52 - وَفِي الأَجْدَاثِ عَنْ تَوْحِيدِ رَبِّى سَيُبْلَى كُلُّ شَخْصٍ بِالسُّؤَالِ

Ma’nolar tarjimasi: Robbimning tavhididan qabrlarda har bir shaxs savol bilan imtihon qilinadi.

Nazmiy bayoni:

Har bir shaxs qabrga qo‘yilgan zamon,
Robbim tavhididan bo‘lar imtihon.

Lug‘atlar izohi:

فِي – zarfiyat ma’nosida kelgan jor harfi.

الأَجْدَاثِ – “qabrlar” ma’nosini anglatadi. Jor majrur keyin keladigan سَيُبْلَى fe’liga mutaalliqdir.

تَوْحِيدِ عَنْ – jor majrur السُّؤَالِ ga mutaalliq.

رَبِّى – muzofun ilayh.

سَيُبْلَى – avvalidagi harf muzori’ fe’lining hukmini hozirgi zamondan kelasi zamonga o‘zgartiradigan istiqbol harfi. بَلاَءٌ masdari imtihon qilish ma’nosini anglatadi.

كُلُّ – noib foillikka ko‘ra raf bo‘lib turibdi. Nakra ismga izofa bo‘lib kelgani uchun “istig‘roqul jins”ni ifodalaydi.

شَخْصٍ – shaxs kalimasi aslida biror narsaning uzoqdan ko‘ringan qorasiga nisbatan ishlatiladi. Shuningdek bu ism erkak yo ayolligidan qat’i nazar barcha insonlarga nisbatan teng ishlatiladi.

بِ – “tab’iyz” (bo‘laklarga ajratish) ma’nosida kelgan jor harfi.

السُّؤَالِ – jor majrur سَيُبْلَى fe’liga mutaalliq.

Matn sharhi:

Har bir shaxs vafot etib qabriga qo‘yilganidan so‘ng qabrida yo biror ofat tufayli qabrga ko‘milmasdan qolib ketsa, o‘sha joyda “Robbing kim?”, “dining nima?”, “payg‘ambaring kim?” degan faqat e’tiqodga taalluqli savollar bilan imtihon qilinadi. So‘fi Ollohyor bobomiz aytganidek:

Agar chandiki go‘rsiz o‘lsa inson,
So‘ralur, albatta, beshaku nuqson.

* * *

Agar daryoda o‘lsun yo osilsun
G‘azab etsa bani odam na bilsun.

* * *

Nechuk qilsa erur qodir va nosir
Bu yerda bandasining aqli qosir.

Ya’ni inson dengizda cho‘kib ketgan yoki yonib kulga aylangan bo‘lsa ham, albatta, so‘roq qilinadi. Mazkur so‘roq-savollarni Alloh taolo O‘zi xohlaganidek amalga oshirishiga iymon keltirish lozim. Zero, buning qanday sodir bo‘lishini idrok etishga bandalarning aql quvvati yetmaydi. Shunga ko‘ra jumhur ulamolar qabrdagi savolga javob berish haqida umumiy quyidagicha e’tiqod qilishni aytganlar: so‘roq paytida mayyitning ruhi tanasiga qaytariladi, u savolni tushunadi va unga o‘z aqli bilan tiriklik paytida qilgan amallariga ko‘ra javob beradi.

Mayyitning yoniga Munkar va Nakir ismli ikki farishta kelib savol berishi, mayyit esa mo‘min yo kofirligidan kelib chiqib javob berishi juda ko‘plab hadislarda bayon qilingan:

عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِنَّ العَبْدَ إِذَا وُضِعَ فِي قَبْرِهِ وَتَوَلَّى عَنْهُ أَصْحَابُهُ وَإِنَّهُ لَيَسْمَعُ قَرْعَ نِعَالِهِمْ أَتَاهُ مَلَكَانِ فَيُقْعِدَانِهِ فَيَقُولاَنِ مَا كُنتَ تَقُولُ فِي هَذَا الرَّجُلِ لِمُحَمَّدٍ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَأَمَّا الْمُؤْمِنُ فَيَقُولُ أَشْهَدُ أَنَّهُ عَبْدُ اللهِ وَرَسُولُهُ فَيُقَالُ لَهُ اُنْظُرْ إِلَى مَقْعَدِكَ مِنَ النَّارِ قَدْ أَبَدَّلَكَ اللهُ بِهِ مَقْعَدًا مِنَ الجَنَّةِ ، فَيُرَاهُمَا جَمِيعًا وَأَمَّا الْمُنَافِقُ وَالكَافِرُ فَيُقَالُ لَهُ مَا كُنتَ تَقُولُ فِي هَذَا الرَّجُلِ فَيَقُولُ لَا أَدْرِى كُنْتُ أَقُولُ مَا يَقُولُ النَّاسُ! فَيُقَالُ لَا دَرَيْتَ وَلاَ تَلَيْتَ وَيَضْرِبُ بِمَطَارِقٍ مِنْ حَدِيدٍ ضَرْبَةً فَيَصِيحُ صَيْحَةً يَسْمَعُهَا مَنْ يَلِيهِ غَيْرَ الثَّقَلَيْنِ. مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ

Anas roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: Banda qabriga qo‘yilib, kishilar qaytishayotganda albatta u kishilarning kavushlari ovozini eshitib turadi. Shu payt ikki farishta kelib, uni o‘tirg‘izishadi va: “Bu kishi Muhammad sollallohu alayhi vasallam haqlarida nima deysan?” – deyishadi. Agar mo‘min bo‘lsa: “Guvohlik beraman, albatta u Allohning bandasi va elchisidir”, – deydi. Unga: “Do‘zaxdagi o‘rningga qara. Alloh seni undan jannatdagi o‘ringa almashtirdi”, deyishadi va barchasini ko‘rsatishadi. Agar munofiq va kofir bo‘lsa, unga: “Bu kishi haqida nima deysan?” – deyishadi. U: “Bilmayman. Insonlar nima desalar, men ham shuni aytardim”, – deydi. Unga: “Bilmading va ergashmading”, deyishib, temir to‘qmoq bilan shunday urishadiki, u qattiq chinqirib yuboradi. Uning chinqirig‘ini insonlar va jinlardan boshqa atrofdagilarning barchasi eshitadi”, – dedilar”. Muttafaqun alayh.

Iymon keltirib, solih amallarni qilgan insonlarni Alloh taolo bu dunyoda ham, oxiratning dastlabki bosqichi bo‘lgan qabrda ham sobitqadam qilishi haqida quyidagi rivoyat kelgan:

Barro ibn Ozib roziyallohu anhu Nabiy sollallohu alayhi vasallamdan rivoyat qiladi: “الثَّابِتِ بِالْقَوْلِ آمَنُوا الَّذِينَ اللَّهُ يُثَبِّتُ oyati qabr azobi haqida nozil bo‘lgan. Unga: “Robbing kim” deyiladi, u: “Robbim Alloh, Payg‘ambarim Muhammad sollallohu alayhi vasallam”, deydi. O‘shanday deyishi U zot azza va jallaning: (Alloh iymon keltirganlarni dunyo hayotida ham, oxiratda ham ustuvor So‘z (iymon kalimasi) bilan sobitqadam qilur)[1] (so‘zining isbotidir)” – dedilar”. Imom Muslim rivoyat qilgan.

Ya’ni Alloh taolo iymon keltirgan haqiqiy saodatmand mo‘min bandalarni dunyoda ham “La ilaha illalloh” kalimasini aytib iymonda sobit turadigan, yo‘ldan adashmaydigan va har xil fitnalarga aldanmaydigan qilib qo‘yadi. Oxiratda ham, ya’ni qabrda ikki farishtaning beradigan savollariga ham “La ilaha illalloh” kalimasini aytib, iymonda sobit turadigan qilib qo‘yadi.

Umar Nasafiy rahmatullohi alayh “Aqoidun Nasafiy”da quyidagilarni yozgan: “Kofirlarga va ba’zi osiy mo‘minlarga qabr azobining bo‘lishi hamda itoat qiluvchi (mo‘minlar)ning qabrda huzur-halovatda bo‘lishi, Munkar va Nakirning savol berishi sam’iy dalillar (ya’ni oyatlar va hadislar) bilan sobitdir”.

Shunga ko‘ra mo‘min kishi mazkur xabarlarga iymon keltirishi, ularning qanday bo‘lishini anglashga urinib aqlini qiynamasligi lozim bo‘ladi. Zero chuqur tafakkur qilib ko‘riladigan bo‘lsa, sog‘lom aql mazkur xabarlarni inkor qilmaydi, balki ularning qanday sodir bo‘lishidan hayratda qoladi. Chunki qabrda o‘lgan odamning tanasiga ruhining yana qaytishi dunyodagi odatiy holatga ko‘ra bo‘lmaydi. Shunga ko‘ra tabiy ravishda ular orasidagi hukmlar bir-biridan farqli bo‘ladi.

Ruh va tananing bir-biriga bog‘lanishi umumiy uch davrga bo‘linadi va har bir davrda o‘zga xos hukmlar joriy bo‘ladi:

1. Dunyodagi bog‘lanish. Dunyodagi hukmlar tanalarga joriy qilingan va ruhlar ham ularga tobedir;

2. Barzaxdagi bog‘lanish. Barzaxdagi hukmlar ruhlarga tegishli bo‘lib, tanalar ularga tobedir;

3. Oxiratdagi bog‘lanish. Qiyomat kunida hamma qabrlaridan turgandan keyingi hukmlar esa ruhlar va tanalarning barchasiga baravar joriy bo‘ladi.

Ushbu ma’nolar to‘g‘ri taammul qilib ko‘rilsa, qabrning jannat bog‘laridan bir bog‘, yoki do‘zax chuqurlaridan bir chuqur ekanini aql qiynalmasdan qabul qiladi. Eng muhimi g‘aybga iymon keltirish mo‘min kishining iymoni taqozosidir.

QABR AZOBI HAQLIGI BAYONI

 - 53وَلِلْكُفَّارِ وَالْفُسَّاقِ بَعْضٍ عَذَابُ الْقَبْرِ مِنْ سُوءِ الْفِعَالِ

Ma’nolar tarjimasi: Kofirlarga va ba’zi fosiqlarga yomon ishlari tufayli qabr azobi bo‘ladi.

Nazmiy bayoni:

Kofirlaru ba’zi fosiq kimsalar,
“qilmish” uchun qabr azobin ko‘rar.

Lug‘atlar izohi:

لِلْكُفَّارِ – jor harfi اِلَى ma’nosida kelgan. Jor majrur xabari muqaddam. Bu kalimadagi الْ“jinsiya” ma’nosida kelgan.

الْفُسَّاقِ – ma’tuf. Bu kalimadagi اَلْ “ahdiya”, ya’ni qaysidir bir bo‘lagini ma’rifa qilish uchun kelgan. Fisq kalimasi haq va to‘g‘ri yo‘ldan chiqish ma’nosini anglatadi.

بَعْضٍ – badal. Ko‘plab nusxalarda بَعْضٍ ning o‘rniga يُقْضَى kelgan. Ikkala jihatda ham ma’no bir xil chiqadi. Lekin tahqiqlarga ko‘ra ushbu nusxa mo‘tabar hisoblanadi.

 عَذَابُ– mubtado. Azob kalimasi lug‘aviy jihatdan “man qilish” ma’nosini anglatadi. Chunki birovga berilgan azob boshqalarni o‘shanday jinoyat qilishdan man qilib to‘sib turadi. Shu ma’noda chuchuk suvni ham عَذْبٌ deyiladi. Chunki chuchuk suv ham chanqoqlikni to‘sadi.

الْقَبْرِ – lug‘aviy ma’nosi عَذَابُ الْقَبْرِ izofasiga لِ yoki فِي ma’nolarini berish mumkin . Ya’ni “qabrning azobi” yoki “qabrdagi azob” ma’nolarini berish mumkin.

مِنْ – “ta’liyliya” (izohlash) ma’nosida kelgan jor harfi.

سُوءِ – “yomonlik”, “buzuq” ma’nolarini anglatadi.

الْفِعَالِ – muzofun ilayh. Bu kalima فِعْلٌ ning ko‘pligi bo‘lib, bajaruvchilari ko‘p bo‘lgan ishga nisbatan ishlatiladi.

Matn sharhi:

Qabrdagi imtihondan o‘ta olmagan kimsalar xabarlarda kelgani kabi, to qiyomat kunigacha qabr azobiga giriftor bo‘ladilar. Qur’onda Fir’avn ahlining ertayu kech olovga ko‘ndalang qilinib turishlari xabar berilgan:

“Va Fir’avn ahlini yomon azob o‘rab oldi. U olovdir. Unga ertayu kech ko‘ndalang qilinurlar. Soat (qiyomat) qoim bo‘lganida esa: “Fir’avn ahlini eng ashaddiy azobga kiritinglar”, (deyilur)” .

Mufassirlar ushbu oyati karimadagi olovni qabr olovi va azobi deyishgan. Chunki qiyomat kunining azobi oyati karimaning davomida alohida bayon etilgan. Ya’ni Fir’avn ahli qiyomatgacha qabrda azoblanadi, qiyomatda esa undan ham battar azobga duchor bo‘lishadi. O‘sha kunda farishtalarga: “Fir’avn ahlini eng qattiq azobga kiritingiz!”, – deyiladi.

Shuningdek, zulm qilgan kofirlarga ham oxirat azobidan boshqa azob borligi bayon qilingan:

“Albatta, zolim (kofir) bo‘lgan kimsalar uchun bundan (qiyomatdan) ilgari (dunyoda) ham azob(lar) bordir. Lekin ularning aksariyati (buni) bilmaslar”.

 Ushbu oyati karimadagi “...bundan (qiyomatdan) ilgari (dunyoda) ham azob(lar) bordir...” ma’nosi haqida ibn Abbos roziyallohu anhu: “U qabr azobidir,” – degan.

Munofiq kimsaning to qiyomat kunigacha azoblanib turishi ko‘plab hadislarda bayon qilingan:

عَن أَبِي عَن أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِذَا قُبِرَ الْمَيِّتُ أَوْ قَالَ أَحَدُكُمْ أَتَاهُ مَلَكَانِ أَسْوَدَانِ أَزْرَقَانِ يُقَالُ لِأَحَدِهِمَا الْمُنْكَرُ وَالْآخَرُ النَّكِيرُ فَيَقُولَانِ مَا كُنْتَ تَقُولُ فِي هَذَا الرَّجُلِ فَيَقُولُ مَا كَانَ يَقُولُ هُوَ عَبْدُ اللَّهِ وَرَسُولُهُ أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَأَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ فَيَقُولاَنِ قَدْ كُنَّا نَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُولُ هَذَا ثُمَّ يُفْسَحُ لَهُ فِي قَبْرِهِ سَبْعُونَ ذِرَاعًا فِي سَبْعِينَ ثُمَّ يُنَوَّرُ لَهُ فِيهِ ثُمَّ يُقَالُ لَهُ نَمْ فَيَقُولُ أَرْجِعُ إِلَى أَهْلِي فَأُخْبِرُهُمْ فَيَقُولاَنِ نَمْ كَنَوْمَةِ الْعَرُوسِ الَّذِي لاَ يُوقِظُهُ إِلاَّ أَحَبُّ أَهْلِهِ إِلَيْهِ حَتَّى يَبْعَثَهُ اللَّهُ مِنْ مَضْجَعِهِ ذَلِكَ وَإِنْ كَانَ مُنَافِقًا قَالَ سَمِعْتُ النَّاسَ يَقُولُونَ فَقُلْتُ مِثْلَهُ لاَ أَدْرِي فَيَقُولاَنِ قَدْ كُنَّا نَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُولُ ذَلِكَ فَيُقَالُ لِلْأَرْضِ الْتَئِمِي عَلَيْهِ فَتَلْتَئِمُ عَلَيْهِ فَتَخْتَلِفُ فِيهَا أَضْلاَعُهُ فَلاَ يَزَالُ فِيهَا مُعَذَّبًا حَتَّى يَبْعَثَهُ اللَّهُ مِنْ مَضْجَعِهِ ذَلِكَ. رَوَاهُ التِّرْمِذِيّ

Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Qachon mayyit qabrga qo‘yilsa, yo sizlardan birlaringiz qabrga qo‘yilsa, – dedilar, unga ikki qora ko‘k farishtalar keladilar. Biri Munkar, ikkinchisi Nakir, deyiladi. Ular: “Bu kishi haqida nima derding”, – deb so‘rashadi. U oldin aytgan narsasini aytadi: “U Allohning bandasi va Rasulidir, guvohlik beramanki, Allohdan o‘zga iloh yo‘q, Muhammad Uning bandasi va Rasulidir” – deydi. Ular: “Sening shunday deyishingni bilardik”, – deydilar. So‘ngra uning qabri yetmishga yetmish ziro’ qilib kengaytiriladi. So‘ngra o‘sha joy uning uchun charog‘on qilinadi. So‘ngra unga: “Uxla”, – deyiladi. U: “Ahlimga qaytib ularga xabar beray”, – deydi. Ular: “Sen oilasining eng sevimli kishisi uyg‘otadigan yangi uylangan kuyovning uyqusidek uxlagin”, – deydilar. U to Alloh taolo uni o‘sha yotgan joyidan qayta tiriltirgunicha shunday yotadi. Agar munofiq bo‘lsa: “Odamlarning aytayotganlarini eshitgan edim, men ham o‘shanday deganman, bilmayman”, – deydi. Ular: “Biz sening shunday deyishingni bilardik”, – deydilar. Bas, yerga: “Uning ustida birlashgin”, deyiladi. Yer uning ustida birlashadi, u yerda uning qovurg‘alari aralashib ketadi. U to Alloh taolo uni o‘sha yotgan joyidan qayta tiriltirguncha doimo azoblanib turadi”, – dedilar”. Imom Termiziy rivoyat qilgan.

Mo‘taziliy va Jahmiya kabi firqalarning qabr azobi to‘g‘risida noto‘g‘ri qarashlari bo‘lgani uchun O‘shiy rahmatullohi alayh ushbu masalani alohida keltirgan. Mazkur dalillar qabr azobini inkor qiladigan barcha firqalarga keskin raddiya hisoblanadi.

Ba’zi ulamolardan qabr azobining ikki turda bo‘lishi rivoyat qilingan:

1. Doimiy. Bunday qabr azobi kofirlarning barchasiga va ba’zi osiy mo‘minlarga bo‘ladi;
2. Doimiy bo‘lmagan. Ba’zi gunohkor mo‘minlardan qabr azobi duo va sadaqa kabi ishlar tufayli to‘xtatiladi.

Qabr azobi va ne’mati haq ekaniga iymon keltirish lozimligi Ahli sunna val-jamoa ittifoq qilgan masala hisoblanadi. Qabr azobini inkor qilishning hukmi haqida ikki xil qavl rivoyat qilingan:

a) qabr azobini inkor qilgan kimsa (ma’naviy) mutavotir xabarlarni inkor qilgani uchun kofir bo‘ladi;
b) qabr azobini inkor qilgan kimsa Ahli sunna val-jamoadan chiqqan bid’atchi bo‘ladi.

Ushbu ikkinchi qavl ko‘pchilik ulamolar nazdida mo‘tabar hisoblanadi.

Keyingi mavzular:

Jannatga kirish Allohning rahmati bilan bo‘lishi bayoni