O`zbekiston musulmonlari idorasi

Maqolalar

Valid ibn Abdulmalik

27.11.2024 4336 14 min.

Valid ibn Abdulmalik
(xalifalik davri: hijriy 86–96; milodiy 705–714)

To‘liq ismi: Valid ibn Abdulmalik ibn Marvon. U rohat-farog‘atda o‘sdi. Til ilmida zaif edi. Xalifalikni otasidan keyin, otasining ahdiga binoan egalladi.

Valid ibn Abdulmalik amalga oshirgan eng muhim ishlar

Valid ibn Abdulmalik xalifalik ishini Damashqdagi katta jome’ masjidni bino qilish bilan boshladi. U bu ishni xalifa bo‘lganida boshlab, xalifalik davri tugaganida oxiriga yetkazdi. Bu ish o‘n yil davom etdi. Mazkur katta jome’ masjid fan va madaniyatning buyuk nishonasiga aylandi.

Shu o‘rinada Buyuk Britaniyada Jon Fozergil (John Fothergill) suratga olgan «Sharq va G‘arb» deb nomlangan yetti bo‘limdan iborat filmning to‘rtinchi qismidan olingan iqtibosni e’tiboringizga havola etishga ijozat bergaysiz.

«Damashq. Shom. Umaviylar masjididan mo‘minlarni namozga chorlab azon aytilmoqda. Kundalik ibodatlar vaqtini belgilovchi bu an’ana 1400 yildan buyon davom etib kelmoqda. Ushbu chorlovga dunyoning eng buyuk dinlaridan biri bo‘lmish Islom ahli «labbay» deb javob beradi. Bu javob hazrati Muhammad sollallohu alayhi vasallam risolatining abadiy barhayotligini tasdiqlaydi. Ayni paytda bu Islomdagi boshqa bir ta’limotning – kashfiyot va ilmiy tadqiqotlarga intilish, ilmga bo‘lgan chanqoqlik an’anasining ham tasdig‘idir.

Bu – o‘rta asr Islomining tamaddun tarixiga qo‘shgan, biroq unutilgan ulkan hissasi haqidagi hikoyadir. Yevropa tarixining zulmatga cho‘milgan davrida musulmonlar borliq haqidagi tushunchalarni umumlashtirdilar, ta’lim muassasalariga asos soldilar va zamonaviy ilm-fan poydevorini qurdilar...

Yaqin Sharqda zulmat asrlari bo‘lmagan. Rimliklar bu yerda uzoq tamaddunlar tarixining kichik bir nuqtasi, xolos. Sharqiy Rim imperiyasi o‘z o‘rnini arab sahrosidan kelgan yangi kuchga bo‘shatib bergan.

Fotihlar o‘zlari bilan yangi dinni – Islom dinini olib kelishdi. Xalifalar bir asr mobaynida Damashqda Qadimiy Rimdan afzal bo‘lgan saltanat hukmdorlariga aylanishdi. Yangi Islom dunyosining hududi Hindistondan Ispaniyaning g‘arbiy sohillarigacha yetib bordi. Rimga bostirib kirgan qabilalardan farqli o‘laroq bu fotihlarni johil varvarlar deb atash mumkin emas edi. Damashqda hatto binolar ham, bor madaniyatni vayron qilish emas, balki taraqqiyotni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan davlatning tarixidan ajib hikoyalar so‘zlaydi.

706 yilda arab dunyosidagi eng birinchi va eng katta masjid qurilishi boshlandi. U dunyodagi eng ko‘hna qadamjolardan biriga aylangan bino edi. Uch ming yil muqaddam bu yerda Haddod nomli ilohga sig‘inib, unga atab qurbonliklar qilishardi. I asrda bu yerda Damashq Yupiterining ulkan ehromi turardi. IV asrda u Yuhanno Ma’madonning (Cho‘qintiruvchi Ioann) maqbarasiga aylantirildi. VIII asrga kelib esa bu yerda Islom xalifaligining eng katta masjidi qurildi.

Umaviylar masjidi Islom tamaddun tarixining tarkibiy qismi ekanidan dalolat beradi. Yangi mozaikalar va minoralar nasroniy ustalar tomonidan eski bazilika va majusiylar ehromiga monand qilib qurilgan edi.

Atrofimizdagi me’morchilik obidalari xalifalarning bu yerdagi qadimiy narsalarni buzmaganini, balki ular asosida yanada go‘zal va betakror imoratlar qurganini isbotlaydi. Ular ilm-ma’rifat sohasida ham ana shunday kamolot sari intilar edilar.

Ushbu din moziydagi bilimlarni ehtirom qilish va ularni rivojlantirish uchun o‘z asoslariga egadir. Musulmonlar har kuni muayyan vaqtlarda besh mahal namoz o‘qib, ibodat qiladilar. Shuning uchun bu din o‘zining ilk kunlaridanoq vaqtni aniq hisoblash juda muhim ahamiyatga ega ekanini isbot etgan...» (Iqtibos tugadi)

Birinchi shifoxona umaviylar sulolasining vakili Valid ibn Abdulmalik davrida, milodiy 707 yilda qurilgan. Uning barcha sarf-xarajatlari davlat hisobidan bo‘lgan. Bemorlar bepul oziq-ovqat bilan ta’minlanganlar.

Shuningdek, Valid ibn Abdulmalik Quddusi sharifdagi xarsangtosh ustiga qubba qurdirdi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning masjidlarini kengaytirdi. U juda ko‘p ta’mir va me’morchilik ishlarini amalga oshirdi.

Valid ibn Abdulmalik davridagi vaziyat

Valid ibn Abdulmalikning xalifalik davrida Islom olamidagi barcha viloyatlarda sokinlik, kengchilik, farovonlik, tinchlik-omonlik va barqarorlik hukm surdi. Xavorijlarning ishlari zaiflikka yuz tutdi. Bu davrda jiddiy salbiy harakatlar bo‘lmadi.

Fathlar

Valid ibn Abdulmalikning xalifalik davrida juda katta va ulug‘ fathlar amalga oshirildi. Fath ishlari har tarafga kengayib bordi, sharqu g‘arb, Andalus, Fransiya yerlarida fathlar bo‘ldi.

Farbiy jabha

Rum yurtlarida qo‘mondon Maslama ibn Abdulmalik Anqaragacha yetib bordi. Hijriy 89 (milodiy 708) yilda Hiraqla (Irakliya) nomli joyni ham fath qildi. Musulmonlar Qustantiniya ko‘rfaziga yetib borishdi. Ozarboyjonni ham fath qilishga urinishdi. U yerliklar ahdlarida turmaydigan aholi bo‘lib chiqdi. Hijriy 93 (milodiy 712) yilda bu joylarda fath ishlari va g‘azotlar ko‘paydi.

Hijriy 89 (milodiy 708) yilda musulmonlar O‘rta yer dengizida Siqilliya (Sitsiliya) va Miyruqa orollarini fath qildilar. Afrikada esa Muso ibn Nusayr o‘zining fathlarini yana ham mustahkamladi, barbarlar orasida Islom dinini tarqatishda ko‘pgina ishlarni amalga oshirdi.

Andalusning fath qilinishi

Qo‘mondon Muso ibn Nusayr bo‘g‘ozdan kechib o‘tib, Yevropa yurtlarida Islomni tarqatishga, u yerlarni ham Islom davlati qatoriga qo‘shishga ahd qildi. U o‘zining barbar millatiga mansub lashkarboshisi Toriq ibn Ziyodni dengizdan o‘tib, Andalusga borish uchun yubordi. Rivoyat qilishlaricha, Toriq ibn Ziyod bo‘g‘ozdan o‘tib bo‘lgandan keyin askarlari orqaga qaytish yoki qochishni hayollariga ham keltirmasliklari uchun o‘zlari minib o‘tgan barcha kemalarni yondirib yuborgan va mashhur ma’ruzasini so‘zlagan. Unda: «Ey odamlar, qochar yer qayda, orqangizda (dushman misoli) dengiz, oldingizda (dengizdek) dushman bor. Sizlarga endi sadoqat va sabr-matonatdan boshqa hech narsa qolmadi», degan.

U ko‘p urushlarda qatnashdi va Islom dinini tarqatishga harakat qildi. Hijriy 92 (milodiy 711) yilda esa An¬dalusni fath qildi.

Toriq va Muso Jabali Baronisgacha yetib borib, u yergacha bo‘lgan barcha mintaqalarni Islom davlati hududiga qo‘shishga muvaffaq bo‘lishdi.

Ispaniyada avvallari Golldan kelgan keltlar hamda kelib chiqishi unchalik ma’lum bo‘lmagan iber va ligur nomli xalqlar istiqomat qilib kelardi. Keyinchalik ushbu yerlar finikiyaliklar, yunonliklar va karfagenliklarning mustamlakasiga aylantirildi. Ikkinchi punliklar[1] urushidan keyin hudud rimliklar qo‘liga o‘tdi. Ular Ispaniyada V asrgacha hukmronlik qilishdi. Xuddi Rim kabi Ispaniya ham inqirozga uchrashi kerak edi. Shimoldan kelgan vandallar, alenlar, suyevlar va boshqa shu kabi olmon qabilalari Gollni vayron qilgandan so‘ng mamlakatga bostirib kirishdi. Ammo ular ham keyin kelgan istilochilar – vizigotlar tomonidan mag‘lubiyatga uchradilar. Bular Ispaniyani VIII asrda zabt etib, to musulmonlar kelgunicha to‘laqonli hukmdor bo‘lib turdilar. Ijtimoiy tabaqalanish, doimiy mojarolar, o‘zaro janjallar, harbiy no‘noqlik, yerga ishlov berish nafaqat asosiy mashg‘uloti, balki milliy xususiyati bo‘lgan qishloq aholisining loqaydligi – musulmonlar kelishidan oldin vizigotlar hukmronligining xususiyatlari shulardan iborat edi. Davlatni ichdan buzayotgan raqobat shu darajada kuchli ediki, hatto o‘sha davrning ikki obro‘li shaxsi – graf Yulian va Sevilya yepiskopi fotihlar kelishini ma’qulladilar.

Mazkur fath esa Arabistondan to Atlantika okeanigacha dovyurak va qo‘rqmas amir Toriq ibn Ziyod boshchiligida butun Shimoliy Afrikani shiddat bilan bosib o‘tgan musulmonlar milodiy 711 yilda Shimoliy Afrikani Yevropadan ajratib turuvchi bo‘g‘ozni kesib o‘tib, Ispaniyaning janubiga kelib tushganlarida boshlandi. O‘sha paytdan buyon ushbu bo‘g‘oz afsonaviy amirning ismi bilan, ya’ni «Gibraltar» deya atalib kelmoqda. Bu arab tilidagi «Jabalu Toriq» – «Toriq tog‘i» iborasining buzilgan shaklidir.

Barbarlar Afrikasini fath etish uchun arablar ellik yil sarfladilar, nasroniylar Ispaniyasini zabt etish uchun esa bir necha oy kifoya qildi. Ilk yirik jang gottlar qirolligining taqdirini hal etdi. Bu jangda Sevilya yepiskopi musulmonlar tarafida chiqdi. Qirol ham, Ispaniyaning o‘zi ham bir kunda tor-mor qilindi. Musul¬monlar qo‘shinining amiri Toriq ibn Ziyod bunday tezkor g‘alabadan taajjublandi. Afrikani fath etish qanchalik uzoq cho‘zilgani uning yodida bo‘lib, u yevropaliklarda ham xuddi barbarlardagi kabi dovyuraklik va mustaqillikka intilish bo‘ladi, deb o‘ylagan edi. Toriq ibn Ziyod yigirma ming askardan (ulardan sakkiz mingi barbarlar edi) iborat qo‘shin bilan fathini davom ettirish uchun ushbu mamlakatga kirib keldi.

Mamlakat juda tez sur’atlar bilan fath qilindi. Fotihlar oldida eng yirik shaharlar o‘z darvozalarini ochar edi. Kordoba, Malaga, Grenada, Toledo va boshqalar deyarli qarshiliksiz taslim bo‘ldilar. Nasroniylar poytaxti bo‘lmish Toledoda arablar yigirma besh nafar gottlarning qirollariga tegishli tojlarni topdilar.

Fotihlarning Ispaniya aholisiga bo‘lgan munosabati barcha fath etilgan mamlakatlarning xalqlariga bo‘lgan munosabat kabi odilona edi. Musulmonlar mahalliy aholiga ularning mulklarini, cherkovlarini, qonunlarini, o‘z hakamlari tomonidan hukm qilinish huquqini qoldirdilar. Ularga faqat jizya to‘lashni shart qilib qo‘ydilar. Jizya yillik soliq bo‘lib, zodagonlar uchun 15 frank (bir dinordan ortiqroq), oddiy xalq uchun esa yarim dinor miqdorida belgilangan edi. Mazkur shartlar aholiga shu darajada yengil tuyulgan ediki, ular bu shartni hech bir noroziliksiz qabul qildilar.

Atigi ikki yildan so‘ng Ispaniya to‘liqligicha musulmonlarga bo‘ysundi. Ya’ni musulmonlar Iberiya yarimoroliga ilk bor 711 yilda kelgan bo‘lsalar, 713 yilga kelib uni deyarli to‘liq fath qildilar. Bu fath asosan tinch yo‘l bilan amalga oshirildi. Bunga alohida viloyat va shaharlarning hokimlari bilan kelishuv orqali erishilgan bo‘lib, yuqorida aytib o‘tilganidek, ular o‘zlarini xalifaning fuqarolari sifatida tan olish evaziga nafaqat o‘z yerlari va mulklarini, balki nasroniylikka e’tiqod qilish huquqini ham saqlab qolishdi. Fotihlar diniy bag‘rikengliklari bilan aholining ko‘p qismini o‘zlariga jalb etdilar. Shu o‘rinda aytish lozimki, nasroniylarga mamlakatni qayta zabt etish uchun sakkiz asr kerak bo‘ldi.

Taniqli fransuz faylasufi, sayyoh, arxeolog, tabib va ijtimoiy psixologiya asoschisi Gyustav Lebon (Gustav Le Bon) «Arablar tamadduni» nomli kitobida jumladan quyidagi fikrni bildirgan:

«Ispaniyani zabt etganidan so‘ng Toriq Suriyaga Goll va Olmoniya orqali qaytmoqchi, ortga qaytish yo‘lida esa Qustantiniyani ham fath etib, butun «ko‘hna dunyo»ni[2] Qur’onga bo‘ysundirmoqchi edi. Ushbu rejani amalga oshirishida unga Damashqqa qaytib kelishni buyurgan xalifa halal berdi. Barchasi boshqacha bo‘lishi mumkin edi: butun Yevropa Muhammadning diniga kirar va barcha madaniyatli xalqlarning diniy birligi tarkib topar edi. Bu esa, ehtimol, butun Yevropaga arablar tufayli ba’zi davlatlarga noma’lum bo‘lgan o‘rta asrlar davrini chetlab o‘tish imkonini berar edi».

Shu o‘rinda aytish kerakki, mazkur kitob 1884 yilda nashr etilgan bo‘lib, u arablarning islomiy madaniyati hamda uning jahonning boshqa madaniyatlariga ta’sirining fundamental tarixiy-madaniy tahlilini o‘z ichiga olgan.

Lebonning ushbu kitobidagi alohida urg‘u berish lozim bo‘lgan markaziy fikrlaridan biri quyidagicha: aynan musulmonlar Yevropa fani, falsafasi va butun madaniy sohasining ustozlari bo‘lishgan va bu jarayonda musulmonlarning madaniyati yordamida yarimyovvoyi o‘rta asrlar Yevropasi Uyg‘onish davrining madaniy asrlariga chiqib oldi. Bugungi Yevropa o‘zining rivoji uchun aynan musulmonlar oldida qarzdor. Lebonning yozishicha, arablar boshqa xalqlar va madaniyatlarga o‘z madaniyatlari ko‘lamida ta’sir qilgan bo‘lsalar, Yevropaga ular asosan o‘zlarining aniq fanlar, tarix va falsafa kabi sohalardagi ilmiy yutuqlari bilan ta’sir ko‘rsatdilar.

Aytishlaricha, musulmonlar fath etilgan mamlakatni Nuh alayhissalomning afsonaviy avlodi – Andalus ibn Tubalning nomi bilan ataganlar. Ishonarli dalillarga ega bo‘lgan rivoyatga ko‘ra esa, arablar Mag‘ribda ekanliklarida mahalliy barbarlardan dengiz ortida vandallar mamlakati (arab tilida «Biladul vandalus») borligini eshitganlar, chunki vandallar Gibraltar bo‘g‘ozi orqali Mag‘ribga o‘tib, jang qilishgan.

Musulmonlar hukmronligining ilk o‘n yilliklaridayoq mahalliy aholining ommaviy ravishda Islomga kirishi kuzatilgan. Savdogarlar va hunarmandlar, dehqonlar va qullar (jumladan, vestgotlar tomonidan asir olingan o‘zga yurtliklar ham) Islomni qabul qilar edilar. Ular uchun bu shaxsiy ozodlik, xususiy mulkka egalik qilish va uni erkin tasarruf etish huquqini berardi. Shuningdek, ko‘pgina vestgot zodagonlari ham Islomni qabul qilishardi. Ulardan eng mashhurlari Banu Qasi – Saragosa hokimlari sulolasi bo‘lib, ular 880–917 yillarda Andalusning janubi-sharqida mustaqil isyonkor qirollik tuzishgan.

Keyingi mavzular:
Sharqiy jabha;
Turk yurtlari.

[1] Ikkinchi punlar urushi – shuningdek, «Gannibalga qarshi urush» deb ham nomlangan (rimliklar tomonidan), Karfagen va Rim o‘rtasidagi O‘rta yer dengizi hududida hukmronlik uchun olib borilgan urush. Rimliklar karfagenliklarni punlar (Poeni) deb ataganlari uchun shunday nomlanadi.
[2] Ko‘hna dunyo – ya’ni Yevropa

Kutubxona

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

O‘zbekistonda Imom Moturidiyning 1155 yillik yubileyi keng nishonlanmoqda

18.04.2025 7936 9 min.

Allohga hamd, payg‘ambarlarning so‘nggisi Muhammad alayhissalom va zotning oila a’zolari hamda safdoshlariga salovatu salomlar bo‘lsin. Darhaqiqat, Imom Abu Mansur Moturidiy Samarqandiy Movarounnahr zaminida yashab ijod qilgan va shu yerda mangu qaror topgan musulmon olamining benazir allomalaridan biridir.

Uning ilmiy merosi va ta’limoti to bugunga qadar bardavom bo‘lib kelmoqda. Hatto bu ta’limot, Imom Ash’ariy ta’limoti bilan birga, bugungi kunda ahli sunna val-jamoa deb tanilgan musulmonlarning to‘qson foizini tashkil etadi. Moturidiylikka mansub musulmonlar esa ahli sunnaning qariyb teng yarmidan iborat.

Movarounnahr diyori islom olamining yetuk allomalari voyaga yetadigan muborak zamin bo‘lgan. Xususan, Buxoro va Samarqand kabi mo‘tabar shaharlari o‘z davrida jahon ziynati, odamlarni o‘ziga ohanrabodek tortgan ilm-fan va olimlarning qarorgohi bo‘lib, ilmga tashna inson borki dunyoning turli burchaklaridan bu o‘lkaga uning olimlari ichra murodini hosil qilish uchun safar qilar edi. Kim naql ilmi – ya’ni hadis va rivoyatlarni istasa, Imom Buxoriy va Imom Termiziy singari muhaddislar bor. Kim aql va mantiqiy ilmlarga talabgor bo‘lsa, u Moturidiy, Nasafiy, Sobuniy, Sig‘noqiy va Peshog‘ariy kabi mutafakkirlarni topardi. Tilshunoslik, tafsir va adabiyotshunoslik ilmlarini izlaganlar Zamaxshariy va uning maktabidan, falsafa va hikmat ilmi talabidagilar esa Forobiy, Ibn Sino va boshqa zotlardan bahra olishar edi.Har bir talabgor bu diyorda o‘z istagini topgani uchun ham Samarqand “Ilm Ka’basi” – nomini olgan. Insonlarning qalblari Allohning Baytini tavof qilsa, ularning aqllari Samarqand atrofida parvonadek charx urar edi.

Shu bois o‘zbek xalqi o‘zining ulug‘ olimlari bilan faxrlanadi va ularni islom ilmlari sohasining barcha yo‘nalishlarida ko‘rsatgan buyuk xizmatlari uchun e’zozlaydi. O‘zbekiston hukumati o‘zbek xalqining orzu-istaklarini ro‘yobga chiqarishga vazifador bo‘lgan. Buni biz Yangi O‘zbekiston Prezidentining bu ulug‘ yurtdan chiqqan yetuk olimlarga ko‘rsatgan e’tibor va e’tirofida yaqqol ko‘rib turibmiz.

O‘zbekiston rahbariyati xalqqa uning milliy o‘zligi va islom sivilizatsiyasini qaytarishni maqsad qildi. Davlat rahbari “Yangi O‘zbekiston” va “Jaholatga qarshi ma’rifat” shiorlarini ilgari surdi. Hech qaysi millat o‘zining teran ildizlari va asoslarisiz zamonaviylik va sivilizatsiya pog‘onalarida yuksalib, taraqqiy etolmaydi. Shuning uchun ham bu yurt olimlari ulkan hissa qo‘shgan islom ilmlarini qaytarish – taraqqiyot uchun zarurat va yuksalishning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi.

Prezident o‘z rahbarligi davrida amalga oshirgan dastlabki ishlaridan biri – ilmiy-tadqiqot markazlarini tashkil etish bo‘ldi. Bular orasida Imom Buxoriy, Imom Moturidiy va Imom Termiziy nomlari bilan atalgan markazlar alohida o‘rin tutadi. Shuningdek, poytaxt Toshkent shahrida, mazkur yurtning islom madaniyati va insoniyat tafakkuriga qo‘shgan hissasini namoyon etuvchi O‘zbekiston islom sivilizatsiyasi markazi tashkil etildi.

Ushbu yo‘nalishda yana bir muhim qadam – islom olami ulamolari bilan fikr almashish bo‘ldi. Bu maqsadda o‘nlab ilmiy anjumanlar tashkil etildi. Ular islomiy ilmlarning aqliy va naqliy yo‘nalishlarini chuqur o‘rganish, ularning mazkur yurt taraqqiyotiga qanday hissa qo‘sha olishi va mamlakatni yanada yuksaltirishdagi o‘rnini belgilashga qaratilgan edi. Bu orqali O‘zbekiston nafaqat islom olamida, balki butun dunyoda ilmiy-ma’naviy yetakchiga aylanishi ko‘zda tutilgan.

Qolaversa, ushbu yo‘nalishda tashkil etilgan eng muhim anjumanlardan biri – 2020 yilda Samarqand shahrida bo‘lib o‘tgan xalqaro ilmiy konferensiya bo‘ldi. Unda dunyoning turli mamlakatlaridan yuzdan ortiq islom ulamolari ishtirok etdi. Anjumanda al-Azhar shayxi, doktor Ahmad Tayyib ham qatnashdi. Mazkur anjumanning muhim tavsiyalaridan biri – Imom Moturidiy nomidagi ilmiy markazni tashkil etish bo‘ldi. Bu markaz moturidiylik ulamolari merosini tadqiq etish, ularni keng jamoatchilikka tanitish va ilmiy meroslaridan foydalanish maqsadida ilm nurini sochuvchi maskan sifatida faoliyat yuritishi nazarda tutildi.

Markaz tomonidan o‘zbek va arab tillarida o‘nlab kitoblar nashr etildi. Ularning eng muhimlari – “Ta’vilot al-Qur’on”, Imom Moturidiyning “Kitob at-Tavhid” va “Risolatun fi at-tavhid” asarlarining arab tilidagi ilmiy matni va o‘zbek tilidagi tarjimalari bo‘ldi.

Shuningdek, Markaz tomonidan ilmiy maqolalarni o‘z ichiga olgan va islomshunoslik hamda moturidiylik ta’limotlariga bag‘ishlangan olim va mutaxassislar tadqiqotlarini chop etuvchi ilmiy-tahliliy choraklik “Moturidiylik” jurnali ta’sis etildi. Markaz xalqaro miqyosda ko‘plab anjuman va ilmiy uchrashuvlar o‘tkazdi. Uning qoshida islom olamining turli mintaqalaridan yetuk olimlar va mutaxassislardan iborat xalqaro ilmiy kengash faoliyat olib bormoqda.

Sanab o‘tilgan muhim bosqichlardan keyin, joriy yilda Imom Abu Mansur Moturidiy tavalludining yubileyi nishonlanmoqda. Shu munosabat bilan uning ilmiy va aqidaviy merosini qayta yodga olish hamda qadrlash davlat va jamiyat hayotida muhim o‘rin tutmoqda.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan yuksak ehtirom bilan qabul qilingan qarorga muvofiq, Imom Abu Mansur Moturidiy tavalludining 1155 yilligini nishonlashga davlat darajasida e’tibor qaratilmoqda. Ushbu qarorga asosan turli davlat idoralari va tashkilotlari hamkorligida bir qator tadbirlar o‘tkazilishi belgilangan. Eng muhim voqealardan biri – 2025 yili Samarqand shahrida o‘tkazilishi rejalashtirilgan xalqaro konferensiya bo‘lib, unga islom olamining yetakchi ulamolari hamda islomshunoslik sohasida faoliyat yurituvchi mashhur sharqshunos olimlar ishtirok etishidir. Mazkur anjuman Imom Moturidiyning islom olamidagi yuksak maqomini munosib tarzda yoritishni ko‘zlab, “Moturidiylik – bag‘rikenglik, mo‘tadillik va ma’rifat ta’limoti” mavzusida o‘tkaziladi.

Shuningdek, tadbirlar doirasida quyidagi yo‘nalishlarda bir qator tanlovlar va madaniy-ma’rifiy tadbirlar o‘tkazilishi rejalashtirilgan:

– xorijlik tadqiqotchilar o‘rtasida moturidiylik ta’limoti bo‘yicha ilmiy tanlov;

– O‘zbekistonning diniy ta’lim muassasalari barcha bosqich talabalari o‘rtasida Imom Moturidiy ta’limotiga bag‘ishlangan tanlov;

– imom-xatiblar va islom ta’lim muassasalari talabalari o‘rtasida moturidiylik ta’limoti va manbalari yuzasidan musobaqalar.

Shu qatorda, O‘zbekiston bo‘ylab tanlov g‘oliblari ishtirokida madaniy-ma’rifiy uchrashuvlar, o‘quv-seminarlar va targ‘ibot tadbirlari tashkil etiladi.

Bundan tashqari, Imom Moturidiyning “Ta’vilot al-Qur’on” va “Kitob at-Tavhid” asarlari hamda moturidiylik ta’limotini tanishtiruvchi boshqa muhim asarlarning o‘zbek va boshqa tillardagi ilmiy-akademik tarjimalari nashr etilishi rejalashtirilgan.

Sanab o‘tilganlardan tashqari, yubiley sanasini muhrlovchi esdalik buyumlari, Imom Moturidiy va moturidiylik ulamolarining hayoti va ilmiy merosi bilan bog‘liq noyob manbalarni tizimli o‘rganish, ularning nusxalarini O‘zbekistonga olib kelish va tahlil qilish, yuksak sifatli media mahsulotlar, hujjatli filmlar va audiovizual materiallar tayyorlash, ularni mahalliy va xalqaro ommaviy axborot vositalarida, internet va ijtimoiy tarmoqlarda keng targ‘ib qilish bo‘yicha zarur choralar ko‘rilishi belgilandi.

Eng quvonarlisi, Prezident qarorining Imom Abu Mansur Moturidiy maqbarasi joylashgan Samarqanddagi Chokardiza ziyoratgohi qayta ta’mirlanib, obodonlashtirilishi, bu joy yaxlit kompozitsiyaga ega yodgorlik majmuasiga aylantirilishi xususidagi bandi bo‘lib, barchamiz uzoq kutgan bu yangilik qalbimizga betakror farah baxsh etdi...

Bu yurtda yangi bir ruhiyat ufurib turibdi. Bu ruhiyat hozirgi zamonni o‘tmish bilan bog‘laydi, kelajakni bunyod etishga safarbar etadi. Bu – ilm va ma’rifat qudrati, fikr va aql quvvati, taraqqiyot va tamaddun kuchi, birlik va bag‘rikenglik kuchi, qalb va axloq kuchi, ta’sir va bunyodkorlik kuchidir. Bu yangi ruh – milliy ildizlarga suyangan holda taraqqiyotga yo‘l ochuvchi, chuqur va teran bir tafakkurning ifodasidir. Chunki, har qanday tamaddunning poyasi madaniyatdir.

Millat o‘z tamaddunini qadrlamas ekan, yuksalmaydi. O‘z tafakkurini, qadriyatlarini boy manba sifatida dunyoga taklif eta olmas ekan, u har tarafdan o‘zlashtirishga muhtoj bo‘lib qoladi. Ammo bizda dunyoni boyitishga qodir fikr, madaniyat va kuch mavjud.

Ajdodlar qoldirgan ilm va madaniyat omonati yosh avlod qalbiga ilg‘or tarzda singdirilishi va o‘z tarixidan faxrlanish ruhida tarbiyalanishi zarur. Prezident qarori va uning ila amalga oshiriladigan ishlar aynan shu maqsadga xizmat qiladi.

Alloh har bir bunyodkor qo‘lni, har bir oqilona qarorni va har bir avlodni ulug‘ ajdodlar bilan bog‘layotgan so‘zni xayrli qilsin – shoyadki, ular o‘z buyuk o‘tmishlarini qayta tiklab, insoniyat karvonini yana ma’rifat, mo‘tadillik, bag‘rikenglik sari boshlab bora olgaylar!

Doktor Ahmad Sa’d Damanhuriy,
moturidiyshunos olim.

O‘zA