02 Апрел, 2025, 4 Шаввол, 1446
02 Апрел, 2025, 4 Шаввол, 1446
Рамазон ҳайити – катта шодиёна, хурсандчилик ва кўтаринки руҳда ўтадиган муборак байрам. Чунки ушбу кун тутган рўзаларимиз қабул бўладиган, Аллоҳнинг раҳмати ва фазли мўл-кўл ёғиладиган ажойиб палладир. Шу боис ҳайитда барчамиз хурсандчилигимизни, саховатимизни ва юксак ахлоқимизни ҳар қачонгидан кўра кўпайтиришимиз зарур.
Ҳайит – Аллоҳ таолонинг мўмин бандаларига зиёфат куни, Қуръони каримда бундай марҳамат этилади: “Албатта, мана шу (жаннат неъматлари) улкан ютуқнинг ўзидир. Бас, айнан мана шундай ютуқ учун амал қилувчилар амал қилсинлар!” (Соффот сураси, 60-61-оятлар).
Рамазон рўзасидан олган тарбиямизнинг яна бир жиҳати шу бўлдики, бу ой бизларга бир-биримиз билан янада аҳил, тотув бўлиб яшашни, бағрикенг бўлишни, фақат ўзимиз учун эмас, ўзгалар учун ҳам камарбаста, фидойи бўлишни ўргатди. Чунки юртимизда тинчлик ва осойишталик бардавом бўлишида, Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлиги юксалишида бу инсоний фазилатларнинг ўрни беқиёсдир.
Рамазон ойини қандай ихлос, ғайрат ва сабр билан ўтказган бўлсак, ҳайит байрамини ҳам ўшандай файзли қилиб ўтказишимиз керак бўлади. Ҳайитдан мақсад, кўнгилларга хушнудлик, нафсларга севинч, жисмга роҳат бағишлаш, дўстлар, яқинлар ўртасида муҳаббат, қариндошлар, қардошлар орасида меҳр ришталарини янгилаш, кишиларни бир-бирларига ёрдам ва саховат кўрсатишга чорлашдир.
Ҳайит муносабати билан қўни-қўшниларга таом улашиб, уларни зиёрат қилинса, қавму қариндошларнинг ҳолидан хабар олинса, хурсандчиликлар янада зиёда бўлади.
Ҳайит байрамида хурсандчилик қилаётган мусулмон шариатда ман қилинган ишлардан тийилиш лозим. Чунки бу кунда қилинган хайрли ишларнинг савоби улуғ бўлганидек, ношаръий ишларнинг ҳам гуноҳи каттадир. Гўё "ҳайитда рухсат" дегандек турли ношаръий ўйин-кулгуларга машғул бўлиш ёки аксинча шариат байрам қилиб белгилаган кунни азага айлантириш ярамайди. Зеро ҳайит куни ҳам мусулмон кишининг бошқа кунлари сингари яхшилик ва хайр-барака куни бўлиши, гуноҳ ва маъсиятлар содир этадиган кун бўлмаслиги керак.
Ҳайит байрамида ёш болаларни хурсанд қилишга, бу куннинг бошқа кунлардан фарқли мусулмонларнинг байрами эканини англатишга ҳам алоҳида эътибор қаратиш лозим. Бунда уларга ҳайитлик совғалар улашиш, истирохат боғларига ёки ўйингоҳларга олиб бориб ўйнатиб келиш мақсадга мувофиқ. Шунингдек, ҳайит байрамининг шодликларидан эҳтиёжманд оилаларнинг фарзандларини ҳам баҳраманд қилишга уриниш комил мусулмонлик белгиларидан биридир. Зеро ҳар бир воқеа ёш боланинг онгида тошга ўйилган нақш каби сақланади. Бир танишимиз бундай ҳикоя қилади: "Етмишинчи йилларнинг боши... Комфирқа одамлари ҳайит намозини масжидда ўқитмайди. Намозга тўпланган жамоа нима қиларини билмай қолади. Шунда дадам: "Юринглар, ҳайит намозини ўқийдиган жой бор", дейдилар. Одамлар дадамга эргашишди.
...Эндигина кўча эшик олдини супуриб бўлган онам дадамнинг эрта қайтганидан ажабланди. Дадам шошилиб, қибла томонга шолча тўшади. Бир зумда ҳовли одамга тўлди. Биров қўйнидан жойнамоз олди, биров белбоғини ечиб ерга солди. Намоз ўқилди. Кишилар дуо қилиб тарқалишди. Дадам одамларни кузатгач, бизга ҳайитлик бердилар.
Бу воқеадан сўнг онам анча вақтгача дадамдан хавотирга тушиб, сал кеч қолсалар, илҳақ бўлиб, бизни хабар олишга жўнатардилар. Бу хавотирларининг сабабини кейинроқ тушундим..."
Алҳамдулиллаҳ, ҳозир жума ва ҳайит кунлари эмин-эркин ибодат қилиб, яқинларига ҳайитликлар улашаётган юртдошларимизни кўриб, кўнглимиз қувнайди.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва ҳазрат Умар розияллоҳу анҳу ҳайит куни бирга кетишаётган эди. Мадина кўчаларида ўйнаб юрган болалар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан ҳайитлик сўрашди. У зот соллаллоҳу алайҳи васаллам:
– Эй Умар, мени бу болалардан сотиб олмайсизми? – дедилар.
Ҳазрат Умар розияллоҳу анҳу югуриб кетдилар ва болаларга гўшт, бир оз хурмо ва мевалар келтириб бердилар. Мамнун бўлган Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак юзларига табассум ёйилди. ("Тарихул Анбиё").
Одатда байрамларда жамият ахлоқи, истак ва майллари, урф-одатлари ҳар қачонгидан аниқроқ бўртиб кўринади. Шу боис Рамазон ойи давомида бўлгани каби ҳайит арафасида ҳам меҳр-муҳаббат, саховат, ўзаро ёрдам бериш, ҳожатмандлар ҳолидан хабар олиш, кексаларни қадрлаш ва ҳурматларини жойига қўйиш, ота-оналарга ҳар қачонгидан кўра эътибор кўрсатиш, инсонлар ўртасида меҳр-оқибатни янада кучайтириш талаб этилади.
Шунинг учун ҳам Яратганга шукроналар айтиб, буюк фарз амали Рамазон ойи рўзасидан сўнг Аллоҳнинг тавфиқи билан диёримизга кириб келган муборак Рамазон ҳайити барчамизга шодлик ва ҳуррамлик айёмига айлансин, деймиз! Бу кун шоду хуррамлик айёми, қутлуғ байрам экан, унинг шукрини адо этиш, ушбу муборак кунда ҳаммамизга ардоқли ота-оналаримиз, қавму қариндошларимиз, улуғларимиз зиёратига бориб, уларнинг дуоларини олиш, бетоб, эҳтиёжманд кишилар ҳолидан хабардор бўлиш, ёрдамга муҳтож кишилар кишиларга қўлдан келганича хайр-саховат кўрсатиш, бир-бирларимизни ҳайит билан муборакбод этиш, эски гина-кудуратларниунутиб, силаи раҳмни ва инсоний муносабатларни тиклаб олиш ва шу тариқа Аллоҳ таолонинг раҳмат ва мағфиратига сазовор бўлиш ҳар бир мусулмоннинг байрам кунларидаги энг савобли амаллари саналади. Бу кунларни азага, хафагарчиликка айлантирмаслик керак. Ўтганларимизни эслаш, уларнинг руҳларини шод этиб дуойи хайрлар қилишимиз яхши амал, лекин булар ҳайит байрами шукуҳига таъсир қилмаслиги лозим.
Аллоҳ таоло Рамазон ҳайитини барчаларимизга муборак қилсин! Байрамнинг шарофатидан мустақил Ватанимиз равнақи, халқимизнинг аҳил-иноқлиги, бирдамлиги, ҳамжиҳатлиги янада мустаҳкам бўлишини ва икки дунё саодатини насиб айласин! Аллоҳ таоло барчамизни имонда, Исломда собитқадам қилсин, юртимиз тинчлиги, осмонимиз мусаффолигини бардавом, халқимизни янада фаровон бўлишини насибу рўзи айласин.
Одилжон НАРЗУЛЛАЕВ,
Янгийўл тумани “Жомеъ” жоме масжиди имом-хатиби
Абу Мансур Мотуридий ҳаёти давомида Самарқанддан чиқмай, шогирдларига мусулмон илоҳиётининг сир-асрорларини, хусусан, ҳанафий мазҳабининг асл мазмун-моҳиятини, яъни Абу Ҳанифа асҳоби эътиқодини пухта мантиқий асосда ўргатди.
Абу Мансур Мотуридий дастлабки маълумотни ўз отаси Муҳаммад ибн Маҳмуддан, сўнгра ўша даврдаги бошланғич мактабдан олади. Кейин у Самарқанддаги "Работи ғозиён" масжиди қошидаги мадрасада таҳсил олган. У асосий илмини Самарқандда Абу Бакр Аҳмад ибн Исҳоқ, Абу Носир Аҳмад ибн Аббос ("Фақиҳ Самарқандий" номи билан машҳур), Нусайр ибн Яҳё Балхий, Муҳаммад ибн Муқотил Розий сингари ўз даврининг пешқадам уламоларидан олган ва кейинчалик улар билан бир қаторда туриб фиқҳ ва каломдан дарс берган.
Мотуридий бутун куч-ғайратини ҳанафий мазҳабининг каломий таълимоти тараққиёти йўлида сарфлаган. Унинг таълимотида инсон яратилган мавжудотлар ичида энг юқори табақада турувчи, Яратгувчининг мукаррам бандаси сифатида талқин этилган бўлиб, инсоннинг ақл-идроки имкониятларига алоҳида урғу берилган. Таниқли исломшунос олим Убайдулла Уватовнинг таърифига биноан, калом илми "диний ақидалар ва уларнинг асосларини ақлий далиллар ва исботлар асосида талқин қилиб, улардаги ҳар қандай шубҳали, бир томонлама қарашларга барҳам берадиган илм"дир. Шу нуқтаи назардан, Имом Мотуридий ҳам нақлий, ҳам ақлий далилларга таяниб, холис ва мантиқан тўғри хулосалар чиқарган. Унинг каломий ёндошуви мутакаллимлар ичида энг "оқилона-цивилизацион" ёндашувдир, деб таърифланган. Чунки Мотуридий масалага ҳар тарафлама, етарли асос ва далиллар билан ёндашиб, эътиқод қилувчининг қалби ва ишончига тўғри йўл топадиган, сингадиган фикрларни илгари сурган. Унгача каломда фақат нақлий далилларга суяниб хулоса чиқариш расми ҳукм сурган. Бу усул турли зиддиятларни бартараф қилишга тўлиқ етарли бўлмаган.
Айни борада унинг инсон моҳияти хусусидаги қарашлари эътиборга молик. Мотуридий ўз таълимотида инсоннинг ақлли мавжудот эканига қатъий урғу берган ҳолда, Қуръони каримнинг инсон тўғрисидаги оятларига мувофиқ унинг фаолияти илоҳий ҳикматга дохиллиги, чунки қаерда ҳикмат намоён бўлар экан, ўша ерда инсоннинг ақли уни англовчи сифатида зоҳир бўлишини қайд этган. Бу концепция ҳозирги замон космологиясида илгари сурилган "антроп тамойили"ни эслатади. Унга кўра, инсоннинг коинотдаги бугунги ўрни, дастлабки сингуляр ҳолатдан портлаш йўли билан чиқаётган пайтидаги ҳолати билан чамбарчас боғлангандир. Агар у пайтда (яъни оламнинг яратилиш пайтида) портлаш жараёни ўзгачароқ бўлганида эди, бугунги кунимиз рўёбга чиқмас эди. Ҳаммаси, дастлабки портлаш лаҳзасида ҳисобга олинган. Коинот шундай вужудга келганки (яратилганки), тараққиётининг муайян босқичида (10–15 млрд. йил ўтгач) коинотни кузатувчи, ўрганувчи инсон яратилган. Яъни инсон шу яратилган гўзалликдан баҳра олувчи, ақл-идрокка, ахлоққа эга (яратилган) мавжудоддир. Бу мавжудотнинг миссиясида мазкур оламни асраш вазифаси ҳам бор, яъни инсон яратилган олам мувозанатини сақлашга масъулдир.
Имом Мотуридий концепциясида инсон имонга эга бўлиб туриб хатога йўл қўйиши, осий бўлиши ҳам мумкин. Лекин бу ҳолатда у диндан чиқмайди. Унинг қилган гуноҳини кечириш ёки кечирмаслик эса Аллоҳнинг ихтиёрида. Шу сабабли, Мотуридий инсонларни ақл-идрокка эга бўлиб туриб, яъни билиб туриб, гуноҳкор бўлмасликка чақиради. Ҳар бир хатти-ҳаракатингиз, тақдирингиз илоҳий китобда белгиланган, аммо ақл-идрокка таяниб, тўғри йўлни танлаш сизнинг ихтиёрингизда, дейилган бу концепцияда.
Хуллас, Мотуридий ҳанафий мазҳаби концепциясига мос келувчи фаол, ақл-идрокли, ислом таълимоти талабларига бўйсунувчи, одоб-ахлоқли, имон-эътиқодли, хатоларга ҳам йўл қўювчи, аммо уларни зинҳор жоиз демайдиган мўмин инсон концепциясини илгари сурган.
Бу концепциянинг асосий тамойилларини олимнинг «Китоб ат-Тавҳид» ва «Таъвилот ал-Қуръон» номли асарларидан топишингиз мумкин.
Имом Мотуридий ҳанафий мазҳаби доирасида исломий мўътадиллик йўналишини ривожлантирганлиги учун ҳам дунё мусулмонларининг кўпчилиги каломнинг мотуридийлик мактабига эргашишади. Бу талқин инсон эркинлигини ҳимоя қилувчи асосли концепциядир. Мотуридий замонасида классик фалсафий мантиққа оид мулоҳазалар танқидий таҳлил қилинган бўлиб, илмда мантиқий амалларга риоя қилишнинг зарурлиги таъкидлаб кетилган эди. Шу сабабли кўпчилик олимлар ўз илмий изланишларида мантиқий амалларга жиддий эътибор қилишган.
Жумладан, Имом Мотуридий ҳам ўз инсон концепциясини асослашда мантиқнинг силлогистик қоидаларига амал қилади. Унинг фикрича, оламда фақат қатъий сабаб-оқибат кетма-кетлиги рўй бермасдан, тасодифлар ҳам бўлишини тан олиш керак. Инсоннинг “тасодифлар туфайли содир қилган хатолари тафтиш қилинади, атайлаб содир қилинган хато эса жазога лойиқдир”. Алломанинг кейинги даврларда ижод қилган шогирдлари унинг мантиқий салоҳиятига юксак баҳо беришган. Мантиқий хулоса чиқаришда фикрнинг тўғрилигини тасдиқловчи етарли даражада асосли далиллар бўлсагина хулосанинг чинлигига ишониш мумкин, деб ҳисоблайди аллома. Бундай мантиқий хулоса чиқариш қоидаси логика фанида “етарли асос қонуни”нинг Г.В.Лейбниц (1646-1716) томонидан асослаб берилишидан қарийб саккиз аср илгари Имом Мотуридий томонидан ҳам илгари сурилгани ҳайратланарли ва алоҳида эътиборга лойиқдир. Бу мулоҳазалар Мотуридийнинг инсон моҳияти ҳақидаги концепцияси ҳозирги замон илмий методологияси асосида янада чуқурроқ ўрганилиши, таҳлил этилиши лозимлигини кўрсатади. Жорий йилда буюк аллома Имом Мотуридий таваллудининг 1155 йиллиги кенг нишонланади. Шу муносабат билан Имом Мотуридий меросига яна бир бор теран илмий назар ташлаш имконияти юзага келади.
Б.Тураев, фалсафа фанлари доктори, профессор,
Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 