16 Ноябр, 2024, 15 Жумадул аввал, 1446
16 Ноябр, 2024, 15 Жумадул аввал, 1446
Илм ва аёл
Бир куни ҳузуримизга она ва қиз кириб келди. Она қизининг икки нафар фарзанди борлиги ва оиласи бузилганини айтиб, мендан маслаҳат сўради.
25 ёшларда бўлган бу аёл билан суҳбатлашдим. Айтишича, ота-онаси ўз пайтида мактабга юбормаган. Шу сабабли кейинчалик коллеж ёки лицейда ҳам ўқимаган. 20 ёшда эса турмушга беришган. Икки боланинг онаси бўлганда турмуш ўртоғи билан келишолмагани сабабли оиласи бузилган. Эндиликда бу аёл фарзандлари билан қизлик уйида яшамоқда. У фарзандларини боқишни, кийинтиришни, ота-онасига оғирлигини ташламасликни хоҳлайди. Лекин бирор ўқув даргоҳини тамомламагани ва ҳунари йўқлиги сабабли тушкунликка тушиб қолган. Унга илм олиш ва ҳунар ўрганиш учун ҳали кеч эмаслигини тушунтирдим.
Яна кунларнинг бирида бир аёл қўнғироқ қилиб, битта хонадонга совчиликка боргани ва у оилада ота қизларининг ўқиши, касб-ҳунар ўрганиши учун рухсат бермаслиги ҳақида гапирди. “Келажакда бу қизларнинг тақдири нима бўлади? Ислом динида аёл-қизларнинг илм олиши ва ҳунар ўрганиши учун рухсат берилмайдими?” деб сўради у аёл. Мен: “Аксинча, Ислом дини аёл-қизларни улуғлаб қўйган, улар илм олиш ва касб-ҳунар эгаллашда етарлича ҳақ-ҳуқуққа эгалар”, деб тушунтирдим.
Баъзи ота-оналар қизларини кўчага чиқармай, ҳеч қаерда ўқитмай, жойи чиқса, тезроқ турмушга бериш ҳақида ўйлашади. Модомики, Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг покиза аёллари, муборак оналаримиз аёлларга илм ўргатиш, шариат ҳукмларини етказишда Расули акрам ёнларида туриб, у зотга кўмакдош ва маслакдош бўлганлар. У даврларда аёллар шариатнинг баъзи ҳукмларини, хусусан, эр-хотинлик, жунублик, нифос, ҳайз ва бошқа шунга ўхшаш масалаларни тўғридан-тўғри сўрашдан уялганлар. Шунингдек, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам бу каби масалаларни очиқ-равшан сўзлашдан ҳаё қилар эдилар. Шундай ўринларда оналаримиз жавоб берар эдилар.
Ойша розийаллоҳу анҳо айтадилар: “Ансорийларнинг аёлларини Аллоҳ раҳмат қилсин, уларни шариат аҳкомларини билишдан ҳаё ман қилмади”. Бу аёллар кечалари Ойша онамиз олдиларига келиб, жунублик, ҳайзу нифос каби масалаларда шариат ҳукмини сўраб ўрганар эдилар.
Шунингдек, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг уйларида қилган барча ишлари, муаммо-ю юриш-туришларини нақл қилишда у зоти шарифнинг покиза аёлларининг ҳиссалари кўп эканини биламиз. Набий алайҳиссаломнинг аёлларидан кўплари шариат аҳкомларини ўргатувчи устоз, Қуръон ёд олган қория, ҳадисларини етказувчи муҳаддиса ва фақиҳа бўлиб, ўткир қобилиятлари, нодир заковатлари билан машҳур бўлганлар. Хусусан, Ойша онамиз мерос масаласида математикани пухта билганлари боис ҳаттоки баъзи машҳур саҳобалар ҳам мерос тақсимлашда улардан маслаҳат сўрар эдилар. Ислом келгунига қадар каср сон ҳақида кишиларда тушунча бўлмаган. Қуръони каримда мерос масаласида келган ҳукмларни эса Ойша онамиздек пухта биладиган ва тақсим қилиб берадиган фақиҳа бўлмаган.
Ҳозирда аёллар фақат уйда ўтиришлари керак, илм олмасалар ҳам бўлади, уй юмушларини қилиб, фарзанд тарбияси билан машғул бўлсин, дейдиганларга қарата Ислом мўмину мўминаларга баробар равишда илм олишни тарғиб қилади, деб баралла айта оламиз. Чунки Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Илм олиш мўмин ва мўминага фарздир”, деб марҳамат қилганлар.
Шунингдек, уламолар ва фақиҳлар фарзи айн илмларда аёллар ҳам эркаклар каби тенг ҳуқуқли эканларига ижмо қилишган.
Аллоҳ таоло марҳамат қилади: “Ким, у хоҳ эркак бўлсин, хоҳ аёл, мўминлик ҳолида савобли ишлар қилса, айнан улар жаннатга кирурлар ва уларга хурмо данагининг ипича ҳам зулм қилинмагай” (Нисо, 124); “Албатта, муслим ва муслималар, мўмин ва мўминалар, итоатли эркаклар ва итоатли аёллар, ростгўй эркаклар ва ростгўй аёллар, сабрли эркаклар ва сабрли аёллар, тавозели (камтар) эркаклар ва тавозели аёллар, садақа қилувчи эркаклар ва садақа қилувчи аёллар, рўза тутувчи эркаклар ва рўза тутувчи аёллар, авратларини (ҳаромдан) сақловчи эркаклар ва (авратларини ҳаромдан) сақловчи аёллар, Аллоҳни кўп зикр этувчи эркаклар ва (Аллоҳни кўп) зикр этувчи аёллар – улар учун Аллоҳ мағфират ва улуғ мукофотни (яъни жаннатни) тайёрлаб қўйгандир”(Аҳзоб, 35).
Аёлларнинг таълим олиши фарзи айнлигига қуйидаги саҳиҳ ҳадислар ҳам далил бўлади. Имом Термизий ва Абу Довуд (лафзи Абу Довудники) ривоят қиладилар. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: “Кимнинг уч қизи ёки учта ё олтита ёхуд иккита опа-синглиси бўлса ва уларга одоб бериб, уларга яхшилик қилса ҳамда уларни турмушга берса, унга жаннат бордир”. Бошқа бир ривоятда: “Қайси эркакнинг чўриси бўлса, у унга таълим бериб, таълимини чиройли қилса ва унга одоб бериб, одобини чиройли қилса, сўнгра уни озод қилиб, ўша аёлга уйланса, у кишига икки ажр бордир”, дейилади.
Бу ҳақда Имом Бухорий ва Муслимнинг саҳиҳ тўпламларида ҳам ҳадислар келган. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам Аллоҳ у зотга ўргатган нарсаларни аёлларга ҳам ўргатиш мақсадида алоҳида кунни хослаб қўйганлар. Бир куни битта аёл: “Ё Расулуллоҳ! Эркаклар сизнинг олдингизга келиб, сўзингизни олиб кетадилар. Биз учун ҳам бирор кун белгиланг, биз ҳузурингизга келиб, Аллоҳ сизга ўргатган нарсаларни ўрганамиз”, деди. Шунда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Фалон ва фалон куни жамланинглар”, деб айтдилар. Улар йиғилдилар. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам келиб, уларга таълим бердилар.
Балозирийнинг “Футуҳул булдон” китобида бундай келади: мўминлар онаси Ҳафса бинти Умар розийаллоҳу анҳо жоҳилиятда Шифо исмли бир аёлдан ёзишни ўрганган эдилар. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам Ҳафса онамизга уйланганларидан кейин Шифони топиб, Ҳафса онамизга қандай ўргатган бўлса, бошқаларга ҳам худди шундай чиройли ёзишни ўргатишини талаб қиладилар.
Юқоридаги ояту ҳадислардан хулоса чиқарсак, Ислом дини аёл кишини илмли, маърифатли бўлишга буюради. Тарихдан маълум, аёллар ҳам Ислом раҳнамолигида илм ва маданиятнинг энг юқори даражасига кўтарилганлар. Аёллардан машҳур табиблар етишиб чиққан. Мисол учун турли кўз касалликларини аниқлаб, давосини топган Зайнаб ва Қози Абу Жаъфар Тофжолийнинг қизи Уммул Ҳусно араб дунёсининг машҳур табибаларидан ҳисобланган. Яна Карима Утрузия, Саййида Нафийса бинту Муҳаммад каби аёл муҳаддислар ҳам бўлган.
Юқори илмий даражага эришган бу хонимлар қаторида Имом Шофеъий, Имом Бухорий, Ибн Халдун ва Ибн Ҳиббон каби машҳур муҳаддислар, фақиҳлар, уламолар ҳамда адибларнинг муаллималари ҳам бўлишган.
Ўз юртимиз тарихига ҳам назар солсак, Нодира, Увайсий, Анбар отин, Бибихоним каби ҳам дунёвий, ҳам диний илмларда илғор бўлган аёлларнинг номларини санаб ўтиш мумкин.
Ёки самарқандлик олима Фотима бинти Муҳаммад Самарқандийни олайлик (вафоти тахминан 1186 йил). У аёл фақиҳалардан бири бўлган. Буюк фақиҳ Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Абу Аҳмад Алоуддин Самарқандийнинг қизи, “уламолар подшоси” деб лақаб олган Алоуддин Косонийнинг турмуш ўртоғи эди. Олима Туркистонда, Шошнинг орқа томонидаги Косон шаҳрида таваллуд топган. У отасидан ҳадис ва фиқҳдан таълим олган. Отасининг машҳур “Туҳфатул фуқаҳо” (“Фақиҳлар туҳфаси”) асарини ёддан билган.
Олиманинг бир қанча асарлар муаллифи экани манбаларда қайд этилган, аммо фиқҳ ва ҳадисга тегишли “Мажмаъул фавоид ли жаммил авоид шарҳ туҳфатил мулук” (“Подшоҳлар туҳфаси шарҳида расм-русумларни тўлдиришда қоидалар жамланмаси”) асаригина маълум.
Алоуддин Самарқандийнинг шогирди Алоуддин Абу Бакр Косоний (вафоти 1191 йил) устозининг “Туҳфатул фуқаҳо” асарига шарҳ ёзиб, унга тақдим этган. Алоуддин Самарқандий шарҳдан мамнун бўлганидан қизини шогирдига никоҳлаб берган.
Мана, азизлар, аёл-қизларимизнинг илм олишда ва ўргатишда ҳақ-ҳуқуқлари борлигини юқоридаги бир қанча далиллар орқали билиб олдик. Ўйлаймизки, ана шу илмни озгина ўрганиш билан юртдошларимиз қизларининг ҳам билимли бўлиши нақадар муҳимлигини англардилар. Шундай эмасми?!
Марямхон АБДУЛЛАЕВА
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Бир қиз айтади: «Маҳзун бўлган дамларимда Аллоҳнинг ғазабига сабаб бўладиган кўп сўзларни айтиб юборардим. Ўзимга ёмонлик, ҳатто ўлим тилар эдим. Кейин эса бу қилаётган ишим ҳаром эканини билиб қолдим. Шундан кейин қайғуга тушганимда бундай гапларни оғзимга олмайдиган бўлдим. Лекин аҳволим баттар оғирлашаверди. Қайғуларимни, аламларимни қандай ифодалашни билмай қолдим. Энди нима қиламан? Энди нима дейман? Нима қилишимни билмай анча вақт юрдим. Бир куни бир олимнинг Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам қийинчилик, ташвиш ва қайғу келганда айтадиган дуолар ҳақида сўзлаётганини эшитиб қолдим-у, қалбимда мисли кўрилмаган хотиржамликни туйдим, чунки қайғулар ўраб олганда нима дейишни ўрганиб олган эдим! Ана шу дуолар билан ғам-ташвишларимни ифодалай оламан. Ўша заҳоти Роббимга дуо қилдиму, Ислом дини нимани ҳаром қилган бўлса, албатта унинг ўрнига покиза, ҳалол нарсани ҳам кўрсатиб берганини тушуниб етдим. Демак, Аллоҳ таоло бизга қайғу вақтида У Зотни ғазаблантирадиган сўзларни ҳаром қилиб, бунинг ўрнига У Зот рози бўладиган, дардларни аритадиган дуоларни ўргатган экан».
Биринчи дуо
Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ғам-ташвиш пайтида «Лаа илааҳа иллаллоҳул‑ъазиймул‑ҳалийм, лаа илааҳа иллаллоҳу Роббус‑самааваати вал‑арди ва Роббул‑ъаршил‑ъазийм», деб дуо қилар эдилар» (Имом Бухорий, имом Муслим ривояти).
Маъноси: «Буюк, Ҳалим Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ. Еру осмонларнинг Робби, буюк Аршнинг Робби Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ».
Мулоҳаза:
Бу ҳадисни бизга айтиб бераётган буюк саҳобий – Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумо Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот этганларида ўн уч яшар ўспирин бўлган. У киши Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ғам-ташвишга тушган вақтларида шу дуони айтаётганларини эшитиб юрган, уни кўп айтганлари учун эшитавериб, ёдлаб олган.
Ёшлар (қизлар ҳам, ўғил болалар ҳам) балоғат ёшига, яъни ўсмирлик ёшига етмай туриб ҳам бу дуони ўрганиб олсалар яхши бўлади, чунки ўсмирлик ҳам турли ташвишлар, муаммолар кўп бўладиган даврдир. Бу даврнинг ўзига хос муаммоларини енгишда бу дуони ёдлаб, уни ихлос билан ўқиб юриш фойдалидир.
Покиза синглим! Маҳзун бўлганингизда бу дуони оила аъзоларингиз – ака-ука, опа-сингилларингиз эшитадиган қилиб айтиб юринг. Қарабсизки, улар ҳам сиздан эшитиб, ёдлаб олишади. Дуони уларга эшиттириб айтсангиз, қайғуда эканингизни билиб, сизга мулойим муносабатда бўлишади, кўп безовта қилмасликка ҳаракат қилишади. Бундан ташқари, бу дуони оила аъзоларингизга эшиттириб айтиш билан Ибн Аббос розияллоҳу анҳумога эшиттириб дуо қилган Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга ҳам эргашган бўласиз!
Иккинчи дуо
Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ғам-ташвиш етса, «Ё Ҳайй, ё Қайюм! Раҳматинг билан ёрдам сўрайман!» дер эдилар» (Имом Термизий ривояти).
Учинчи дуо
Абу Бакра Нофеъ ибн Ҳорис Сақафий розияллоҳу анҳудан ривоят қилади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай деганлар: "Мушкули борнинг дуоси будир: «Аллоҳим, раҳматингдан умидворман. Мени кўз юмиб-очгунча ҳам ўз ҳолимга ташлаб қўймагин, ҳамма ишларимни Ўзинг ўнглагин, Ўзингдан ўзга илоҳ йўқ"» (Имом Абу Довуд ривояти).
Тўртинчи дуо
Асмо бинт Умайс розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам менга бундай деганлар: «Сенга мушкул пайтда нима дейишни ўргатайми? «Аллоҳ, Роббим Аллоҳ! У Зотга ҳеч нарсани шерик қилмайман» дегин» (Абу Довуд, Ибн Можа ривояти).
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қизлари Фотима розияллоҳу анҳога қайғулардан сақлайдиган, эрталаб ва кечқурун айтиладиган гўзал дуони бундай ўргатган эканлар:«Васиятларимни эшитинг, Фотима! Сизга васиятим шуки, тонг отганда ёки кеч кирганда шундай дуо қилинг: «Ё Ҳайй, ё Қайюм! Раҳматинг билан ёрдам сўрайман! Ҳамма ишларимни Ўзинг ўнглагин, мени кўз юмиб-очгунча ҳам ўз ҳолимга ташлаб қўймагин!»
Аёл зоти эркакларга нисбатан қайғуларга кўпроқ дуч келади. Шунинг учун Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам Аллоҳ таоло ғамларни аритиши учун айтиладиган дуоларни аёлларга ўргатишга жуда эътиборли бўлганлар. Қизлари Фотима розияллоҳу анҳога қайғулардан сақлайдиган, тонгда ва кечда айтиладиган дуони, Асмо бинт Умайс розияллоҳу анҳога бошга мушкул иш тушганда айтиладиган дуоларни ўргатмоқдалар.
Бешинчи дуо
Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай деганлар: «Бир бандага ғам-ташвиш, қайғу етганда «Аллоҳим, мен Сенинг қулингман, қулингнинг, чўрингнинг фарзандиман! Тақдирим қўлингда, ҳукмингдаман! Менга чиқарган ҳукминг адолатли. Ўзинг айтган, махлуқотларингга ўргатган, Китобингда келтирган, ғайб илмингда сақлаб қўйган барча исмларинг ҳаққи, Қуръонни қалбимнинг баҳори, қалбимнинг нури, қайғуларимнинг кушойиши, ғамларимнинг аритувчиси қилгин!» деса, Аллоҳ таоло унинг ғам-ташвишларини етказиб, ўрнини хурсандчилик билан тўлдиради».
Саҳобалар «Эй Аллоҳнинг Расули, бу дуони ўрганиб олайликми?» дейишган эди, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ҳа, бу дуони эшитган одамга уни ўрганиш вожиб бўлади», дедилар» (Имом Аҳмад ривояти).
Бошқа ривоятда у зот «Шундай дуо қилинглар, уни бошқаларга ҳам ўргатинглар! Ким бу дуоларни айтса, Аллоҳ унинг маҳзунлигини кетказиб, хурсандчилигини бардавом қилади», деганлар.
Бир қиз айтади: «Мен бу дуоларни кўп айтар эдим, лекин ўзимдан «Нега «Аллоҳим, Қуръонни қалбимнинг баҳори, қалбимнинг нури, қайғуларим кушойиши, ғамларимнинг аритувчиси қилгин», деб дуо қиламиз? Қандай қилиб Қуръонни ўқимасак ҳам, оятлари ҳақида фикр юритмасак ҳам, қайғуларимизнинг ечими бўлади?» деб сўрайверардим.
Шунга қарамай, бу дуони кўп айтиб юравердим. Натижа эса мени ҳайрон қолдирди… мен Қуръонни қаттиқ севиб қолдим. Тиловатига шўнғиб, бутун вужудим билан унинг ҳаловатини ҳис этардим. Ҳар сафар Қуръони Каримни қўлга олганимда ажиб ҳислар туяр эдим. Уни тиловат қилганимда мени бахт ўраб олар, ҳаётимда Қуръоннинг ўрни кенгайган сари саодатим ҳам ортиб бораверарди. Қарабсизки, бошимга кулфат тушганда Аллоҳ таоло дуоларимни қабул қилди, Қуръонни қалбимнинг баҳори, қалбимнинг нури, қайғуларимнинг кушойиши, ғамларимнинг аритувчиси қилиб қўйди.
Ким бу дуони тилдан қўймай айтиб юрса, Аллоҳ таолодан Қуръони Каримни севиб тиловат қилишга, уни тушуниб, унга амал қилишга муҳаббат уйғотишини ёлвориб сўраса, Аллоҳ таоло уни Қуръонга ошиқ қилиб қўяр экан. Аллоҳ кимни Қуръонга муҳаббат билан сийлаган бўлса, бу инсон қайғуларига энг яхши малҳамни топган бўлар экан».
Бошқа бир қиз айтади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бошга ғам-қайғу тушган пайтда айтиладиган дуони ўргатиб, «Шу дуони қилинглар, бошқаларга ҳам ўргатинглар! Ким бу дуоларни айтса, Аллоҳ унинг маҳзунлигини кетказиб, хурсандчилигини бардавом қилади», деган эканлар. Бу сўзлар ҳақида мулоҳаза қилиб кўриб, шундай хулосага келдим: бу дуонинг фойдаси фақат унинг лафзларини ёдлаб, айтиб юраверишда эмас экан, балки уни бошқаларга ўргатишда ҳам яхшилик бор экан. Ўзингиз дуо қилганингизда қалбингиз шодликка тўлар экан, уни бошқаларга ўргатганингизда эса ўзингизга ҳам, бошқаларга ҳам саодат улашган бўлар экансиз. Шу ниятда, яъни менинг бошимга тушган кунларни кўрмасин деган мақсадда бу дуони синглимга ўргатдим.
Эҳ, бу дуони учратгунимча қанча-қанча йилларни маҳзунликда, машаққатда ўтказдим...
Уни ўрганганимдан кейин эса ҳаётим ёрқин тарафга ўзгариб кетди. Шунинг учун бу ишга жидду жаҳд билан киришдим. Синглим ҳам бу дуони бирпасда ёдлаб олди. У ҳам мен каби маҳзун бўлганида шу дуони эслаб, тинмай такрорлар, дарди енгилласин деб, мен ҳам синглим билан бирга шу дуони такрорлар эдим. Синглимга бу дуони ўргатганимдан ўзим ҳам хурсанд эдим. Уни ўзим таниган ҳамма инсонларимга ўргатишга ҳаракат қилдим. Чиройли қоғозга чиқартириб, дугоналаримга совға қилдим. Совға қилаётиб, «Бу дуо ҳаётингни янада нурларга тўлдиради», дер эдим. Буларнинг барчаси – Пайғамбаримизнинг ваъдаларига ишончим меваси эди».
Олтинчи дуо
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам саҳобаларига «Сизларга бир дуони ўргатайми? Кимга бирор қийинчилик етса ёки дунёдаги балолардан бири келса, Аллоҳга шуни айтиб дуо қилса, Аллоҳ унга албатта кушойиш беради!» деган эканлар. Саҳобалар: «Ўргатинг, эй Аллоҳнинг Расули!» дейишибди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Бу – Зуннуннинг дуоси: «Лаа илааҳа иллаа анта, субҳаанака, инний кунту миназ-золимийн», деган эканлар» (Имом Насоий ривояти).
Бошқа ривоятда бундай дейилади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай дедилар: «Зуннун балиқ ичида туриб «Лаа илааҳа иллаа анта, субҳаанака, инний кунту миназ-золимийн», деб дуо қилган. Қай бир мусулмон ўша дуони қилса, Аллоҳ уни албатта ижобат қилади» (Имом Термизий ривояти).
Абдуллоҳ Абдулмуътий, Ҳуда Саъид Баҳлулнинг
“Қулоғим сенда қизим” китобидан Ғиёсиддин Ҳабибуллоҳ, Абдулҳамид Умаралиев таржимаси.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа