وَإِذۡ أَخَذۡنَا مِيثَٰقَ بَنِيٓ إِسۡرَٰٓءِيلَ لَا تَعۡبُدُونَ إِلَّا ٱللَّهَ وَبِٱلۡوَٰلِدَيۡنِ إِحۡسَانٗا وَذِي ٱلۡقُرۡبَىٰ وَٱلۡيَتَٰمَىٰ وَٱلۡمَسَٰكِينِ وَقُولُواْ لِلنَّاسِ حُسۡنٗا وَأَقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتُواْ ٱلزَّكَوٰةَ ثُمَّ تَوَلَّيۡتُمۡ إِلَّا قَلِيلٗا مِّنكُمۡ وَأَنتُم مُّعۡرِضُونَ٨٣
Alloh taolo Isroil avlodlaridan faqat O‘ziga sig‘inish, turli toifadagi kishilarga yaxshilik qilish, namoz o‘qish va zakot berish yuzasidan ahdnoma olgan edi. E’tibor berayotgan bo‘lsangiz, oyati karimada turli toifadagi kishilarga yaxshilik qilish Allohga ibodat qilishga tenglashtirilyapti. Eng oldin ota-onaga yaxshilik qilishga buyurilmoqda. Ota-onaga yaxshilik qilish ularga chiroyli muomala qilish, ulardan malolli gap o‘tsa, "uff" demaslik, ularni xafa qiladigan so‘z yoki ish qilmaslik, ularga hamisha hurmat va ehtirom ko‘rsatib, yaxshi so‘zlarni aytish, ularga shafqat ko‘rsatib, o‘zini kamtar tutish, hojatlari bo‘lsa, darrov ado etish, muhtoj bo‘lishmasa ham hadyalar berib turish, Allohdan ularga rahmat tilab duoda bo‘lish bilan amalga oshiriladi. Ota-onadan keyin qarindoshlarga, ya’ni aka-uka, opa-singil, amma-xola, tog‘a-amaki va boshqalarga yaxshilik qilinadi. Shundan so‘ng yetimlarga yaxshilik qilishga buyurilyapti, chunki ular boquvchi va tarbiyachilarini yo‘qotgan bo‘lib, yordamga muhtojdirlar. Agar ular tarbiyasi va ta’limiga sal beparvo bo‘linsa, yomon yo‘lga kirib, jamiyat osoyishtaligiga zarar yetkazishadi. Miskin va faqir kishilar ham boshqalarning yordamlariga, saxovatlariga muhtojdirlar. Shuningdek, Alloh taolo uzoqdagi qarindoshlargayu yon qo‘shnilarga ham yaxshilik qilishga buyuradi. Oila a’zolaringiz, ya’ni ahli ayolingizga, farzandlaringizga ham yaxshilik qilish, chiroyli muomala qilish, shirinso‘z bo‘lish shartdir. Ularga nafaqa qilsangiz, ehtiyojlarini qondirsangiz, goho hadya-ehsonlar qilib tursangiz, evaziga Alloh azza va jalladan ulkan ajr-savoblar olasiz.
وَإِذۡ أَخَذۡنَا مِيثَٰقَكُمۡ لَا تَسۡفِكُونَ دِمَآءَكُمۡ وَلَا تُخۡرِجُونَ أَنفُسَكُم مِّن دِيَٰرِكُمۡ ثُمَّ أَقۡرَرۡتُمۡ وَأَنتُمۡ تَشۡهَدُونَ٨٤
Islom dinida begunoh insonlar qonini to‘kish va kishilarni turar joylaridan badarg‘a qilish taqiqlangan. Ammo Alloh taoloning bu amriga bo‘ysunmagan, ilohiy vahiylarni inkor qilgan ayrim qavm va kimsalar ana shunday mudhish jinoyatlarni bemalol qilib, qancha insonlarning umriga zomin bo‘lishyapti. Ahli kitoblar qon to‘kmaslik va bir-birlarini vatanlaridan chiqarmaslik haqida Allohga va’da berishgan, bergan va’dalariga iqror ham bo‘lishgan edi. Ammo ular bu ahdnomalariga xilof ravishda juda ko‘p bor zulm va tajovuzlarga yo‘l qo‘yishdi.
ثُمَّ أَنتُمۡ هَٰٓؤُلَآءِ تَقۡتُلُونَ أَنفُسَكُمۡ وَتُخۡرِجُونَ فَرِيقٗا مِّنكُم مِّن دِيَٰرِهِمۡ تَظَٰهَرُونَ عَلَيۡهِم بِٱلۡإِثۡمِ وَٱلۡعُدۡوَٰنِ وَإِن يَأۡتُوكُمۡ أُسَٰرَىٰ تُفَٰدُوهُمۡ وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيۡكُمۡ إِخۡرَاجُهُمۡۚ أَفَتُؤۡمِنُونَ بِبَعۡضِ ٱلۡكِتَٰبِ وَتَكۡفُرُونَ بِبَعۡضٖۚ فَمَا جَزَآءُ مَن يَفۡعَلُ ذَٰلِكَ مِنكُمۡ إِلَّا خِزۡيٞ فِي ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَاۖ وَيَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِ يُرَدُّونَ إِلَىٰٓ أَشَدِّ ٱلۡعَذَابِۗ وَمَا ٱللَّهُ بِغَٰفِلٍ عَمَّا تَعۡمَلُونَ٨٥
Ya’ni, o‘z kishilaringiz boshqalar qo‘liga asir tushsa, ajratib olishga tayyorsizlar, lekin ularga o‘zingiz zulm qilishingizning sababi nima va bu qanday muomala bo‘ldi? Alloh taoloning hukmiga amal qiladigan bo‘lsanglar, har ikki holatda ham amal qilmaysizlarmi? Rivoyat qilinishicha, Madina yaqinida yashaydigan yahudiylar musulmonlarning Madinaga ko‘chishlaridan (hijratdan) oldin qo‘rquvga tushib, turli majusiy arab qabilalari bilan shartnoma tuzishgan edi. Keyinchalik bir-birlariga qarshi urushga kirishganida ayrim yahudiylar bir-birlariga dushmanlikka o‘tishdi, bu esa ularning kitobi Tavrotga va qonunlariga zid edi. Yahudiylar bilaturib ularga qarshi ish tutishdi. Shunda bir yahudiy qabilasiga asir tushib qolgan yahudiyni tovon puli to‘labgina ozod qilish mumkin bo‘ldi. Bu holdan taajjubga tushgan qabiladoshlarining hayron bo‘lib bergan savollariga ular asirlarni tovon evaziga qutqarish Kitoblarida yozilganini ro‘kach qilishgan.
أُوْلَٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ ٱشۡتَرَوُاْ ٱلۡحَيَوٰةَ ٱلدُّنۡيَا بِٱلۡأٓخِرَةِۖ فَلَا يُخَفَّفُ عَنۡهُمُ ٱلۡعَذَابُ وَلَا هُمۡ يُنصَرُونَ٨٦
Islom kelguniga qadar insoniyat ochiq-oydin adashuvda edi. Insonlar aqida, e’tiqod, tasavvur va hayotiy tushunchalarda, turli aloqalar va urf-odatlarda, iqtisod, axloq va ijtimoiy munosabatlarda, xullas, boshqa ko‘pgina sohalarda ochiq-oydin adashuvda edi. Alloh taolo insonlarga o‘zlaridan Muhammad alayhissalomni bir payg‘ambar o‘laroq yuborib, insoniyatni bu adashuvdan, zalolatdan qutqardi, to‘g‘ri yo‘lga soldi. Qur’oni karimda bunday deyilgan: "Garchi mushriklar xohlashmasa-da, Alloh O‘z Payg‘ambarini hidoyat va haq din bilan barcha dinlarga g‘olib qilish uchun yuborgan Zotdir!" (Tavba, 33). "Batahqiq, sizlarga Allohdan nur va oydin kitob keldi" oyatidagi "nur"dan murod Muhammad alayhissalomdirlar. Muhammad sollallohu alayhi vasallam insoniyatga keltirgan narsa nurdir, hidoyat nuri, Islom nuridir... Lekin juda ko‘p nodon va johil kimsalar shundan keyin ham hidoyat yo‘liga yurishni istamay, o‘z jonlariga zulm qilishdi. Ular oxirat hayotini arzimas va bevafo dunyo lazzatlari evaziga sotib yuborishdi. Endi qiyomat kuni ularning azoblari yengillatilmaydi ham, hech kim ularga yordam bermaydi ham. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning bunday hadislari bor: «Man kanatid-dunyo na’tahu harramallohu taolo alayhi jivari fainni bu’istu bixarabid-dunya valam ub’as biimroniha», ya’ni «Kimning orzu-istagi, vasf etgani, o‘ngida ham, tushida ham takrorlab turgan narsasi dunyo bo‘lsa, Alloh bunday odamga oxiratda mening yonimda qo‘shni bo‘lishni harom qiladi. Chunki men dunyoni xarob qilish (buzish) uchun yuborildim, men bu dunyoga uni ma’mur qilish uchun kelmadim».
O‘qilishi: Shahidallohu annahu laa ilaha illa huva val malaaikatu va ulul ilmi qooiman bilqisti laa ilaha illa huval ’aziyzul hakiym.
Ma’nosi: "Alloh adolat ila turib, albatta, Undan o‘zga iloh yo‘qligiga shohidlik berdi. Farishtalar va ilm egalari ham guvohlik berdilar. Undan o‘zga iloh yo‘q. U aziz va hakim Zotdir" (Oli Imron surasi, 18-oyat).
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam dedilar: "Kim ushbu oyatni o‘qib, oxirida "Allohdan boshqa iloh yo‘q ekanligiga men ham guvohman" desa, Alloh taolo ushbu oyatning harflari adadicha farishtalarni qiyomat kunigacha o‘sha kishining haqqiga istig‘for ayttirib qo‘yadi".
U zot alayhissalom boshqa hadisda bunday deganlar: "Kim uyquga yotishidan oldin ushbu oyatni o‘qisa, Alloh taolo yetmish mingta farishtani yaratadi va ular qiyomat kunigacha o‘sha kishining haqqiga istig‘for aytib turadilar".
Abu G‘olib aytadilar: "Men Kufaga tijorat qilish uchun borganimda A’mashga qo‘shni bo‘lib turdim. Shunda u kishini har kecha ushbu oyatni takror va takror o‘qigani va undan keyin: "Men ham Alloh guvohlik bergan narsaga guvohman, men ushbu guvohligimni Allohga omonat qilib topshiraman. Qiyomat kunida Alloh taolo menga omonatimni qaytargay" deganlarini eshitar edim.
Shunda u kishidan buning sababini so‘raganimda, aytgan edilar: "Abu Voil menga Ibn Mas’uddan rivoyat qilib aytgan, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bunday deganlar: "Kim ushbu oyatni o‘qib, oxirida ushbu kalimalarni aytsa, qiyomat kunida Alloh taolo unga xitob qilib bunday deydi: "Bandam menga bergan va’dangda turding, ya’ni tavhidda, Men ham O‘z va’damda turaman. Ey, maloikalarim! Jannatning hamma eshiklarini ochinglar, bu bandam xohlagan eshigidan kirsin", deydi".