita kelib musulmonlar u yerlarda o‘z hukmlarini mustahkamladilar.

Muoviya ibn Abu Sufyon davridagi viloyatlar

Usha paytda Islom davlatida bir necha viloyatlar mavjud bo‘lib, ularning ba’zilari bir necha amirliklardan tashkil topgan edi. Muoviya ibn Abu Sufyon roziyallohu anhuning xalifalik davrida oltita viloyat bor edi.

1. Shom viloyati

Shom viloyati asosiy viloyat hisoblanib, uning hududlari janubda Arabiston yarimorolining shimolidan boshlanar, shimoli esa Turus tog‘larigacha yetib borar edi. Sharada Furot daryosidan boshlanib, g‘arbdagi chegarasi O‘rta yer dengizigacha yetib borgan edi.

Bu viloyatda jumladan, Hims, Qunsurayn, Antokiya, Taroblus va boshqa amirliklar bor edi.

2. Kufa viloyati

Iroqning shimoli, kurdlar, Ozarboyjon va shu tarafdagi boshqa yerlar ushbu shahardan turib boshqarilar edi. Hazrati Aliy roziyallohu anhu va u kishining o‘g‘illari Hasan va Husayn roziyallohu anhumo mana shu shaharda faoliyat olib borgan edilar. Muoviya roziyallohu anhu bu viloyatga Mug‘iyra ibn Shu’ba roziyallohu anhuni voliy qilib tayinladi. U kishi voliylikni yaxshilab ado etib, go‘zal o‘rnak bo‘ldi.

3. Basra viloyati

Bu viloyat Kufaga yaqin bo‘lsa ham, Fors, Xuroson, Sijiston kabi mintaqalar aynan u orqali boshqarilar edi.

4. Xuroson viloyati

Bu viloyatga tegishli yerlar avvallari Basraga qarar edi. Muoviya roziyallohu anhu ushbu viloyatga Ziyod ibn Abiyhni voliy qilib tayinladi. Undan keyin boshqa voliylar ham u yer da ish olib bordilar.

5. Madinai munavvara viloyati

Asosiy poytaxt bo‘lgan Madinai munavvara Islom davlati uchun eng ahamiyatli viloyat hisoblangan, chunki Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ham, roshid xalifalar ham Islom davlatini mana shu shahardan turib boshqargan edilar. Islom millatining yetakchi kuchlari – sahobai kiromlar, muhojir va ansorlar, tobe’inlar, taba’a tobe’inlar va ularning avlodlari mana shu muborak shaharda yashab kelganlar. Shuning uchun bu viloyatga voliy bo‘lgan shaxsning obro‘si ham katta bo‘lar edi.

Makkai mukarrama va boshqa viloyatlarning siyosiy ahamiyati kam bo‘lgani uchun tarixchilar ularni kamroq eslashadi.

6. Misr viloyati

Umar ibn Xattob roziyallohu anhuning davrida Amr ibn Os roziyallohu anhu boshchiligidagi fotihlar Misrni fath qildilar va ularning raxbari u yerga voliy bo‘lib qoldi.

Usmon ibn Affon roziyallohu anhu davrlarida Misrga Abdulloh ibn Sa’d ibn Abu Sarh roziyallohu anhuni voliy qildilar.

Aliy ibn Abu Tolib roziyallohu anhuning davrlarida Misrga bir nechta voliylar tayinlandi.

Muoviya ibn Abu Sufyon roziyallohu anhuning davrida Misrga yana Amr ibn Os roziyallohu anhu voliy bo‘ldi.

Xavorijlar

Xavorijlar, avval aytib o‘tilganidek, Aliy roziyallohu anhuni Siffindagi urushni to‘xtatib, Qur’oni Karimning hukmiga tushishga majburlagan, keyin hakamlikni inkor qilgan, Harura degan joyda to‘planib, hazrati Aliy roziyallohu anhuga qarshi chiqqan odamlar edi.

“Xavorij” so‘zining ma’nosi “qarshi chiquvchilar”dir. Ular yer yuzida fisqu fasod, buzg‘unchilik qilishdi. Hazrati Aliy roziyallohu anhu Nahravon jangida ularni yengganlaridan keyin ko‘pchilik xavorijlar hazrati Aliy roziyallohu anhuning lashkarlariga qo‘shilib olishdi va ulardan biri imkonini topib, u kishi roziyallohu anhuni qatl qildi.

Muoviya ibn Abu Sufyonning davrida ular Kufa va Basrada bir necha marta qo‘zg‘alon uyushtirishdi. Muoviya roziyallohu anhu ularga qarshi urush olib borib, qo‘zg‘alonni bostirdi.

Basraning voliysi Ziyod ibn Abiyh va uning o‘g‘li Ubaydulloh xavorijlarga qarshi nihoyatda qattiq turar, sira shafqat qilishmas edi.

Xavorijlar asli saxrolik qo‘pol, dag‘al, berahm, shafqatsiz odamlar edi. Ular odamlarni ikkiga bo‘lib – yo mo‘min, yo kofir bo‘ladi deyishar, o‘zlarining fikriga qo‘shilganlarni mo‘min, qarshi chiqqanlarni kofir hisoblashar, hatto hazrati Usmon, Aliy, Muoviya roziyallohu anhumni ham kofirga chiqarib qo‘yishgan edi. Havorijlar o‘z jamoasiga qo‘shilmaganlarga qarshi urush qilishar, ularning qonini halol sanashardi. Natijada ular juda ko‘p balo-ofatlarga sabab bo‘lishdi.

Mulohaza qilinadiki, umaviylar davlati davrida havorijlar juda ko‘p g‘alabalarga ham erishishgan. Ularning turlicha firqalari bo‘lib, azraqiylar, najadotlar, iboziylar, ajoridalar, safariyalar kabi nomlar bilan atalgan.

Yazidga bay’at qilinishi

Muoviya roziyallohu anhu o‘zi hayotlik chog‘ida o‘g‘li Yazidga bay’at qildirdi. Bu ishni qilgan birinchi musulmon aynan Muoviya ibn Abu Sufyon roziyallohu anhu bo‘ldi. Buning uchun unga ko‘pchilik qarshi chiqdi. Husayn ibn Aliy roziyallohu anhu, Abdulloh ibn Umar, Abdulloh ibn Abbos, Abdulloh ibn Zubayr, Abdurrahmon ibn Abu Bakr roziyallohu anhular shular jumlasidandir. Shariatda joiz bo‘lmagan bu ishi uchun Muoviya roziyallohu anhu juda ko‘p musibat va mushkulotlarga, shiddatli qarshiliklarga uchradi, lekin ularning hammasi bostirildi.

Musulmonlarning rahbarlik ishi hisoblangan xalifalikni bunday mas’uliyatli ishga iqtidori bor, sifatlari talabga javob beradigan shaxs zimmasiga olishi kerak edi, uni merosga aylantirish joiz emasdi.

Muoviya roziyallohu anhuning vafoti

Muoviya roziyallohu anhu odamlar orasida yaxshi siyrat bilan yashadi. Butun g‘ayratini musulmonlarni birlashtirishga sarfladi. Ba’zi xavorijlarni hisobga olmaganda, unga qarshi turuvchilar qolmadi. Oz sonli xavorijlarning ta’siri esa juda oz edi.

Muoviya roziyallohu anhuning davri uzoq davom etdi. Shu bilan birga, juda keng qamrovli bo‘ldi. Shuning uchun tarixchilar uning davri islomiy xalifalikning eng go‘zal va farovon davrlaridan bo‘lganini ta’kidlaydilar. Bu davrda ichki tinchlik va omonlik qaror topdi, turli qarshi unsurlarning hammasi mag‘lub qilindi, tashqi jabhalardagi fath, ishlari bardavom bo‘lib, chor atrofga tarqaldi. Har tarafdai g‘alabalar to‘g‘risida xabarlar kelib turdi.

Sahobalar va ularning o‘g‘illarining Muoviya roziyallohu anhuga qarshi turishiga sabab bo‘lgan birdan-bir narsa uning o‘zi tiriklik chog‘ida o‘g‘li Yazid uchun bay’at olishi bo‘ldi.

Muoviya roziyallohu anhu hijriy 60 yil rajab oyida (milodiy 680 yil aprel oyida) vafot qildi. U kishining xalifaliklari yigirma yil davom etdi. Muoviya roziyallohu anhu Islomda birinchi bo‘lib pochta xizmatini va muhr devonini yo‘lga qo‘ygan kishi hisoblanadi.

Keyingi mavzular:

Yazid ibn Muoviyaning xalifaligi;
Shiy’alarning qo‘zg‘alonlari;
Karbalo fojiasi;
Harra voqeasi va Madinani muboh sanash;
Ikkinchi Muoviya ibn Yazid.

Kutubxona

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Muallif

Oʼzbekiston musulmonlari idorasi Matbuot xizmati

G‘iybat qilishayotganini eshitsangiz...

30.07.2025 936 8 min.

G‘iybatning ta’rifini ushbu hadisdan bilib olamiz:

Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Yo Allohning Rasuli, g‘iybat nima?” deb so‘rashdi. “Birodaringni o‘ziga yoqmagan narsa bilan eslashing”, dedilar. Shunda: “Birodarimda men aytgan narsa bo‘lsa-chi, bunga nima deysiz?” deyishdi. “Agar aytganing unda bo‘lsa, g‘iybat qilgan bo‘lasan, aytganing unda bo‘lmasa, bo‘hton qilgan bo‘lasan”, deb javob berdilar” (Abu Dovud rivoyat qilgan).

Ba’zilar “Men birodarimning yo‘q aybini gapirmayapman. Balki bor aybini aytyapman” deb da’vo qilishadi. Mazkur hadisga ko‘ra ularning da’vosi asossiz bo‘lib, ular g‘iybat qilayotgan bo‘lishadi.

Qur’oni karimning Hujurot surasida Alloh taolo aytadi: "Ey iymon keltirganlar! Ko‘p gumonlardan chetda bo‘linglar, chunki ba’zi gumonlar gunohdir. Josuslik qilmanglar. Ba’zilaringiz ba’zilaringizni g‘iybat qilmanglar. Sizlardan birortalaringiz o‘zining o‘lgan birodarining go‘shtini yeyishni yaxshi ko‘radimi? Ha, yomon ko‘rasizlar. Allohdan qo‘rqinglar! Albatta, Alloh tavbani ko‘p qabul qiluvchi va rahmlidir".

Ma’lumki, kimning o‘yiga badgumonlik o‘rnashsa, u odam o‘sha gumonini tasdiqlash uchun hujjat va dalil qidira boshlaydi. Natijada gumon ostidagi odamning o‘ziga bildirmasdan, aybini axtarishga tushadi. Buni esa, josuslik, deydilar. Odatda, josuslik deb birovga yomonlik yetkazish niyatida ayblarini va zaif joylarini o‘ziga bildirmay yashirincha axtarishga aytiladi. Bu ish ham katta gunohlardandir. Chin musulmon kishining qalbi bu kabi jirkanch odatlardan pok bo‘lmog‘i zarur.

Afsuski, uch-to‘rtta ulfatlar yig‘ilib qolsa, suhbat orasida kimnidir g‘iybat qilish ham sodir bo‘ladi. Iymoni komil musulmon birovni g‘iybat qilmasligi, g‘iybatchilarni bu gunohdan qaytarishga urinishi, agar ular g‘iybatdan tillarini tiymasalar, o‘zi unday majlisni tark etishi kerak. Chunki g‘iybatchilar bilan birga o‘tirib, ularni bu ishdan qaytarmay o‘tiravergan kishi o‘sha kimsalarning gunohiga sherik bo‘ladi.

G‘iybat birodarimizning unga yoqmaydigan narsa bilan eslash ekan, bu narsa uning tashqi ko‘rinishi, shakliga oid bo‘lishi ham mumkin. Masalan, ba’zilar “Falonchi pakana”, “Falonchi cho‘loq”, “Falonchi naynov”, “Falonchi qora” kabi gaplarni ko‘p ishlatishadi. Bu gapni o‘sha inson eshitsa, xafa bo‘ladi. Demak, bu ham g‘iybat hisoblanadi.

G‘iybatchini hech kim yoqtirmaydi. Unday kimsaga oxiratda ham alamli azob bordir.

Anas ibn Molik roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam dedilar: “Me’rojga chiqarilganimda bir qavmning yonidan o‘tdim. Ularning misdan bo‘lgan tirnoqlari bo‘lib, ular (o‘sha tirnoqlar ila) yuzlarini va ko‘kraklarini tirnar edilar. Men: “Ey Jabroil, bular kim?” deb so‘radim. U: “Ular odamlarning go‘shtlarini yeydigan (g‘iybat qiladigan) va ularning obro‘lariga til tekkizadigan kishilardir” deb javob berdi” (Imom Ahmad va Abu Dovud rivoyat qilishgan).

Oddiy tirnoq bilan yuzingizni yoki tanangizning biror joyini qashiyversangiz, borib-borib o‘sha joy yaraga aylanadi. Endi misdan bo‘lgan tirnoqlar bilan yuz va ko‘kraklarni tirnash juda qo‘rqinchlidir. Hadisi sharifda g‘iybatchilar “odamlarning go‘shtlarini yeydiganlar” deb vasf qilinmoqda. Bu Hujurot surasida keltirilgan g‘iybatchi misolining hadisda ham keltirilishidir. G‘iybatchi kimsa g‘iybat qilayotgan paytda do‘stining, dindoshining go‘shtini yeb o‘tirgan bo‘ladi.

Imom Ahmad, Imom Abu Dovud va boshqalar Abu Barza Al Aslamiy roziyallohu anhudan rivoyat qilgan hadisi sharifda Payg‘ambarimiz alayhissalom bunday marhamat qildilar: “Ey tili bilan iymon keltirib, qalbiga iymon kirmaganlar! Musulmonlarni g‘iybat qilmanglar, ularning avratlari orqasidan (nomuslariga teguvchi gap tarqatib) tushmanglar! Chunki kim o‘z birodarining avrati ortidan tushsa, Alloh uning avrati ortidan tushadi. Kimki, Alloh uning ortidan tushgan bo‘lsa, uni sharmanda-yu sharmisor qiladi, garchi uyining ichkarisida bo‘lsa ham!”.

Sa’d ibn Abu Vaqqos bilan Xolid ibn Valid roziyallohu anhumoning orasidan gap o‘tib qoldi. Keyin bir kishi Sa’dning oldida Xolidni g‘iybat qilmoqchi edi, Sa’d unga bunday dedi: «U bilan o‘rtamizda bo‘lib o‘tgan narsaning aslo dinimizga aloqasi yo‘q!».

G‘iybat harom bo‘lgani kabi yomon gumon ham harom. Birodaringiz ortidan yomon gaplar so‘zlash harom bo‘lganidek, undan asossiz ravishda yomon gumon qilishingiz ham harom. Yomon gumon deganda birov haqida qalbda chiqarilgan hukm yoki mustahkam e’tiqodni nazarda tutyapmiz. Ammo xayolga kelgan turli narsalar, o‘y-fikrlar avf qilingan, hatto shak ham kechirilgan.

Gumon qalbning o‘sha tomonga ko‘proq moyil bo‘lishi, ko‘proq tayanishidir. Alloh ta’olo aytadi: “Ey iymon keltirganlar! Ko‘p gumonlardan chetda bo‘linglar, chunki ba’zi gumonlar gunohdir” (Hujurot surasi, 12-oyat).

Yomon gumon harom qilinishining sababi shuki, qalblardagi sir-asrorlarni faqat g‘aybni biluvchi Zotgina biladi, shunday ekan siz birov haqida yomon e’tiqodda bo‘lishga haqqingiz yo‘q. Magar sizda bunga yetarlicha asoslar bo‘lsa va ularni yaxshi tarafga ta’vil qilish imkoni bo‘lmasa, unda ko‘rgan, guvohi bo‘lgan narsangizdan boshqani e’tiqod qilishdan o‘zga imkoningiz yo‘q. Ammo ko‘zingiz bilan ko‘rmasangiz ham, qulog‘ingiz bilan eshitmasangiz ham ichingizda gumon paydo bo‘layotgan bo‘lsa, bilingki, bu shaytondandir.

Birinchidan, g‘iybatni eshitgan paytda g‘iybat qilinayotgan inson haqida yomon gumonga bormaslik, u haqda zikr etilayotgan yomon sifatlarni rost deb bilmaslik, boshqa odamlar huzurida uni nakl qilmaslik, g‘iybat qilgan kishini gunohi kabira qilyapti deb bilish, uning gapini e’tiborsiz deb hisoblash, «Ehtimol, g‘iybat qilingan insonga uning adovati bordir, shuning uchun shunday gaplarni gapirayotgandir», deb o‘ylash lozim.

Ikkinchidan, g‘iybatni eshitgach, unga sherik bo‘lib, musulmon birodarining qolgan ayblarini ham ochmasin. G‘iybat qiluvchi kishi Alloh taoloning itobiga qoladi, agar men unga sherik bo‘lsam, Alloh taolo mendan norozi bo‘ladi va qiyomat kuni azoblaydi, degan fikrda bo‘lsin.

Uchinchidan, bir musulmon birodarining g‘iybat qilinayotganini eshitsa, o‘sha musulmonni maqtashni boshlasin va unga yordam bersin. Ajab emaski, shunda g‘iybat qiluvchi g‘iybatdan tiyilsa.

To‘rtinchi ish shuki, g‘iybat qiluvchini til bilan aytib yoki qo‘l va ko‘z bilan ishora bo‘lsa ham, g‘iybatdan to‘xtatish lozim.

Agar binamki nobinovu chohast,
Agar xomush binishinam gunohast.

Nazmiy ma’nosi:
Agar ko‘rsamki ko‘r oldida chohdur,
Indamay o‘tirsam, beshak, gunohdur.

Nasriy baëni:
Agar ko‘zi ko‘r kishining oldida chuqurni ko‘rsam-u, indamay o‘tiraversam, gunohdir.

Agar uni g‘iybat qilishdan qaytarish imkoni bo‘lmasa, o‘sha majlisdan turib ketish lozim. Bordi-yu, turib ketishning ham iloji bo‘lmasa, u holda bo‘layotgan g‘iybatni dilda yomon ko‘rib o‘tirish kerak. Rozi bo‘lib, jim o‘tirish joiz emas.

Yana bir gap. G‘iybatchiga «Jim bo‘l» deb turib, lekin bo‘layotgan g‘iybatni dilda xohlab turish munofiqlikdir.

Ibn Mas’ud roziyallohu anhu aytadi: «Allohga qasamki, agar bir kishi boshqa kishini “bu itni emgan” deb ayblaganda, kuni kelib o‘zi, albatta, itni emgan bo‘lardi».

Muhammad ibn Sirin rahimahulloh aytadi: “Insonlarning eng xatokori boshqalarning aybini ko‘p gapiradiganidir”. Sahobalar va tobe’inlar gunohning kasofatiga shunchalik aniq ishonishgan ekan.

TII Modul ta’lim tizimi talabasi,
To‘raqo‘rg‘on tuman “Is'hoqxon to‘ra” jome masjidi imom-xatibi Ja’farxon SUFIYEV