O'rta asr Sharq muarrixlarining fikriga ko'ra, hozirgi O'zbekiston hududlari VII asrdan Movarounnahr nomi bilan tilga olingan. Ushbu atama yurtimizga islom dining kirib kelishi bilan bog'liq. Manbalarga ko'ra, "Movarounnahr" so'zi "daryoning narigi tomoni, ikki daryo oralig'i, daryoning narigi sohili" ma'nolarida ishlatilgan. Bu hozirgi Amudaryo bo'lib, qadimda Jayhun nomi bilan yuritilgan.
Bu atama haqida daslabki ma'lumot hazrati Umar ibn Hattob roziyallohu anhuning Abu Bakr at-Tamimiy Ahnaf ibn Qays ibn Muoviya ibn Husaynga yo'llagan maktubida uchraydi. Asli ismi Zohhak bo'lgan bu shaxs o'z ismi bilan emas, Ahnaf (ya'ni oqsoq) laqabi bilan tanilgan. Bu sahobiy Payg'ambarimiz sollallohu alayhi va sallam davrlarida musulmon bo'lib, Umar roziyallohu anhuning davlat boshqaruvlari vaqtida Hurosonga jo'natilgan.
Ahnaf ibn Qays hijriy 22 (mil. 642) yilda Hurosonning Marv va Balx shaharlarini egallagach, Halifa Umar roziyallohu anhu unga shunday mazmundagi maktub yo'llagan: "Ammo ba'd! Daryodan o'tmanglar. Uning avvalgi tarafi bilan cheklaninglar. Hurosonga nima maqsadda kirganingizni yodda tutingizlar. O'z maqsadingizda bardavom turinglar. Shunda g'alabangiz ham ayon bo'ladi. Daryoning u tarafiga o'tishdan saqlaninglar". Hazrati Umar roziyallohu anhu o'z maktubini hamd-u sano bilan boshlab, o'z lashkarboshiga daryoning narigi tomoniga o'tmaslikka chaqirmoqda. Maktubdagi arab tidigi "dun" (oldi) va an-Nahr (daryo) so'zlari daryoning oldi tarafi mazmunini anglatar edi. Bu esa o'sha vaqtda "Movarounnahr", ya'ni "daryoning orqa tarafi" atamasi mavjud bo'lganiga dalalolat qiladi.
Mashhur tarixchi Yoqut Hamaviy: “Movarounnahr Hurosondagi Jayhun daryosining narigi tomonidir” degan fikrni ilgari suradi. Muarrix Jayhun daryosining sharqiy tomonini "Haytallar yurti" deb ataydi. Islom kirib kelganidan so'ng "Movarounnahr" deb yuritila boshlaganini zikr etadi. Daryoning g'arbiy tomonini esa, Huroson va Horazm viloyatiga tegishli deydi. Shu o'rinda yana Horazmning Huroson hududiga kirmasligini ta'kidlab, uning alohida boshqa yurt bo'lganini uqtirib o'tadi.
Tarixda Arablar kirib kelgandan keyingina mazkur erlar "Movarounnahr" deb yuritila boshlangan. Arablar Movarounnahr deganda O'rta Osiyoning Amudaryo va Sirdaryo oralig'idagi hududlarni nazarda tutganlar. Alloh taolo birinchi hijriy asrda Movarounnahr diyorini O'zining oxirgi va mukammal dini Islom nuri bilan munavvar qildi. Bu diyor ahlining ko'pchiligi Islomni ochiq qalb bilan qabul qildi. Ularning Islomi go'zal bo'ldi. Zotan Alloh taoloning O'zi bu diyor odamlarini ularga bergan ajoyib tabiat va qobiliyatlarga mos va ularning rivojiga omil bo'luvchi qiyomatgacha boqiy qoluvchi dini Islomga hidoyat qilgan edi. Movarounnahr aholisining Islom diniga kirishi ularning ko'plab qobiliyatlarining ochilishiga, hayotning ko'plab jabhalarida o'zlarining peshqadamliklarini isbot qilishga olib keldi. Tez orada Islomning turli soha va ilmlari bo'yicha Movarounnahrlik namoyandalar etishib chiqa boshladilar. Bu harakat tezlik bilan rivoj topdi va turli ilmlarda umumdunyo miqyosidagi buyuk allomalar etishib chiqa boshladi. Shu tariqa Movarounnahrda Islom dini va islomiy ilmlar rivoji boshlandi. Buxoro, Samarqand, Termiz, Nasaf kabi shaharlarning nomi islomiy shaharlar sifatida butun dunyoga tanildi.
Madina Jo'rayeva,
Toshkent islom instituti 4-kurs talabasi
Hanafiy mazhabimizda «ishorai sabboba» sunnat amal xisoblanadi. U to‘g‘risida bir necha hadisu shariflar vorid bo‘lib, quyidagi manbalarda u to‘g‘risida va qanday qilinishi borasida to‘xtalib o‘tilgan. Abu Lays Samarqandiy “Navozil”, Kamoliddin Ibnu Humom “Fathul qodir”, Alloma Alouddiyn Kosoniy “Badoi’us Sanoiy”, Ibn Obidiyn “Raddul muxtor”, Abdulhay Laknaviy “Umdatur ri'oya”, “E’lo’us sunan” kabi mo‘tabar manbalarda ham sunnat ekanligi zikr qilingan. Bu haqida Aliy Qoriy ikkita “Tazyinul ibora tahsinul ishora” va “At-tadhiynu lit tazayyun”, Hofiz Ibn Hajar “Talhisul hobir”, Ibn Obidiyn “Raf’ ul taraddud” nomli bir qator risolalarda ham yozib o‘tganlar.
Imom Termiziy Abu Humayddan rivoyat qiladilar: “O‘ng kaftlarini o‘ng tizzalariga, chap kaftlarini chap tizzalarini ustiga qo‘yib barmoqlari bilan ishora qilar edilar”.
Ibn Umar roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Nabiy sallolohu alayhi vasallam namozda, ya’ni tashahhudga o‘tirsalar o‘ng qo‘llarini o‘ng tizzalarini ustiga chap qo‘llarini chap tizzalarini ustiga qo‘yib ko‘rsatkich barmoqlarini ko‘tarib ishora qilardilar. Chap qo‘llari tizzalarini ustida turar edi”. Ushbu hadisga sahobalar, tobe’inlar amal qilib, tashahhudda ishorani ixtiyor qildilar. Ahmad Nofi’dan rivoyat qiladilar: “Abdulloh ibn Umar roziyallohu anhumo namozda tashahhudga o‘ltirsalar ikki qo‘llarini ikki tizzalariga qo‘yib barmoqlari bilan ishora qilib, ishora qilgan barmoqlariga qarab turar edilar, so‘ng Rasululloh sallalohualayhi vasallam: “Barmoq bilan ishora qilish shaytonga temirdan ham shiddatliroq”, derdilar.
Aliy Qoriy “Tazyinul ibora tahsinul ishora” kitoblarida ushbu hadisni sharhlab aytadilarki, “Barmoq bilan ishora qilish urushda temir qurolni ishlatishdan ham qiyinroqdir, go‘yo tavhidga ishora qilish bilan shayton mo‘min bandani adashtirishi, shirkka olib borishdan bo‘lgan umidini kesadi”.
Imom Suyutiy “Jome’ul kabir” kitoblarida Uqba ibn Omirdan rivoyat qiladilar: “Kishi namozida ishora qiladigan har bir ishorasiga o‘nta hasanot yoziladi”, dedilar.
Ibn Obidiyn “Raf’ul taraddud” nomli kitoblaridagi «ishorai sabboba» haqida vorid bo‘lgan hadislar, olti sahih kitoblarning hammasida zikr qilingan. U hadislarni hattoki, ma’naviy mutovotir deyish durust bo‘ladi deganlar.
«Ishorai sabboba» qilish borasida sahobalar, ularga ergashgan tobe’inlar ixtilof qilmadilar. Imom Abu Hanifa va u zotning ikki shogirdlari Imom Abu Yusuf va Imom Muhammmad, Imom Molik, Imom Shofeiy, Imom Ahmad ibn Hanbal hamda mutaqaddim ulamolar «ishorai sabboba» sunnat ekanligiga ittifoq qilishgan.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, «ishorai sabboba»ni tashahhudga o‘tirganda, duoni o‘qib “Ashhadu anna...” deganda namozxon o‘ng qo‘lni ko‘rsatgich barmog‘ini ko‘taradi, “illalloh” deganda tushiradi. Tashahhud duosini avvalidan qo‘lni qimirlatib turish durust emas. Shuni takidlash lozimki, «ishorai sabboba» rivoyatlaridan bexabar bo‘lib, bu amalni qilmagan namozxonni aslo malomat qilinmaydi.
Namangan shahar "Mulla Bozor Oxund" jome masjidi
imom noibi Anvarxon Akramov
Manba: @Softalimotlar