وَإِذۡ أَخَذۡنَا مِيثَٰقَ بَنِيٓ إِسۡرَٰٓءِيلَ لَا تَعۡبُدُونَ إِلَّا ٱللَّهَ وَبِٱلۡوَٰلِدَيۡنِ إِحۡسَانٗا وَذِي ٱلۡقُرۡبَىٰ وَٱلۡيَتَٰمَىٰ وَٱلۡمَسَٰكِينِ وَقُولُواْ لِلنَّاسِ حُسۡنٗا وَأَقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتُواْ ٱلزَّكَوٰةَ ثُمَّ تَوَلَّيۡتُمۡ إِلَّا قَلِيلٗا مِّنكُمۡ وَأَنتُم مُّعۡرِضُونَ٨٣
Alloh taolo Isroil avlodlaridan faqat O‘ziga sig‘inish, turli toifadagi kishilarga yaxshilik qilish, namoz o‘qish va zakot berish yuzasidan ahdnoma olgan edi. E’tibor berayotgan bo‘lsangiz, oyati karimada turli toifadagi kishilarga yaxshilik qilish Allohga ibodat qilishga tenglashtirilyapti. Eng oldin ota-onaga yaxshilik qilishga buyurilmoqda. Ota-onaga yaxshilik qilish ularga chiroyli muomala qilish, ulardan malolli gap o‘tsa, "uff" demaslik, ularni xafa qiladigan so‘z yoki ish qilmaslik, ularga hamisha hurmat va ehtirom ko‘rsatib, yaxshi so‘zlarni aytish, ularga shafqat ko‘rsatib, o‘zini kamtar tutish, hojatlari bo‘lsa, darrov ado etish, muhtoj bo‘lishmasa ham hadyalar berib turish, Allohdan ularga rahmat tilab duoda bo‘lish bilan amalga oshiriladi. Ota-onadan keyin qarindoshlarga, ya’ni aka-uka, opa-singil, amma-xola, tog‘a-amaki va boshqalarga yaxshilik qilinadi. Shundan so‘ng yetimlarga yaxshilik qilishga buyurilyapti, chunki ular boquvchi va tarbiyachilarini yo‘qotgan bo‘lib, yordamga muhtojdirlar. Agar ular tarbiyasi va ta’limiga sal beparvo bo‘linsa, yomon yo‘lga kirib, jamiyat osoyishtaligiga zarar yetkazishadi. Miskin va faqir kishilar ham boshqalarning yordamlariga, saxovatlariga muhtojdirlar. Shuningdek, Alloh taolo uzoqdagi qarindoshlargayu yon qo‘shnilarga ham yaxshilik qilishga buyuradi. Oila a’zolaringiz, ya’ni ahli ayolingizga, farzandlaringizga ham yaxshilik qilish, chiroyli muomala qilish, shirinso‘z bo‘lish shartdir. Ularga nafaqa qilsangiz, ehtiyojlarini qondirsangiz, goho hadya-ehsonlar qilib tursangiz, evaziga Alloh azza va jalladan ulkan ajr-savoblar olasiz.
وَإِذۡ أَخَذۡنَا مِيثَٰقَكُمۡ لَا تَسۡفِكُونَ دِمَآءَكُمۡ وَلَا تُخۡرِجُونَ أَنفُسَكُم مِّن دِيَٰرِكُمۡ ثُمَّ أَقۡرَرۡتُمۡ وَأَنتُمۡ تَشۡهَدُونَ٨٤
Islom dinida begunoh insonlar qonini to‘kish va kishilarni turar joylaridan badarg‘a qilish taqiqlangan. Ammo Alloh taoloning bu amriga bo‘ysunmagan, ilohiy vahiylarni inkor qilgan ayrim qavm va kimsalar ana shunday mudhish jinoyatlarni bemalol qilib, qancha insonlarning umriga zomin bo‘lishyapti. Ahli kitoblar qon to‘kmaslik va bir-birlarini vatanlaridan chiqarmaslik haqida Allohga va’da berishgan, bergan va’dalariga iqror ham bo‘lishgan edi. Ammo ular bu ahdnomalariga xilof ravishda juda ko‘p bor zulm va tajovuzlarga yo‘l qo‘yishdi.
ثُمَّ أَنتُمۡ هَٰٓؤُلَآءِ تَقۡتُلُونَ أَنفُسَكُمۡ وَتُخۡرِجُونَ فَرِيقٗا مِّنكُم مِّن دِيَٰرِهِمۡ تَظَٰهَرُونَ عَلَيۡهِم بِٱلۡإِثۡمِ وَٱلۡعُدۡوَٰنِ وَإِن يَأۡتُوكُمۡ أُسَٰرَىٰ تُفَٰدُوهُمۡ وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيۡكُمۡ إِخۡرَاجُهُمۡۚ أَفَتُؤۡمِنُونَ بِبَعۡضِ ٱلۡكِتَٰبِ وَتَكۡفُرُونَ بِبَعۡضٖۚ فَمَا جَزَآءُ مَن يَفۡعَلُ ذَٰلِكَ مِنكُمۡ إِلَّا خِزۡيٞ فِي ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَاۖ وَيَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِ يُرَدُّونَ إِلَىٰٓ أَشَدِّ ٱلۡعَذَابِۗ وَمَا ٱللَّهُ بِغَٰفِلٍ عَمَّا تَعۡمَلُونَ٨٥
Ya’ni, o‘z kishilaringiz boshqalar qo‘liga asir tushsa, ajratib olishga tayyorsizlar, lekin ularga o‘zingiz zulm qilishingizning sababi nima va bu qanday muomala bo‘ldi? Alloh taoloning hukmiga amal qiladigan bo‘lsanglar, har ikki holatda ham amal qilmaysizlarmi? Rivoyat qilinishicha, Madina yaqinida yashaydigan yahudiylar musulmonlarning Madinaga ko‘chishlaridan (hijratdan) oldin qo‘rquvga tushib, turli majusiy arab qabilalari bilan shartnoma tuzishgan edi. Keyinchalik bir-birlariga qarshi urushga kirishganida ayrim yahudiylar bir-birlariga dushmanlikka o‘tishdi, bu esa ularning kitobi Tavrotga va qonunlariga zid edi. Yahudiylar bilaturib ularga qarshi ish tutishdi. Shunda bir yahudiy qabilasiga asir tushib qolgan yahudiyni tovon puli to‘labgina ozod qilish mumkin bo‘ldi. Bu holdan taajjubga tushgan qabiladoshlarining hayron bo‘lib bergan savollariga ular asirlarni tovon evaziga qutqarish Kitoblarida yozilganini ro‘kach qilishgan.
أُوْلَٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ ٱشۡتَرَوُاْ ٱلۡحَيَوٰةَ ٱلدُّنۡيَا بِٱلۡأٓخِرَةِۖ فَلَا يُخَفَّفُ عَنۡهُمُ ٱلۡعَذَابُ وَلَا هُمۡ يُنصَرُونَ٨٦
Islom kelguniga qadar insoniyat ochiq-oydin adashuvda edi. Insonlar aqida, e’tiqod, tasavvur va hayotiy tushunchalarda, turli aloqalar va urf-odatlarda, iqtisod, axloq va ijtimoiy munosabatlarda, xullas, boshqa ko‘pgina sohalarda ochiq-oydin adashuvda edi. Alloh taolo insonlarga o‘zlaridan Muhammad alayhissalomni bir payg‘ambar o‘laroq yuborib, insoniyatni bu adashuvdan, zalolatdan qutqardi, to‘g‘ri yo‘lga soldi. Qur’oni karimda bunday deyilgan: "Garchi mushriklar xohlashmasa-da, Alloh O‘z Payg‘ambarini hidoyat va haq din bilan barcha dinlarga g‘olib qilish uchun yuborgan Zotdir!" (Tavba, 33). "Batahqiq, sizlarga Allohdan nur va oydin kitob keldi" oyatidagi "nur"dan murod Muhammad alayhissalomdirlar. Muhammad sollallohu alayhi vasallam insoniyatga keltirgan narsa nurdir, hidoyat nuri, Islom nuridir... Lekin juda ko‘p nodon va johil kimsalar shundan keyin ham hidoyat yo‘liga yurishni istamay, o‘z jonlariga zulm qilishdi. Ular oxirat hayotini arzimas va bevafo dunyo lazzatlari evaziga sotib yuborishdi. Endi qiyomat kuni ularning azoblari yengillatilmaydi ham, hech kim ularga yordam bermaydi ham. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning bunday hadislari bor: «Man kanatid-dunyo na’tahu harramallohu taolo alayhi jivari fainni bu’istu bixarabid-dunya valam ub’as biimroniha», ya’ni «Kimning orzu-istagi, vasf etgani, o‘ngida ham, tushida ham takrorlab turgan narsasi dunyo bo‘lsa, Alloh bunday odamga oxiratda mening yonimda qo‘shni bo‘lishni harom qiladi. Chunki men dunyoni xarob qilish (buzish) uchun yuborildim, men bu dunyoga uni ma’mur qilish uchun kelmadim».
Shukuh
Mamlakatimizda muborak Qurbon hayitini ko‘tarinki kayfiyatda nishonlash yaxshi an’anaga aylangan. Bayram kunlari yurtimizda mehr-oqibat, insonparvarlik, shukronalik, saxovat va bag‘rikenglik kabi xalqimizga xos ezgu fazilatlar yanada yorqin namoyon bo‘ladi.
Ushbu muborak ayyomda qarindosh-urug‘lar, yaqinlar, yolg‘iz keksalar holidan xabar olinadi, ko‘makka muhtoj insonlarga yordam beriladi, qisqacha aytganda, jamiyatda birdamlik va ahillik muhiti yana ham mustahkamlanadi.
Kezi kelganda, bugun mamlakatimiz yangi taraqqiyot bosqichiga chiqqanini, barcha sohalar qatori diniy-ma’rifiy jabhada ham ko‘plab islohotlar amalga oshirilayotganini, yutuqlarga erishilayotganini alohida qayd etish lozim.
Yangi O‘zbekistondagi bu muvaffaqiyatlar zamirida fuqarolarning vijdon erkinligi huquqlarini ta’minlash borasidagi yangilik va yengilliklarni alohida qayd etish, xususan, ikki muhim hujjatni eslab o‘tish lozim.
Birinchisi — “O‘zbekiston Respublikasida fuqarolarning vijdon erkinligini ta’minlash va diniy sohadagi davlat siyosati konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Qonun, ikkinchisi — Prezidentimizning “Fuqarolarning vijdon erkinligi huquqi kafolatlarini yanada mustahkamlash hamda diniy-ma’rifiy sohadagi islohotlarni yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. Ushbu ikki muhim hujjat tom ma’noda diniy-ma’rifiy soha samaradorligini yangi bosqichga olib chiqishning mustahkam huquqiy asosi bo‘ldi.
Farmonga asosan, ko‘hna Buxoroda Bahouddin Naqshband ilmiy-tadqiqot markazi tashkil etildi. Bu xalqimiz, xususan, diniy-ma’rifiy soha vakillari uchun katta xushxabardir. Ushbu markaz tom ma’noda buyuk ajdodimiz Bahouddin Naqshband va naqshbandiylik tariqati allomalarining yuksak insonparvarlik g‘oyalarini ilmiy asosda o‘rganish, yosh avlodni bag‘rikenglik hamda o‘zaro hurmat ruhida tarbiyalashda muhim o‘rin tutadi. Shuningdek, tasavvuf ta’limoti tarixi va uning bugungi kundagi ahamiyatini ilmiy tadqiq etish, “Yetti pir” allomalari va aziz avliyolarning boy ilmiy-ma’naviy merosini xalqaro maydonda keng targ‘ib qilish kabi asosiy vazifalarni bajaradi. Naqshbandiylik ta’limotining ezgu g‘oyalarini tadqiq etish uchun ilmiy-nazariy va uslubiy masalalarga bag‘ishlangan anjuman, konferensiya, ko‘rgazma, seminar-trening, tanlovlar hamda boshqa madaniy-ma’rifiy tadbirlar tashkil etadi. Tasavvuf ta’limotining ilmiy asoslangan g‘oyalarini targ‘ib qiladi va soxta tariqatchilikning oldini olish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqadi.
Sirasini aytganda, ushbu markaz ham Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazlari hamda O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi singari uchinchi Renessansni qaror toptirish yo‘lidagi yana bir mustahkam ilm va aql markazi bo‘ladi, albatta.
Shu o‘rinda, O‘zbekiston Prezidentining Qurbon hayiti munosabati bilan yo‘llagan tabrigida ta’kidlanganidek, buyuk tariximiz va madaniyatimiz durdonalarini, mashhur allomalarimizning boy merosini to‘plash va keng targ‘ib etishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Jumladan, ko‘hna Sharq mo‘jizasi — Samarqand shahri 2025 yilda Islom madaniyati poytaxti, deb e’lon qilindi, ulug‘ vatandoshimiz Imom Moturidiyning 1155 yillik tavallud sanasi yurtimiz bo‘ylab keng nishonlanmoqda.
Poytaxtimizda bunyod etilayotgan O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi ilmiy-ma’naviy yo‘nalishdagi ulkan va noyob loyiha sifatida el-yurtimiz hamda xalqaro jamoatchilikda katta qiziqish uyg‘otmoqda. Bu muazzam maskan ko‘p ming yillik qadimiy tariximiz, boy va betakror milliy madaniyatimizning yorqin timsoli sifatida yangi O‘zbekiston hayotidagi g‘oyat muhim voqeaga aylanajak, albatta.
Shukrki, maqtansak arziydigan bu kabi xushxabar va yangiliklar bisyor. Ayniqsa, ayni hayit kunlarida bu yurtdoshlarimiz kayfiyatini yanada ko‘tarishi, bayramga o‘zgacha shukuh qo‘shishi muqarrar.
Kezi kelganda aytish joizki, muborak Qurbon hayitining ahamiyati yangi O‘zbekistonda ijtimoiy davlat barpo etish jarayonlari hal qiluvchi bosqichga kirayotgan bugungi sharoitda tobora ortib bormoqda. Bu muborak kunda yaqinlar bilan ko‘rishish, uzoqlashgan do‘stlar bilan yarashish, qarindosh-urug‘larga ziyoratga borish — barchasi mehr-oqibat va insonlar o‘rtasidagi uzviy aloqalarni mustahkamlaydi.
Hayit faqat bayramgina emas, balki ming yillar davomida shakllangan qadriyatlarimiz tarannumi hisoblanadi. Odatda ushbu ayyomda hamma bir-birini bayram bilan samimiy muborakbod etadi, qurbonliklar qilinadi. Qurbonlik go‘shtidan va taomidan ehtiyojmand, kam ta’minlangan insonlar, turli millat va din vakillariga ulashiladi. Bu, o‘z navbatida, saxiylik, shukronalik, jamiyatdagi tenglikni ta’minlashga qaratilgan ulkan ibrat hamda muhtojlar, yetim-yesirlar va e’tiborga muhtoj insonlar haqida qayg‘urishning amaliy ifodasi, qolaversa, o‘zaro mehr-oqibat rishtalarining yanada mustahkamlanishiga sabab bo‘ladi.
Hayit ayyomingiz muborak bo‘lsin!
Homidjon ISHMATBЕKOV,
O‘zbekiston musulmonlari idorasi raisi o‘rinbosari.