O`zbekiston musulmonlari idorasi

Maqolalar

Valid ibn Abdulmalik

27.11.2024 4338 14 min.

Valid ibn Abdulmalik
(xalifalik davri: hijriy 86–96; milodiy 705–714)

To‘liq ismi: Valid ibn Abdulmalik ibn Marvon. U rohat-farog‘atda o‘sdi. Til ilmida zaif edi. Xalifalikni otasidan keyin, otasining ahdiga binoan egalladi.

Valid ibn Abdulmalik amalga oshirgan eng muhim ishlar

Valid ibn Abdulmalik xalifalik ishini Damashqdagi katta jome’ masjidni bino qilish bilan boshladi. U bu ishni xalifa bo‘lganida boshlab, xalifalik davri tugaganida oxiriga yetkazdi. Bu ish o‘n yil davom etdi. Mazkur katta jome’ masjid fan va madaniyatning buyuk nishonasiga aylandi.

Shu o‘rinada Buyuk Britaniyada Jon Fozergil (John Fothergill) suratga olgan «Sharq va G‘arb» deb nomlangan yetti bo‘limdan iborat filmning to‘rtinchi qismidan olingan iqtibosni e’tiboringizga havola etishga ijozat bergaysiz.

«Damashq. Shom. Umaviylar masjididan mo‘minlarni namozga chorlab azon aytilmoqda. Kundalik ibodatlar vaqtini belgilovchi bu an’ana 1400 yildan buyon davom etib kelmoqda. Ushbu chorlovga dunyoning eng buyuk dinlaridan biri bo‘lmish Islom ahli «labbay» deb javob beradi. Bu javob hazrati Muhammad sollallohu alayhi vasallam risolatining abadiy barhayotligini tasdiqlaydi. Ayni paytda bu Islomdagi boshqa bir ta’limotning – kashfiyot va ilmiy tadqiqotlarga intilish, ilmga bo‘lgan chanqoqlik an’anasining ham tasdig‘idir.

Bu – o‘rta asr Islomining tamaddun tarixiga qo‘shgan, biroq unutilgan ulkan hissasi haqidagi hikoyadir. Yevropa tarixining zulmatga cho‘milgan davrida musulmonlar borliq haqidagi tushunchalarni umumlashtirdilar, ta’lim muassasalariga asos soldilar va zamonaviy ilm-fan poydevorini qurdilar...

Yaqin Sharqda zulmat asrlari bo‘lmagan. Rimliklar bu yerda uzoq tamaddunlar tarixining kichik bir nuqtasi, xolos. Sharqiy Rim imperiyasi o‘z o‘rnini arab sahrosidan kelgan yangi kuchga bo‘shatib bergan.

Fotihlar o‘zlari bilan yangi dinni – Islom dinini olib kelishdi. Xalifalar bir asr mobaynida Damashqda Qadimiy Rimdan afzal bo‘lgan saltanat hukmdorlariga aylanishdi. Yangi Islom dunyosining hududi Hindistondan Ispaniyaning g‘arbiy sohillarigacha yetib bordi. Rimga bostirib kirgan qabilalardan farqli o‘laroq bu fotihlarni johil varvarlar deb atash mumkin emas edi. Damashqda hatto binolar ham, bor madaniyatni vayron qilish emas, balki taraqqiyotni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan davlatning tarixidan ajib hikoyalar so‘zlaydi.

706 yilda arab dunyosidagi eng birinchi va eng katta masjid qurilishi boshlandi. U dunyodagi eng ko‘hna qadamjolardan biriga aylangan bino edi. Uch ming yil muqaddam bu yerda Haddod nomli ilohga sig‘inib, unga atab qurbonliklar qilishardi. I asrda bu yerda Damashq Yupiterining ulkan ehromi turardi. IV asrda u Yuhanno Ma’madonning (Cho‘qintiruvchi Ioann) maqbarasiga aylantirildi. VIII asrga kelib esa bu yerda Islom xalifaligining eng katta masjidi qurildi.

Umaviylar masjidi Islom tamaddun tarixining tarkibiy qismi ekanidan dalolat beradi. Yangi mozaikalar va minoralar nasroniy ustalar tomonidan eski bazilika va majusiylar ehromiga monand qilib qurilgan edi.

Atrofimizdagi me’morchilik obidalari xalifalarning bu yerdagi qadimiy narsalarni buzmaganini, balki ular asosida yanada go‘zal va betakror imoratlar qurganini isbotlaydi. Ular ilm-ma’rifat sohasida ham ana shunday kamolot sari intilar edilar.

Ushbu din moziydagi bilimlarni ehtirom qilish va ularni rivojlantirish uchun o‘z asoslariga egadir. Musulmonlar har kuni muayyan vaqtlarda besh mahal namoz o‘qib, ibodat qiladilar. Shuning uchun bu din o‘zining ilk kunlaridanoq vaqtni aniq hisoblash juda muhim ahamiyatga ega ekanini isbot etgan...» (Iqtibos tugadi)

Birinchi shifoxona umaviylar sulolasining vakili Valid ibn Abdulmalik davrida, milodiy 707 yilda qurilgan. Uning barcha sarf-xarajatlari davlat hisobidan bo‘lgan. Bemorlar bepul oziq-ovqat bilan ta’minlanganlar.

Shuningdek, Valid ibn Abdulmalik Quddusi sharifdagi xarsangtosh ustiga qubba qurdirdi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning masjidlarini kengaytirdi. U juda ko‘p ta’mir va me’morchilik ishlarini amalga oshirdi.

Valid ibn Abdulmalik davridagi vaziyat

Valid ibn Abdulmalikning xalifalik davrida Islom olamidagi barcha viloyatlarda sokinlik, kengchilik, farovonlik, tinchlik-omonlik va barqarorlik hukm surdi. Xavorijlarning ishlari zaiflikka yuz tutdi. Bu davrda jiddiy salbiy harakatlar bo‘lmadi.

Fathlar

Valid ibn Abdulmalikning xalifalik davrida juda katta va ulug‘ fathlar amalga oshirildi. Fath ishlari har tarafga kengayib bordi, sharqu g‘arb, Andalus, Fransiya yerlarida fathlar bo‘ldi.

Farbiy jabha

Rum yurtlarida qo‘mondon Maslama ibn Abdulmalik Anqaragacha yetib bordi. Hijriy 89 (milodiy 708) yilda Hiraqla (Irakliya) nomli joyni ham fath qildi. Musulmonlar Qustantiniya ko‘rfaziga yetib borishdi. Ozarboyjonni ham fath qilishga urinishdi. U yerliklar ahdlarida turmaydigan aholi bo‘lib chiqdi. Hijriy 93 (milodiy 712) yilda bu joylarda fath ishlari va g‘azotlar ko‘paydi.

Hijriy 89 (milodiy 708) yilda musulmonlar O‘rta yer dengizida Siqilliya (Sitsiliya) va Miyruqa orollarini fath qildilar. Afrikada esa Muso ibn Nusayr o‘zining fathlarini yana ham mustahkamladi, barbarlar orasida Islom dinini tarqatishda ko‘pgina ishlarni amalga oshirdi.

Andalusning fath qilinishi

Qo‘mondon Muso ibn Nusayr bo‘g‘ozdan kechib o‘tib, Yevropa yurtlarida Islomni tarqatishga, u yerlarni ham Islom davlati qatoriga qo‘shishga ahd qildi. U o‘zining barbar millatiga mansub lashkarboshisi Toriq ibn Ziyodni dengizdan o‘tib, Andalusga borish uchun yubordi. Rivoyat qilishlaricha, Toriq ibn Ziyod bo‘g‘ozdan o‘tib bo‘lgandan keyin askarlari orqaga qaytish yoki qochishni hayollariga ham keltirmasliklari uchun o‘zlari minib o‘tgan barcha kemalarni yondirib yuborgan va mashhur ma’ruzasini so‘zlagan. Unda: «Ey odamlar, qochar yer qayda, orqangizda (dushman misoli) dengiz, oldingizda (dengizdek) dushman bor. Sizlarga endi sadoqat va sabr-matonatdan boshqa hech narsa qolmadi», degan.

U ko‘p urushlarda qatnashdi va Islom dinini tarqatishga harakat qildi. Hijriy 92 (milodiy 711) yilda esa An¬dalusni fath qildi.

Toriq va Muso Jabali Baronisgacha yetib borib, u yergacha bo‘lgan barcha mintaqalarni Islom davlati hududiga qo‘shishga muvaffaq bo‘lishdi.

Ispaniyada avvallari Golldan kelgan keltlar hamda kelib chiqishi unchalik ma’lum bo‘lmagan iber va ligur nomli xalqlar istiqomat qilib kelardi. Keyinchalik ushbu yerlar finikiyaliklar, yunonliklar va karfagenliklarning mustamlakasiga aylantirildi. Ikkinchi punliklar[1] urushidan keyin hudud rimliklar qo‘liga o‘tdi. Ular Ispaniyada V asrgacha hukmronlik qilishdi. Xuddi Rim kabi Ispaniya ham inqirozga uchrashi kerak edi. Shimoldan kelgan vandallar, alenlar, suyevlar va boshqa shu kabi olmon qabilalari Gollni vayron qilgandan so‘ng mamlakatga bostirib kirishdi. Ammo ular ham keyin kelgan istilochilar – vizigotlar tomonidan mag‘lubiyatga uchradilar. Bular Ispaniyani VIII asrda zabt etib, to musulmonlar kelgunicha to‘laqonli hukmdor bo‘lib turdilar. Ijtimoiy tabaqalanish, doimiy mojarolar, o‘zaro janjallar, harbiy no‘noqlik, yerga ishlov berish nafaqat asosiy mashg‘uloti, balki milliy xususiyati bo‘lgan qishloq aholisining loqaydligi – musulmonlar kelishidan oldin vizigotlar hukmronligining xususiyatlari shulardan iborat edi. Davlatni ichdan buzayotgan raqobat shu darajada kuchli ediki, hatto o‘sha davrning ikki obro‘li shaxsi – graf Yulian va Sevilya yepiskopi fotihlar kelishini ma’qulladilar.

Mazkur fath esa Arabistondan to Atlantika okeanigacha dovyurak va qo‘rqmas amir Toriq ibn Ziyod boshchiligida butun Shimoliy Afrikani shiddat bilan bosib o‘tgan musulmonlar milodiy 711 yilda Shimoliy Afrikani Yevropadan ajratib turuvchi bo‘g‘ozni kesib o‘tib, Ispaniyaning janubiga kelib tushganlarida boshlandi. O‘sha paytdan buyon ushbu bo‘g‘oz afsonaviy amirning ismi bilan, ya’ni «Gibraltar» deya atalib kelmoqda. Bu arab tilidagi «Jabalu Toriq» – «Toriq tog‘i» iborasining buzilgan shaklidir.

Barbarlar Afrikasini fath etish uchun arablar ellik yil sarfladilar, nasroniylar Ispaniyasini zabt etish uchun esa bir necha oy kifoya qildi. Ilk yirik jang gottlar qirolligining taqdirini hal etdi. Bu jangda Sevilya yepiskopi musulmonlar tarafida chiqdi. Qirol ham, Ispaniyaning o‘zi ham bir kunda tor-mor qilindi. Musul¬monlar qo‘shinining amiri Toriq ibn Ziyod bunday tezkor g‘alabadan taajjublandi. Afrikani fath etish qanchalik uzoq cho‘zilgani uning yodida bo‘lib, u yevropaliklarda ham xuddi barbarlardagi kabi dovyuraklik va mustaqillikka intilish bo‘ladi, deb o‘ylagan edi. Toriq ibn Ziyod yigirma ming askardan (ulardan sakkiz mingi barbarlar edi) iborat qo‘shin bilan fathini davom ettirish uchun ushbu mamlakatga kirib keldi.

Mamlakat juda tez sur’atlar bilan fath qilindi. Fotihlar oldida eng yirik shaharlar o‘z darvozalarini ochar edi. Kordoba, Malaga, Grenada, Toledo va boshqalar deyarli qarshiliksiz taslim bo‘ldilar. Nasroniylar poytaxti bo‘lmish Toledoda arablar yigirma besh nafar gottlarning qirollariga tegishli tojlarni topdilar.

Fotihlarning Ispaniya aholisiga bo‘lgan munosabati barcha fath etilgan mamlakatlarning xalqlariga bo‘lgan munosabat kabi odilona edi. Musulmonlar mahalliy aholiga ularning mulklarini, cherkovlarini, qonunlarini, o‘z hakamlari tomonidan hukm qilinish huquqini qoldirdilar. Ularga faqat jizya to‘lashni shart qilib qo‘ydilar. Jizya yillik soliq bo‘lib, zodagonlar uchun 15 frank (bir dinordan ortiqroq), oddiy xalq uchun esa yarim dinor miqdorida belgilangan edi. Mazkur shartlar aholiga shu darajada yengil tuyulgan ediki, ular bu shartni hech bir noroziliksiz qabul qildilar.

Atigi ikki yildan so‘ng Ispaniya to‘liqligicha musulmonlarga bo‘ysundi. Ya’ni musulmonlar Iberiya yarimoroliga ilk bor 711 yilda kelgan bo‘lsalar, 713 yilga kelib uni deyarli to‘liq fath qildilar. Bu fath asosan tinch yo‘l bilan amalga oshirildi. Bunga alohida viloyat va shaharlarning hokimlari bilan kelishuv orqali erishilgan bo‘lib, yuqorida aytib o‘tilganidek, ular o‘zlarini xalifaning fuqarolari sifatida tan olish evaziga nafaqat o‘z yerlari va mulklarini, balki nasroniylikka e’tiqod qilish huquqini ham saqlab qolishdi. Fotihlar diniy bag‘rikengliklari bilan aholining ko‘p qismini o‘zlariga jalb etdilar. Shu o‘rinda aytish lozimki, nasroniylarga mamlakatni qayta zabt etish uchun sakkiz asr kerak bo‘ldi.

Taniqli fransuz faylasufi, sayyoh, arxeolog, tabib va ijtimoiy psixologiya asoschisi Gyustav Lebon (Gustav Le Bon) «Arablar tamadduni» nomli kitobida jumladan quyidagi fikrni bildirgan:

«Ispaniyani zabt etganidan so‘ng Toriq Suriyaga Goll va Olmoniya orqali qaytmoqchi, ortga qaytish yo‘lida esa Qustantiniyani ham fath etib, butun «ko‘hna dunyo»ni[2] Qur’onga bo‘ysundirmoqchi edi. Ushbu rejani amalga oshirishida unga Damashqqa qaytib kelishni buyurgan xalifa halal berdi. Barchasi boshqacha bo‘lishi mumkin edi: butun Yevropa Muhammadning diniga kirar va barcha madaniyatli xalqlarning diniy birligi tarkib topar edi. Bu esa, ehtimol, butun Yevropaga arablar tufayli ba’zi davlatlarga noma’lum bo‘lgan o‘rta asrlar davrini chetlab o‘tish imkonini berar edi».

Shu o‘rinda aytish kerakki, mazkur kitob 1884 yilda nashr etilgan bo‘lib, u arablarning islomiy madaniyati hamda uning jahonning boshqa madaniyatlariga ta’sirining fundamental tarixiy-madaniy tahlilini o‘z ichiga olgan.

Lebonning ushbu kitobidagi alohida urg‘u berish lozim bo‘lgan markaziy fikrlaridan biri quyidagicha: aynan musulmonlar Yevropa fani, falsafasi va butun madaniy sohasining ustozlari bo‘lishgan va bu jarayonda musulmonlarning madaniyati yordamida yarimyovvoyi o‘rta asrlar Yevropasi Uyg‘onish davrining madaniy asrlariga chiqib oldi. Bugungi Yevropa o‘zining rivoji uchun aynan musulmonlar oldida qarzdor. Lebonning yozishicha, arablar boshqa xalqlar va madaniyatlarga o‘z madaniyatlari ko‘lamida ta’sir qilgan bo‘lsalar, Yevropaga ular asosan o‘zlarining aniq fanlar, tarix va falsafa kabi sohalardagi ilmiy yutuqlari bilan ta’sir ko‘rsatdilar.

Aytishlaricha, musulmonlar fath etilgan mamlakatni Nuh alayhissalomning afsonaviy avlodi – Andalus ibn Tubalning nomi bilan ataganlar. Ishonarli dalillarga ega bo‘lgan rivoyatga ko‘ra esa, arablar Mag‘ribda ekanliklarida mahalliy barbarlardan dengiz ortida vandallar mamlakati (arab tilida «Biladul vandalus») borligini eshitganlar, chunki vandallar Gibraltar bo‘g‘ozi orqali Mag‘ribga o‘tib, jang qilishgan.

Musulmonlar hukmronligining ilk o‘n yilliklaridayoq mahalliy aholining ommaviy ravishda Islomga kirishi kuzatilgan. Savdogarlar va hunarmandlar, dehqonlar va qullar (jumladan, vestgotlar tomonidan asir olingan o‘zga yurtliklar ham) Islomni qabul qilar edilar. Ular uchun bu shaxsiy ozodlik, xususiy mulkka egalik qilish va uni erkin tasarruf etish huquqini berardi. Shuningdek, ko‘pgina vestgot zodagonlari ham Islomni qabul qilishardi. Ulardan eng mashhurlari Banu Qasi – Saragosa hokimlari sulolasi bo‘lib, ular 880–917 yillarda Andalusning janubi-sharqida mustaqil isyonkor qirollik tuzishgan.

Keyingi mavzular:
Sharqiy jabha;
Turk yurtlari.

[1] Ikkinchi punlar urushi – shuningdek, «Gannibalga qarshi urush» deb ham nomlangan (rimliklar tomonidan), Karfagen va Rim o‘rtasidagi O‘rta yer dengizi hududida hukmronlik uchun olib borilgan urush. Rimliklar karfagenliklarni punlar (Poeni) deb ataganlari uchun shunday nomlanadi.
[2] Ko‘hna dunyo – ya’ni Yevropa

Kutubxona

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Yangiliklar

O‘zbek moturidiyshunosligidagi ulkan tarixiy voqelik

19.04.2025 4442 8 min.

So‘nggi yillarda mamlakatimizda mutafakkir allomalarimizning ibratli hayot yo‘llarini o‘rganish, ularning boy ilmiy-ma’naviy merosini keng targ‘ib qilishga har qachongidan ham ko‘proq e’tibor qaratilmoqda. Zotan, insoniyat sivilizatsiyasi rivojiga bebaho hissa qo‘shgan ajdodlarimizning asarlaridagi ezgu g‘oyalar, umuminsoniy qadriyatlar, bag‘rikenglik va mo‘tadillik, ilm-fan, aql va tafakkurning inson hayotidagi o‘rni va ahamiyatiga oid qarashlar yoshlarni komil inson etib tarbiyalash, jamiyatda ijtimoiy-ma’naviy muhit barqarorligini ta’minlashning muhim omili bo‘lib hisoblanadi.

Muhtaram Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev rahnamoligida diniy-ma’rifiy sohada amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar natijasi o‘laroq tashkil etilgan O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi, O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi, Imom Buxoriy, Imom Moturidiy va Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazlari boy tarixiy-madaniy merosimizni o‘rganish va qayta tiklashga xizmat qilmoqda.

Mamlakatimizda buyuk mutafakkir ajdodimiz, aqida ilmi rivojiga ulkan hissa qo‘shgan Imom Abu Mansur Moturidiy va u asos solgan moturidiylik ta’limotini o‘rganishga alohida ahamiyati berilishi diqqatga sazovordir. Hanuz o‘z dolzarbligini yo‘qotmasdan kelayotgan mazkur ta’limotning bugungi kundagi o‘rni va ahamiyati haqida muhtaram yurtboshimiz: “Moturidiy ta’limoti ilm egallash jarayonida bag‘rikenglik g‘oyasi asosida inson aql-zakovatining o‘rni va ahamiyatiga yuksak e’tibor qaratadi. Bu o‘z navbatida ushbu ta’limotning keng ommalashuvida muhim o‘rin tutgan. Bunday g‘oyalarga bugungi kunda ham insoniyat katta ehtiyoj sezmoqda”, deb ta’kidlagan edi.

So‘nggi kunlarda mamlakatimiz tarixida, xususan, moturidiyshunoslik sohasida yuqorida zikr qilingan ishlarga hamohang bo‘lgan ulkan tarixiy voqelik sodir bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti muhtaram Shavkat Mirziyoyev “Imom Moturidiy tavalludining 1155 yilligini keng nishonlash to‘g‘risida” qaror qabul qildi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, ushbu qaror nafaqat yurtimizda, balki xalqaro miqyosda ham Imom Moturidiy va moturidiylik ta’limotini tizimli hamda ilmiy asosda o‘rganishni yangi bosqichga olib chiqishga zamin yaratadi.

Unga muvofiq, joriy yilda buyuk ajdodimiz, mutafakkir olim Imom Abu Mansur Moturidiy tavalludining 1155 yilligi mamlakatimizda keng nishonlanadi. Shu munosabat bilan tashkil qilinadigan tadbirlar doirasida Samarqand shahrida “Moturidiylik – bag‘rikenglik, mo‘tadillik va ma’rifat ta’limoti” mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya tashkillashtirish, xorijlik tadqiqotchilar o‘rtasida moturidiylik ta’limoti bo‘yicha ilmiy tanlov o‘tkazish, olim asarlarining o‘zbek tilidagi ilmiy-izohli akademik tarjimalarini nashr qilish, uning serqirra hayot yo‘li va ilmiy merosining bugungi kundagi ahamiyatini ochib beradigan badiiy-publitsistik film yaratish, esdalik suvenirlari, pochta markalari, taqvimlar va boshqa ko‘rgazmali axborot vositalarini muomalaga chiqarish, Samarqand shahridagi Imom Abu Mansur Moturidiy majmuasini qayta ta’mirlash va obodonlashtirish ishlarini amalga oshirish belgilab olindi.

Mazkur Qarorning qabul qilinishi nafaqat O‘zbekistonda, balki musulmon mamlakatlarida ham katta quvonch bilan kutib olindi. Ta’kidlash lozimki, Qaror yurtimizda Imom Moturidiy va moturidiylik ta’limotini o‘rganishni yanada rag‘batlantirish, bu borada amalga oshirilayotgan ishlarni mutlaqo yangi bosqichga ko‘tarish, Imom Moturidiy siymosini xalqimizga yanada kengroq tanitishga xizmat qilishi bilan birga, Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markaziga alohida mas’uliyat ham yuklaydi. Birinchi navbatda, Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazida Imom Moturidiy va moturidiylik ta’limotini o‘rganish va keng targ‘ib qilish yuzasidan amalga oshiriladigan ishlar, ilmiy tadqiqot mavzularini Qarorda belgilangan vazifalardan kelib chiqqan holda belgilab, asosiy faoliyat yo‘nalishlarini muvofiqlashtiradi.

Imom Abu Mansur Moturidiy musulmon olamida buyuk mutakallim, qomusiy olim va ulug‘ mutafakkir, moturidiylik ta’limotining asoschisi sifatida keng e’tirof etiladi. U asos solgan moturidiylik ta’limoti paydo bo‘lganidan to hozirgi kunga qadar e’tiqod musaffoligini asrab-avaylash, musulmonlarning jipsligi va birdamligini ta’minlash, islom niqobi ostidagi oqimlarning buzg‘unchi g‘oyalarga qarshi raddiyalar berishda muhim ilmiy-amaliy ahamiyatga ega bo‘lib kelmoqda. Xususan, turli adashgan oqimlarning g‘oyalariga qarshi naqliy va aqliy dalillar asosida raddiya berish metodologiyasi hamda ma’rifiy asoslarini ishlab chiqqan Imom Moturidiy mazkur xizmatlari uchun “Imom al-huda” – “Hidoyat imomi”, “Musahhih aqida al-muslimin” – “Musulmonlarning aqidasini to‘g‘rilovchi” degan sharafli nomlarga sazovor bo‘lgan. Allomaning Abu Muin Nasafiy, Abu Barakot Nasafiy, Abu Hafs Nasafiy kabi izdoshlari uning yo‘lini munosib davom ettirib, ixtilofli aqidaviy muammolarga ilmiy yechim topish, mo‘tadil ta’limotni odamlar orasida keng tarqatishga ulkan hissa qo‘shganlar.

Imom Moturidiyning mutaassiblikka qarshi kurash metodologiyasi ham naqliy, ham aqliy dalillarga asoslangani sababli buzg‘unchi oqimlar faoliyatiga barham berishda o‘ta samarali bo‘lgan. Ushbu metodologiyaning asosini olimning “Qurolingni ilmda yasa”, degan hikmatli so‘zi tashkil qilgan. Bugungi kunda Imom Moturidiyning ushbu hikmati mamlakatimizda muvaffaqiyatli qo‘llanilayotgan “Jaholatga qarshi ma’rifat” g‘oyasi bilan har tomonlama mushtarak ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Umuman olganda, yuqoridagilardan kelib chiqib, Imom Moturidiy hayoti, ilmiy merosi va moturidiylik ta’limotini o‘rganish hamda keng targ‘ib qilish yoshlar tarbiyasida, shuningdek, jamiyatda bag‘rikenglik va mo‘tadillik tamoyillarini qaror toptirib, ijtimoiy-ma’naviy muhitni sog‘lomlashtirishda naqadar yuksak ahamiyatga ega ekanligi oydinlashadi.

Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi tomonidan Imom Moturidiy va moturidiylik ta’limotining o‘rganilishi xususida shuni aytish mumkinki, bugungi kunda Markazda bu borada keng ko‘lamli ishlar amalga oshirib kelinmoqda. Eng birinchi navbatda, Markaz qoshida tashkil qilingan Xalqaro ilmiy hay’at faoliyatini alohida tilga olish zarur. Misr, Turkiya, Iordaniya, Bosniya va Gersegovina, Germaniya, Rossiya, Malayziya kabi mamlakatlarning yetuk olimlari, mahalliy mutaxassislarni o‘z tarkibida jamlagan ushbu Hay’at ilmiy tadqiqot mavzularini mazmunan boyitish va yanada takomillashtirish, Markaz faoliyatini zamonaviy talablar asosida yo‘lga qo‘yishda benazir platforma vazifasini bajarmoqda. Shu bilan birga, Hay’at a’zolari Imom Moturidiy siymosini jahonga tanitishga ham katta hissa qo‘shmoqdalar.

Shuningdek, Ta’lim, fan va madaniyat masalalari bo‘yicha islom tashkiloti (ICESCO), Islom tarixi, san’ati va madaniyatini tadqiq qilish markazi (IRCICA), Turkiya Islom tadqiqotlari markazi (ISAM), Islom tafakkuri instituti, Saljuq universiteti, Anqara Yildirim Boyazid universiteti, al-Azhar universiteti, Malayziya islom ilmlari universiteti kabi jahonning nufuzli ilmiy va ta’lim muassasalari bilan imzolangan hamkorlikka oid memorandumlar doirasida moturidiylik ta’limoti tarixi va bugungi kundagi ahamiyati, shuningdek, zamonaviy islomshunoslikka oid dolzarb muammolarni hal qilishga qaratilgan konferensiya, seminar, davra suhbatlari va boshqa ilmiy-ma’rifiy tadbirlar muntazam tashkil etib kelinmoqda.

Markaz tomonidan Misrning al-Azhar majmuasi tadqiqotchilari o‘rtasida Imom Moturidiy merosi bo‘yicha xalqaro tanlov o‘tkazildi. Shuningdek, xorijlik tadqiqotchilar uchun Imom Moturidiy nomidagi xalqaro stipendiya joriy qilindi. Bu o‘z navbatida O‘zbekistonda diniy-ma’rifiy sohada amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar, ijobiy o‘zgarishlarni jahon hamjamiyatiga yetkazish bilan birga, Markaz faoliyatini ham xorijda keng targ‘ib qilishga xizmat qilmoqda.

Imom Moturidiy va moturidiylik ta’limotiga oid manbalarning o‘zbek tilidagi ilmiy-izohli akademik tarjimalarini yaratish, qo‘lyozmalar asosida ilmiy tanqidiy matnlarini tayyorlash, shu asosda xalqchil risolalarni nashr qilib, aholi, ayniqsa yoshlar orasida moturidiylik ta’limotidagi bag‘rikenglik va mo‘tadillik g‘oyalarini keng targ‘ib qilishga ham alohida e’tibor qaratilayotganligini ta’kidlab o‘tish lozim. Jumladan, o‘tgan yilning o‘zida bugungi kundagi dolzarb muammolarga bag‘ishlangan 40 ga yaqin monografiya, kitob va xalqchil risola chop etildi.

Imom Moturidiy tavalludining 1155 yilligini keng nishonlash to‘g‘risidagi qarorning qabul qilinishi Markaz faoliyatini yangi bosqichga olib chiqishga, uni mahalliy va xalqaro miqyosda kengaytirishga xizmat qiladi. Shu nuqtayi nazardan, ushbu Qaror nafaqat O‘zbekiston, balki xalqaro miqyosdagi moturidiyshunoslik sohasi rivojida muhim o‘rin tutishiga shubha yo‘q.

Jamoliddin Karimov,

Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi direktori

O'zbekiston yangiliklari

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Muallif

Oʼzbekiston musulmonlari idorasi Matbuot xizmati