Sayt test holatida ishlamoqda!
18 Iyun, 2025   |   22 Zulhijja, 1446

Toshkent shahri
Tong
03:04
Quyosh
04:49
Peshin
12:29
Asr
17:40
Shom
20:02
Xufton
21:41
Bismillah
18 Iyun, 2025, 22 Zulhijja, 1446

Islom banklarining moliya bozoridagi o‘rni

10.02.2025   7572   5 min.
Islom banklarining moliya bozoridagi o‘rni

Islom banklari nafaqat musulmon davlatlarida, balki butun dunyoda iqtisodiy tizimda muhim rol o’ynamoqda. Ular foizsiz tizim asosida ishlaydi va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga, shuningdek, rivojlanishga hissa qo’shishda muhim ahamiyatga ega. 2024-yilda dunyo bo’ylab islom banklarining umumiy aktivlari 5,1 trillion dollarga yetdi. Bu aktivlarning 60% i O’rta Sharq va Janubiy Osiyoda joylashgan davlatlarga tegishli. Aynan shu hududlarda islom banklarining iqtisodiy o’sishga qo’shgan hissasi 4,2% ga oshdi [1].

Islom banklarining asosiy tamoyillari

Islom banklarining faoliyati, asosan, shariat qonunlariga asoslanadi. Ularning asosiy maqsadi foizsiz moliyalashtirish usullarini tatbiq etishdir. Shariatga muvofiq banklar quyidagi tamoyillar asosida ishlaydi:

  1. Foiz olish va berish taqiqlangan: Islomda foiz (ribo) olish va berish harom hisoblanadi. Shuning uchun, islom banklari faqat foydali va halol faoliyatlarni moliyalashtiradi. 2024-yilda islom banklarining foizsiz moliyaviy mahsulotlar hajmi 2,0 trillion dollarni tashkil etdi. Bu mahsulotlar asosan muzoraba va mushoraka instrumentlari orqali taqdim etilmoqda, ularning ulushi jami bank aktivlarining 36% ni tashkil qiladi [2].
  2. Muzoraba va mushoraka instrumentlari: Islom banklari muzoraba[*] va mushoraka[**] kabi shariatga mos moliyalashtirish instrumentlarini qo’llashadi. 2024-yilda muzoraba va mushoraka orqali amalga oshirilgan investitsiyalar 1,1 trillion dollarni tashkil etdi. Bu instrumentlar banklar uchun katta rentabellik yaratmagan bo’lsa-da, ularning ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligi hamda iqtisodiy barqarorlikka qo’shgan hissasi juda katta [3].
  3. Tijoratda axloqiy tamoyillar: Islom banklari investitsiyalarni faqat halol va ijtimoiy foyda keltiradigan sohalarga jalb qiladi. 2024-yilda islom banklarining ijtimoiy va ekologik mas’uliyatli investitsiyalar miqdori 280 milliard dollardan oshdi. Bu investitsiyalar asosan ekologik toza energiya manbalari va sog’liqni saqlash tizimlariga yo’naltirilgan [4].

Islom banklarining moliya bozoridagi o’rni

Islom banklari, foizsiz tizim orqali iqtisodiy o’sishni rag’batlantiradi. Ular nafaqat musulmon davlatlarida, balki ko’plab g’arbdagi davlatlarda ham o’z o’rnini topmoqda. Ayniqsa, O’rta Sharq, Janubiy Osiyo va Janubiy Sharqiy Osiyoda islom banklari tez rivojlanmoqda. Islom banklarining iqtisodiyotga ta’siri quyidagicha ko’rinadi:

  1. Iqtisodiy barqarorlik: Islom banklari foizsiz tizimda ishlash orqali iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi. 2024-yilda Islom banklari faoliyat yuritayotgan mamlakatlarda iqtisodiy barqarorlik 4,2% ga oshdi. Bu o’sish darajasi, ayniqsa, iqtisodiy va moliyaviy inqirozlardan so’ng tiklanishda ahamiyatli bo’ldi [5].
  2. Kreditlash va moliyaviy xizmatlar: Islom banklari foizsiz kreditlar taqdim etish orqali kichik va o’rta bizneslar uchun zarur moliyaviy resurslarni yaratadi. 2024-yilda islom banklari tomonidan kichik va o’rta bizneslarga berilgan kreditlarning umumiy miqdori 1 trillion dollarni tashkil etdi. Bu kreditlar, asosan, ishlab chiqarish, qishloq xo’jaligi va yangi texnologiyalarni rivojlantirishga yo’naltirilgan [2].

Islom banklarining rivojlanish istiqbollari

Islom banklarining so‘nggi yillarda jadal rivojlanib, global moliya tizimining ajralmas qismiga aylanmoqda. Ularning o‘sishiga raqamli texnologiyalar, shariatga mos investitsiyalar va xalqaro talab kuchayishi sabab bo‘lmoqda. Ayniqsa, fintech (moliyaviy texnologiyalar), blokcheyn va mobil bank xizmatlari islom moliyasini yanada rivojlantirish uchun yangi imkoniyatlar yaratmoqda.

Biroq, islom banklari oldida hal etilishi lozim bo‘lgan muhim vazifalar ham bor. Huquqiy tartibga solish masalasi turli mamlakatlarda islom moliyaviy xizmatlarning samarali faoliyat yuritishiga ta’sir ko‘rsatmoqda. Bundan tashqari, an’anaviy bank tizimi bilan raqobat va innovatsiyalarni joriy etish islom banklari uchun muhim sinovlardan biri bo‘lib qolmoqda. Shunga qaramay, islom banklari barqaror, halol va adolatli moliyaviy tizimga asoslanganligi sababli kelajakda yanada keng tarqalishi kutilmoqda.

Islom banklarining rivojlanishi faqat musulmon mamlakatlari bilan cheklanib qolmay, G‘arb davlatlarida ham katta qiziqish uyg‘otmoqda. Shuning uchun kelajakda ularning global miqyosda barqaror moliya tizimining muhim qismiga aylanishi ehtimoli yuqori.

Xulosa qilib aytganda, islom banklarining moliya bozoridagi ahamiyati kundan-kunga ortib bormoqda. Ularning ishlash tamoyillari va innovatsion yondashuvlari moliya tizimining barqarorligini ta’minlashda muhim rol o’ynaydi. Islom banklari nafaqat musulmon davlatlarida, balki butun dunyo bo’ylab iqtisodiy o’sishni rag’batlantirishga xizmat qilmoqda. Shu bois, islom banklarining rivojlanishi va o’rni haqidagi izlanishlar moliya tizimining samaradorligini oshirishda muhim ahamiyatga ega.
 

Toshkent islom instituti talabasi Bo’riboev Abdulvohid


[1]: “Islamic Banking and Financial Markets Report,” IMF, 2025.
[2]: “Islamic Financial Services Industry Report,” Reuters, 2025.
[3]: “Mudoraba and Musharaka: Financing Models in Islamic Banking,” The World Bank, 2025.
[4]: “The Impact of Socially Responsible Investments in Islamic Banking,” Global Finance Journal, 2025.
[5]: “Economic Stability in Islamic Finance,” Asian Development Bank, 2025.
[*] Sherikchilikning maxsus turi bo’lib, unda bir sherik ikkinchi tomonning tijoratiga sarmoya kiritish maqsadida pul berib sherikchilik qiladi. (Islom iqtisodiyotida fiqhiy doidalar, A.Ravshanov, B.Abdurasulov).
[**] Mushorakada ikki yoki undan ortiq sheriklar o’rtaga sarmoya kiritib, o’zaro kelishuv asosida sherikchilik tijoratini yuritadilar. (Islom iqtisodiyotida fiqhiy doidalar, A.Ravshanov, B.Abdurasulov).

Boshqa maqolalar

Allohga to‘rt yil duo qildim

16.06.2025   3152   5 min.
Allohga to‘rt yil duo qildim

Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.

Agar madrasaviy naql mutavotir bo‘ladigan bo‘lsa, unda nima uchun hanafiylarning mutavotirida molikiylarning mutavotiriga teskari keladigan joylar bor?

Darhaqiqat, hanafiy mazhabi Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan mutavotir darajada yetib kelgan bo‘lsa, molikiy mazhabi ham Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan mutavotir darajada yetib kelgan bo‘lsa, nima uchun bu mutavotirlar o‘zaro bir xil emas?

Imom Hafs rohimahullohning qiroati bilan imom Sho‘baning qiroati mutavotir emasmi? Yetti qiroat mutavotir emasmi? Lekin ular boshqa-boshqa-ku?!

Demak, «mutavotir bo‘ldi» degani bir xil bo‘ldi degani emas ekan. Shuningdek, Buxoriyda kelgan ba’zi sahih hadislar ham aynan o‘sha Buxoriyda kelgan boshqa bir hadisga teskari kelishi mumkin. Biz esa bu kitobdagi barcha hadislarning sahih ekaniga ishonganmiz.

Shuningdek, Buxoriy va Muslimda ham bir-biriga teskari hadislar bor. Unisi ham Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan sahih bo‘lib yetib kelgan, bunisi ham. Demak, sahih va mutavotir bo‘lish – naqlda bir xil bo‘lish degani emas ekan, chunki Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan hodisalar turlicha bo‘lgan.

Ba’zilar mutavotirni ma’lum bir ko‘rinishda naql qilishgan, ba’zilar esa mutavotirni yoki mustafizni boshqa bir joyda boshqa bir ko‘rinishda naql qilishgan. Bularning barchasi kitoblarda bor. Bizning mavzuimizdagi nozik nuqta mutavotir bo‘lish emas, balki naql bo‘lishi sobitroq va ko‘p takrorlanganligidir. Bunga «mutavotir» deb nom berish esa majoziy ma’nodadir.

To‘g‘ri, ba’zi dalillar mutavotir bo‘lishi mumkin. Lekin asosiysi – naql qilish sobit ekanida eng yuqori darajasiga chiqqan bo‘lishi kerak. Shuningdek, ular keltirgan naql bilan biz keltirgan naql xilma-xil bo‘lishining zarari yo‘q, chunki hanafiylar Ko‘fada istiqomat qilgan Abdulloh ibn Mas’ud, Aliy ibn Abu Tolib va boshqa sahobalar roziyallohu anhumdan naql qilishgan bo‘lsa, molikiylar Oisha, Ibn Umar va Zayd ibn Sobit roziyallohu anhumdan naql qilishgan. Molikiylarning mazhabi Zayd ibn Sobitga, hanafiylarning mazhabi esa Abdulloh ibn Mas’udga borib taqaladi.

Ushbu mavzuga yakun yasash bilan birgalikda, ko‘p xavotirga o‘rin qolmasligi uchun quyidagilarni ham aytib o‘tsak:

Fiqhiy masalalarga nisbatan hadislarning soni juda ham ozdir. Avvalgi ma’lumotlarimizda hukmlar kelgan hadislarning soni uch ming, ikki ming, besh yuz yoki yetti yuz atrofida ekanini aytib o‘tgan edik. Bu juda ham kam son.

Shuningdek, oyatlarning ham soni chegaralangan. Ammo masalalar esa millionlab topiladi. Shuningdek, hadislar ham bor, marhamat, ko‘rishimiz mumkin. Oldingi va keyingi ulamolarimiz hukmiy hadislar haqida qanchalab kitoblar yozishgan. Ular o‘z kitoblarida «Mana bu hukmiy oyat, bu esa hukmiy hadis», deb zikr qilishgan. Ammo bu o‘rinda bahs hukmiy oyatlar yoki hukmiy hadislarda emas! Siz kutubxonadan bir necha dinorga hukmiy hadislar yozilgan kitob sotib olishingiz mumkin. Qur’oni Karim esa hamma joyda bor. Xo‘sh, shu ikkalasi bilan imom mujtahid bo‘lib qoladimi?

Bahsimiz bu nuqtada ham emas! Bahs ushbu masalalarni qanday qilib chiqarib olish, hukmlarni jamlash va ularni qanday tushunishdadir. Bu yerda hadis yetib kelish-kelmasligi masalasining ahamiyati qolmaydi! Axir oradan 1400 yil o‘tib, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan bizga sunnat yetib keldi-ku!

Mujtahid imomlar bilan Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning o‘rtalarida esa bir necha yillar, ya’ni  70-80-90 yillar o‘tgan, xolos! Ularning butun turmush tarzi Islomdan iborat edi, ular oila qurishda, o‘zaro munosabatlarda, boshqaruvda va barcha holatlarda Islom bilan hamohang edilar. Qanday qilib ularga hadis yetib bormagan bo‘lishi mumkin? Qanday qilib biz hayotimizning turli jabhalarida Islomdan uzoq bo‘la turib, «Bizga hadis yetib kelgan», deymiz? Shuning uchun «Hadis yetib kelgan-kelmagan», deb bahs qilishning hech bir qiymati yo‘q! Qur’on va Sunnat bor. Endi bu o‘rindagi bahsimiz ulardan qanday hukm chiqaramiz, qanday ijtihod qilamiz, ularni qanday tushunamiz va ulardan qoidalarni qanday chiqaramiz, degan ma’noda bo‘lishi kerak.

Yahyo ibn Qatton rohimahulloh: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan yetib kelgan sahih hadislarni ko‘rsatishini so‘rab, Alloh taologa to‘rt yil duo qildim», deganlar.

Biz o‘rganayotgan mavzu faqat hadis rivoyat qilish emas, balki imom Shofe’iyning muhaddislar yo‘lidan yurib, mazhab tuza olishidir. Muhaddislardan oldingilar esa hadislarni ham rivoyat qilishar, bir-biridan farqli fatvolar ham berishar edi. Gap ushbu hadislarga tayanish uchun qanday qilib mazhab va qoidalarni chiqarishdadir. Albatta, ushbu mavzu bizdan katta e’tibor talab qiladigan muhim mavzulardandir.

«Hanafiy mazhabiga teran nigoh» kitobidan