10 Январ, 2025, 10 Ражаб, 1446
10 Январ, 2025, 10 Ражаб, 1446
Ақл арабча сўз бўлиб, луғатда “тутиш”, “қайтариш”, “боғлаш” каби маъноларни англатади. Ақл ўзагидан олинган “иқол” сўзи чорва ҳайвонларини боғлаб қўйиладиган “тушов”, “занжир”, “кишан” деган маъноларни ифода этади. Тушов чорва ҳайвонини қочиб кетишдан сақлаб, экинларни пайхон қилиши, бировга жароҳат етказиши, ўзи йўқолиб қолиши каби зарарларнинг олдини олганидек, инсондаги ақл ҳам ўз эгасини ёмон ахлоқлардан, зарарли ишлардан қайтариб, уни инсонийлик чегарасида ушлаб туради. Бу борада улуғ тобеъинлардан Омир ибн Абди Қайс раҳимаҳуллоҳ айтади:
"إذا عَقَلَك عَقْلًك عما لا ينبغي فأنت عاقل"
“Агар ақлинг сени номаъқул ишлардан ман қила олса, сен (чиндан ҳам) оқилсан”.
Аллоҳ таоло Ўз марҳамати ва фазли билан инсонга худди чорва ҳайвонлардек арқон ёхуд занжирни эмас, балки унинг азизу мукаррамлигига муносиб ўлароқ, сиртдан кўзга кўринмас нурафшон ақлни раво кўрди. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай дедилар:
" العقل نورٌ في القلب ، يفرق بين الحق والباطل "
“Ақл қалбдаги нур бўлиб, у ҳақ билан ботил ўртасини ажратади”.[1]
Уламолар томонидан ақлга кўплаб таърифлар берилган. Бу таърифлар ўзаро бир-бирини тўлдирувчидир. Жумладан: Ақл – Аллоҳ таоло инсонга ато этган қувват ва табиий ҳис бўлиб, у билан инсон назарий ишларни идрок қилади ва ҳайвондан ажралиб туради.
Ақл – қалбдаги руҳоний нур бўлиб, унинг воситасида зарурий илмлар идрок этилади.
Ақл – инсонга берилган буюк неъмат бўлиб, у орқали Роббисини танийди, дунёвий ва ухровий фойдаларни жалб қилиб, зарарларни даф қилади.
Қуръони каримда ақлга тааллуқли сўзлар 50 марта, “Ақл эгалари” ибораси эса 10 мартадан зикр қилингани динимизда ақлга нечоғлик юксак эътибор берилганининг тасдиқидир. Зотан, Исломда диний мажбуриятлар инсон зиммасига айнан ақл сабабли юклатилгандир. Шунинг учун, шариатда ақлсиз, эси паст одам ва ёш бола каби ақли тўлиқ шаклланмаганларга алоҳида ҳукмлар жорий қилинган.
Ақли бўла туриб уни ишлатмаган, ҳавойи нафсига эргашиб илоҳий кўрсатмаларга амал қилмаган ва қонун-қоидаларни бузган кимсалар қаттиқ танқид қилинади. Аллоҳ таоло уларнинг охиратдаги фойда бермас хасратли нолаларини қуйидагича баён қилади:
“Яна улар: “Агар қулоқ солганимизда ёки ақл юритганимизда эди, дўзахийлар қаторида бўмас эдик” дерлар” (Мулк сураси, 10-оят).
Ақлини ишлатиб нафсини жиловлай олган ва шайтоннинг йўлига юрмасдан Роббисининг амрига қулоқ солган бандаларга хушхабарлар берилади:
“Шайтондан – унга ибодат қилишдан йироқ бўлган ва Аллоҳ(нинг тоати ва ибодати)га қайтган зотлар учун (жаннат) хушхабари бўлсин! Бас, (эй Муҳаммад) гапга қулоқ тутиб, унинг энг гўзалига (яъни нажотга элтувчи рост Сўзга) эргашадиган бандаларимга хушхабар беринг! Ана ўшалар Аллоҳ ҳидоят қилган зотлардир. Ва ана ўшалар ақл эгаларидир” (Зумар сураси, 17-18-оятлар).
Мақтовга сазовор хислатларнинг меъёридан ортиғи нуқсон саналади. Масалан, шижоатнинг ҳаддан ташқариси ҳовлиқиш дейилади. Саховатнинг чегарадан чиқиб кетиш ҳолати совириш дейилади. Бироқ, ақл борасида бундай деб бўлмайди. Чунки кишининг ақли қанча кўп бўлса, у учун бу зиёда фазилат ҳисобланади. Шу боис:
“Одамларнинг энг афзали уларнинг ақллироғидир”, дейилган.
“Мансурул-ҳикам” (Сочилган дурдона ҳикматлар) китобида:
كلُّ شيئِ إذا كثر رخص إلاّ العقل ، فإنه إذا كثر غلا
“Қайси нарса кўпайса, қадри камайиб кетади. Фақат ақл бундан мустасно, чунки у кўпайгани сари қадри ошаверади”, дейилган.
Аммо, ақлнинг зиёдалиги деганда айёрлик ва макр-ҳийлага ёврилган, бировнинг ҳаққини поймол этишга қаратилган ёвузликни тушунмаслик керак. Балки, ўз соҳибини ножўя ишлардан қайтариб, кўплаб солиҳ амаллар қилишга сафарбар этиш орқали уни Роббисига яқинлаштирувчи руҳий қувват ақлнинг зиёдалиги деб аталади.
Луқмон ибн Омир[2] Абу Дардо[3] розияллоҳу анҳудан ривоят қилади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай дедилар: “Эй Уваймир, ақлингни кўпайтир, шунда Раббингга яқинлигинг ортади”. Мен: “Ота-онам сизга фидо бўлсин! Ақл борасида ким ҳам менга кафил бўла оларди?!” дедим. У зот соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳ ҳаром қилган ишлардан сақлан ва Аллоҳнинг фарзларини адо эт, шунда оқил бўласан. Сўнг, қўшимча солиҳ амалларни ҳам бажар, шунда дунёда ақлинг кўпаяди, Роббингга яқинлигинг ортади ва бу билан азизликка эришасан”, дедилар[4].
Аллоҳ таоло барчамизни эзгу амалларда бардавом қилиб, ақли зиёда ва Ўзига яқин бандалардан бўлмоғимизга тавфиқ ато этсин!
Асрорхон МАҲМУДОВ,
Мир Араб Олий мадрасаси ўқитувчиси.
[1] “Адабуд-дунё вад-дин”. Абулҳасан Алий ибн Муҳаммад ибн Ҳабиб ал-Басрий ал-Мовардий. Дор Ибн Касир, Димашқ – Байрут, 2005. – Б.15.
[2] Луқмон ибн Омир ал-Вассобий ал-Ҳамасий. Ибн Ҳиббон уни сиқалар (ишончли ровийлар) қаторида зикр қилган. Абу Ҳотим ар-Розий: “Унинг Абу Дардодан ривояти мурсалдир” деган.
[3] Абу Дардо Уваймир ибн Зайд ибн Қайс ал-Ансорий розияллоҳу анҳу улуғ саҳобий бўлиб, Халифа Усмон ибн Аффон розияллоҳу анҳунинг даврида ҳижрий 32 йилда Дамашқда вафот этган.
[4] “Адабуд-дунё вад-дин”. Абулҳасан Алий ибн Муҳаммад ибн Ҳабиб ал-Басрий ал-Мовардий. Дор Ибн Касир, Дамашқ – Байрут, 2005. – Б. 26-28.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам замонларида асосий манба Аллоҳнинг Китоби ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатлари бўлган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам умматга ҳамма ишлар – ҳукм, фатво, иқтисодий ва сиёсий низомларда асосий манба бўлганлар. У зотдан кейин ҳадислар ислом шариатида асосий таянч бўлиб келмоқда.
Лекин вақт ўтиши билан ҳадисларга бўлган қараш ўзгариб кетди. Айрим сиёсий оқимлар тарафидан ҳадисларга ҳужум бошланди. Ислом динидаги шаръий ҳукмлар фақатгина Қуръони каримдан олиниши, ундан бошқа ҳеч қандай нарсадан ҳукмлар олинмаслик даъвоси кўтарилди. Жумладан, ҳозирги кундаги шоҳидийлар ва қодиёнийлар каби фирқалар ўзларини “Қуръоний – фақат Қуръони карим ҳукмига амал қилувчи” санаб ҳадисларини инкор қилдилар. Қодиёнийлар фикрича ҳадислар тарихий эътибордан ўрганилади, ҳадис шаръий далил бўлмайди.
Айрим фирқалар ҳадисларни очиқдан-очиқ инкор қилади. Лекин айрим тоифалар ҳадисларни очиқдан-очиқ инкор қилмаса ҳам “Қуръони каримга амал қилиш” шиори остида ҳадисларни инкор қилади. Шу сабабли ҳадисни инкор қилувчилар даъволари ва уларга раддия беришдан олдин ҳадис ва ҳадисларни Қуръони карим билан боғлик экани ҳақида маълумот бериб ўтиш зарурати туғилади.
Ҳадис муҳаддислар истелоҳида. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўз, феъл, тақрир, халқий (тана тузилишига оид) ёки хулқий (хулқ-атворга оид) сифат ва сийратдан иборат нубувватдан олдинги ва кейинги қолган асарлар. Сийрат, хулқ, шамоил, хабарлар, сўзлар ва феълларни нақл қиладилар. Булар билан шаръий ҳукм собит бўлиши ёки ҳукм собит бўлмаслигини эътиборга олмайдилар. Муҳаддислар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни ҳидоятга бошлагувчи эканликлари эътиборидан ҳадис ҳақида баҳс юритадилар.
Усул олимлари истелоҳида ҳадис. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўз, феъл ва тақрирдан иборат нақл қилинган сўзлар. Усул олимлари ўзларидан кейинги мужтаҳидларга қоидаларни жорий қилган ва ҳаёт дастурини инсонларга баён қилган Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳақларида баҳс юритадилар. Усул олимлари Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни шаръий қонунларни жорий қилувчи сифатида ҳадисларни ўрганадилар.
Фақиҳлар истелоҳида ҳадис. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан фарз ва вожиб бўлмасдан, балки буларга муқобил бўлиб собит бўлган ҳукмлар. Фақиҳлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни феъллари шаръий хукмга далолат қилишдан ташқарига чиқмаслигини эътиборга олишади. Шунинг учун шаръий ҳукмлар бандаларга нисбатан вожиб, харом ва мубоҳлиги ҳақида баҳс юритадилар.
Биз усул олимлари ихтиёр қилган истелоҳ ҳақида баҳс юритамиз. Чунки, бу қисмнинг мавзусида ҳадиснинг ҳужжатлиги ҳақида сўз боради.
Расуллуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Қуръони каримдаги очиқ-равшан бўлмаган оятларни шарҳлар, баён қилиш вожиб бўлган ўринларни саҳобаларга баён қилар эдилар. Бу эса қисқача айтилганларни батафсил айтиш, умумий келганини қайдлаш ва мақсадларини равшан қилишлари билан бўлар эди. Баён қилиб бериш эса сўзлари ва қилган ишлари, буйруқлари, қайтариқлари ва ҳаётликларида саҳобаларини қилган ишларини тасдиқ қилишлари билан бўлган.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ижтиҳодлари ҳам ваҳийни ўрнида. Чунки Аллоҳ таоло у зотнинг ижтиҳодларини хатога боришдан сақлаб қўйган. У зотнинг ижтиҳодлари оятдан олинган бўлиши ҳам шарт эмас. Масалан, намоз иймондан кейинги жуда муҳим бўлган ибодат. Унда рукуъ ва саждани ҳукми берилади. Қиём ва қаъданинг ҳам зикри айтилади. Лекин булар Қуръони каримнинг бирор жойида тўлиқ айтилмаган. Бу ишларнинг тартиби қандай бўлади? Намоз вақтларининг ҳар-хиллиги, ракъатларининг сони қандай бўлади? Намозни қандай ҳолатда ўқилади? Буларнинг ҳаммасини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўз сўзлари ва амаллари билан мукаммал баён қилдилар ва саҳобаи киромларга уларни амалларини ўргатдилар.
Расуллуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафотларидан кейин ваҳий тўхтади. Қуръони карим ва ҳадисдан бошқа нарса қолмади. Саҳобалар Аллоҳ таолонинг Ҳашр сурасининг 7-оятидаги:
وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا
“Расулуллоҳ нимани берса уни олингиз, ва нимадан қайтарса қайтингиз”, деган буйруғига бўйсуниб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларини маҳкам ушлашга ҳаракат қилдилар.
Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг ҳадислари Аллоҳ таолонинг каломи Қуръони каримдан кейинги иккинчи мўътабар манба ҳисобланади. Бу ҳақида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзлари ҳам:
تركت فيكم امرين لن تضلوا ما تمسكتم بهما كتاب الله و سنة نبيه
“Сизга икки нарсани қолдирдим. Агар, уларни маҳкам тутсангиз, ҳеч адашмайсиз: Аллоҳнинг Китоби ва Набиййининг суннати” (Молик ривояти), деганлар.
Шу сабабдан ҳадисларнинг ислом жамиятидаги ўрни ҳар доим ҳaм юқори бўлиб келган. Зеро, ҳадисларда ислом динининг фарз, вожиб, суннат, мустаҳаб, ҳaлoл, ҳаром, мубоҳ, макруҳ каби ҳукмлар ёритилган. Ундан ташқари ҳар қандай жамият учун зарур бўлган, маънавий комил инсонларни тарбиялашга хизмат қиладиган, юксак фазилатларга чорловчи қоидалар мажмуаси ҳам ўз ифодасини топган. Шу ақидадан келиб чиқиб айтадиган бўлсак, ҳозирги пайтда ҳам ҳадисларнинг жамиятимиз учун тарбиявий ва амалий аҳамияти беқиёс ҳисобланади. Мўминлар Қуръони каримнинг кўпгина оятларида аввало, Аллоҳ таолога итоат қилишга амр қилинади, сўнгра Ўзининг Пайғамбарига итоат қилишга амр қилинганлар. Аллоҳ таоло айтади:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ
“Эй иймон келтирганлар Аллоҳга итоат этинглар ва Расулига итоат этинглар” (Нисо, 59-оят).
Аллоҳга итоат қилиш Қуръони каримдаги буйруқ ва қайтариқларга итоат қилиш билан бўлади. Расулига итоат эса, у зотнинг тирикликларида ўзларига итоат этиш билан бўлган бўлса, вафотларидан кейин эса суннатларига амал қилиш билан бўлади. Аллоҳга итоат ва Расулига итоат қилиш алоҳида-алоҳида нарса эмас, балки бир хил тушунча эканнини англаш керак. Чунки Пайғамбаримиз алайҳиссалом доимо Аллоҳ итоатида бўлганлар. Аллоҳнинг итоатидан ташқари нарсага ҳеч қачон, ҳеч кимни буюрмаганлар.
Қуръони карим лафз ва маъно жиҳатидан Аллоҳнинг каломи. Уни Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга юборган ваҳийси. Суннат ва ҳадис эса моҳиятан Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг шахсий фикрлари эмас балки, Аллоҳдан нозил бўлган ваҳийларнинг у зотнинг иборалари билан тақдим этилиши ҳисобланади.
Исломнинг биринчи кунидан бошлаб мусулмонлар ҳар бир катта-ю кичик нарсани Пайғамбаримизидан ола бошладилар. Улар илоҳий дастур – Қуръони карим оятларидан тортиб ҳожатхонада қандай ўтиришгача бўлган нарсаларни қабул қилиб олар эдилар.
Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак ҳаётларининг ҳеч бир лаҳзаси саҳобаларнинг диққат-эътиборларидан четда қолмас эди. Чунки у зотнинг оғизларидан чиққан ҳар бир сўз, ўзларидан содир бўлаётган ҳар бир ҳаракат шариат ҳукми, ўрнак, ҳикмат ва насиҳатдан иборат эди. Дунё тарихида ҳаёти бунчалик очиқчасига оммавий равишда ўрганилган шахс яккаю ягона Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам бўлганлар. У Зотнингнг ҳатто ўта нозик ва хос ҳаётлари бугунги кун атамаси билан айтганда шахсий оилавий ҳаётлари ҳам тўлалигича ўрганилиб ривоят қилинган. Чунки ислом дини мукаммал дин бўлгани сабабидан инсон ҳаётининг барча соҳаларини қамраб олган. Буларнинг ҳаммаси Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шахсий ўрнаклари бўлган.
Бир сўз билан айтганда, у зот Қуръони каримни ўз шахсларида татбиқ қилиб, инсонларга кўрсатишлари керак эди. Шунинг учун ҳам саҳобаи киромлар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ортларидан узлуксиз бирга юришар, у зотдан содир бўлган ҳар бир нарсани ўта аниқлик билан ёдлаб олишар ва ривоят қилишар эди. Ҳатто ўз ишлари билан машғул бўлган вақтларида бошқа кишилардан Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларида эътибор билан туришни, у зотдан содир бўлган нарсаларни яхшилаб ўзлаштириб олишни илтимос қилар эдилар. Қайтиб келганларида эса дарҳол ўзлари тайинлаб кетган одамларидан сўраб, ўрганиб олар эдилар. Умар розияллоҳу анҳу ўз қўшнилари билан келишиб олиб навбат ила Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурларида туришлари ҳақида у кишининг ўзидан ривоят қилинганлиги маълум ва машҳур. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган заррача нарса ҳам саҳобаларнинг эътиборидан четда қолган эмас. Буни душманлар ҳам тан олганлар. Ҳижратнинг олтинчи йили Ҳудайбия ҳодисасида Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бошчилигида бир минг тўрт юз саҳобаи киромлар Мадинаи мунавварадан эҳром боғлаб Каъбатуллоҳни тавоф қилиб, умра қилмоқчи бўлиб йўлга чиқадилар. Ҳудайбия деган жойда туриб қолганларида мушриклардан вакил бўлиб келган ва Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам билан музокара олиб борган кишилардан бири ўз қавмига қайтиб бориб: “Аллоҳга қасамки, ҳеч ким Муҳаммадни шериклари ҳурмат қилгандек ҳурмат қилмайди. У туфласа туфуги ерга тушмаяпти, саҳобалари қўллари ила илиб олмоқдалар”, деб айтган эди.
Мушрикнинг таъбирича туфуги ерда қолмаган зотнинг гап-сўзлари, ваъз-насиҳатлари, ҳукму васиятлари ерда қолармиди?! Уларнинг ҳаммаси ниҳоятда катта эътибор ва аниқлик билан ўрганилган. Таъкидлаш лозимки, саҳобалар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган нарсаларни ҳою ҳавас ёки билим, маданий савия кабилар учун қабул қилмаганлар. Балки Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган ҳар-хил ҳукмларга амал қилишни кўзлаб қабул қилганлар. Қолаверса, уларни бошқаларга ҳам етказиб, амалга чорлашни мақсад қилганлар.
Ойбек Ҳошимов,
Ҳадис илми мактаби ўқитувчиси.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа